Материалдары
жүктеу/скачать 1,71 Mb. Pdf көрінісі
|
abai2020
| ӘОЖ 821.512
АБАЙ ЖӘНЕ ӘУЕЗОВ Таджимуратова Ж.Б. Ш.Есенов атындаңы КМТИУ, КЯЛ-19 тобының студенті Ғылыми жетекшісі: Бағдатұлы М. Аңдатпа. Абай мен Әуезовтың өмірбаяны (қысқаша), олардың байланысы, үндестігі. Әуезовтың Абай туралы зерттеулері, ізденісі. Абай жолы эпопеясы, оның қалай жазылуы, халыққа танылуы, жарық көруі жайлы пікірлер талданып, шағын мақала ретінде баяндалады. Абайтанушылық жайында қарастырамыз. Түйінді сөздер: Абай, Әуезов, Абай жолы.,зерттеулер, Абайтану, ақын. Ұлы ақын, ағартушы, қазақтың жазба әдебиетінің және әдеби тілінің негізін салушы – Абай (Ибрахим) Құнанбайұлы Өскенбайұлы Шығыс Қазақстан облысы (бұрынғы Семей уезі) Абай ауданында (бұрынғы Шыңғыстау облысы) Шыңғыс тауының бауырында дүниеге келді. Абай атақты Тобықты руының Ырғызбай деген тобынан тарайды. Ол ауыл молдасынан оқып жүрген кішкентай кезінен-ақ зеректігімен көзге түседі. Кейін ол Семей қаласында 3 жылдық медресе тәрбиесін алады. Мұхтар Әуезов қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданындағы Бөрілі деген жерде 1897 жылы 28 қыркүйекте дүниеге келген. Әкесі Омархан мен атасы Әуез екеуі де хат танитын сауатты адам болған. Өз заманында ұлы Абаймен сырлас, ауылдары іргелес, аралас-құралас тіршілік кешкен. Бала Мұхтардың атасы Әуез – Құнанбайдың кіші әйелі Нұрғанымның туған інісі. Әуезовтың Абайды танып-білуге қосқан үлесі. Мұның өзі екі үлкен сала. Бірі Мұхтар Әуезовтың абайтануға, яғни Абайдың өмірі мен шығармашылығын, оларға қатысты мәселелерді баяндайтын ғылыми еңбектерін, зерттеулері мен мақалаларын талдап бағалау. Екіншісі Әзеуовтың көркем шығармаларында Абай бейнесін суреттеуі, оның заманын, өмір жолын, ақындық, ағартушылық, қоғамдық қызметін сипаттап көрсетеді [1]. Әуезовтың 1933 ж. жазған зерттеу еңбегі. «XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу құралына» енген. Ғылыми мақала Абайдың өмipi және Абайдың ақындығы деп аталатын eкi бөлімнен тұрады. Мұхтар Әуезовтың «Әдебиет тарихы» (1927) деп аталатын зерттеу еңбегінің жалғасы. Осы еңбекте «Қазақ әдебиетінің тарихы зар заман дәyipінен соң, Абайға келіп тіреледі [1]. Сол ceбeптi «енді Абайға көшеміз» деп ескерткен Мұхтар Әуезовтың cөзi Абай шығармаларының 2 томдық жинағында (1933), одан соң осы оқу құралында жүзеге асты. 2 томдықтағы ғылыми-зерттеу еңбек «Абайдың туысы мен өмipi» деп аталадыю Абайдың тeгiн сөз еткен тұста: «...Шыққан руы Тобықты. Ата-тeгi сол Тобықты ішінде билік құрып, ықпалын жүргізіп, үстемдік етіп келген тұқым» дегенді Ә. «Абайда» алғаш рет жазады. Абайдың ақындығын сөз еткенде де заман талабына орай таптық нысананы ұстанғаны аңғарылады. Зерттеу еңбекте Абайдың негізінен қоғамдық тақырыптағы, ақынның жеке басының жай-күйлерін білдipeтiн шығармалары ғана талданған. Ғылым-білім, табиғат, махаббат тақырыбы қарастырылмайды. «Абайдың» тілі жеңіл, оқушы ұғымына лайықты жазылған [2]. Абай мен Әуезовты айтқаннан кейін Абай жолы эпопеясын айтпасқа болмайды. Бұл эпопея Әуезовтың ең көрнекті, ауқымды шығармасы және қазақ әдебиетінде орны ерекше туынды. Әуезов Абай елінде, Абай жерінде, Абай топырағында дүниеге келді. Көзін ашқаннан естігені – Абай әні, тыңдағаны – Абай сөзі, жаттағаны Абай өлеңдері болды. 162 Оның атасы Әуез айналасы құрметтеп «Әу қожа» деп атайтын, Құнанбаймен аралас-құраластығы бар дана қария еді. Оқу-білім дегенде ықыласы бөлек әрі шариғат білгірі Әуезге Құнанбай қажылықтан қайтқан сапарында таза асыл тастан таспиық, жайнамаз және Құран кітап әкеліп сыйлаған екен. Кез келген адамға ықылас-пейілі түсе бермейтін Құнанбайдың сонау Меккеден сыйлық әкелгенінің өзі Әу қожаның тегін адам еместігін көрсетсе керек [1]. Оның Құнанбаймен өзара сыйластығы кейін Абаймен жалғасын тапты. 15 жас кішілігі бар Абай оны «Әукеш аға» деп еркелей атайды екен. Әуез қожаның шаңырағында өмірге келген Мұхтар Абай дүниеден өткенде небәрі 7 жаста болатын. Алайда, сол жеті жасқа дейін-ақ ұлы ақынды бірнеше рет көрсе керек. Естеліктер соған меңзейді. Әуезов Абайды көрген әр адамның жүзінен ақынның өмір жолын іздеді. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясын жазуға 30 жыл уақыты кетті. Он тоғыз жасынан Абай туралы жазуды ойға алып, 17 жыл толассыз ізденіп, 12 жыл тапжылмай отырып, жазып шығады. Эпопеяға кіріспес бұрын жазған ақынның ғылыми өмірбаянының өзінің төрт нұсқасы бар. Алғашқысы 1927-1933 жылдар аралығында жазылса, екіншісі 1940 жылы, үшіншісі 1944 жылы, соңғысы түгелдей толықтырылып 1950 жылы жазылды. Абайтану – әдебиеттану ғылымының арнаулы салаларының бірі. Абай әлемі – мәңгілік мұра, қымбат қазыналар қатарына жататындықтан, ғасырдан астам уақыт бойы сөз етіліп, әр алуан бағытта зерттеулер жүйесіне айналып келеді. М.Әуезов туған халқының әдебиеті мен ауыз әдебиетінің, Ұлы Абайдың көркемдік әлемінің кәусар бұлағынан сусындап, солардың игі дәстүрін өз бойына сіңіру, оларды байытып, дамыту үстіндегі бүкіл әлемдік көркем ойдың асыл қорына баға жетпес үлес қосты. Жазушы ұлы Абаймен рухани жақындығы қазақ әдебиетінің биік шыңға көтерілуіне игілікті әсерін тигізді. Абай арқылы қазақ елі тарихының эпопеясын сомдады. Ал Абайдың өмірі мен әдеби мұрасына келсек, М.Әуезов оған ерте кезден-ақ зер салған. 1918 жылы ол «Абай», 1925 жылы «Таң» журналдарына ұлы ақынның шығармаларын «Абайдың Әбдірахман деген баласы өлгенде жоқтап айтқан өлеңдері», «Абайдың кейбір өсиет сөздері» деген атпен бастырған. Арада жылдар өткен сайын Абай мұрасына жазушы тереңірек үңіле бастады [2]. Сол замандағы өмір салтын, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана-сезімді, ұлттық менталитетті түп-тамырымен жойып жіберу мүмкін емес еді. Абайтану – әдебиеттану ғылымының арнаулы салаларының бірі. Абай әлемі – мәңгілік мұра, қымбат қазыналар қатарына жататындықтан, ғасырдан астам уақыт бойы сөз етіліп, әр алуан бағытта зерттеулер жүйесіне айналып келеді. Абайтанудың алғашқы негізін де М.Әуезов жазған Абайдың ғылыми өмірбаянында жатқаны мәлім, Абай өмірбаянын ғылыми негізде жаза отырып М.Әуезов абайтану саласындағы бірнеше күрделі мәселелерді тұтастай қарастыруды бірден қолға алды. Себебі Абайдың жаңа типтегі ақын, қоғам қайраткері боп қалыптасқанын көрсету үшін, сол дәуірдің тарихи шындығын яғни жасаған әлеуметтік ортасы мен араласқан адамдарын, руларын, билік атаулары мен жер аттарын, ақын шығармалары нәр алған бұлақтарын, Абай мұрасындағы жаңа бағытты, Абай өлеңдерінің жазылу себептерін т.б. көптеген қосалқы мәселелерді қамту қажет еді. Бұларды тұтас қамту, дұрыс шешімін, бағыт-бағдарын табу – жазушыға зор даярлықты, қуатты шығармашылық ізденісті талап етті [2]. Абайдың ғылыми өмірбаяныны ойдағыдай жазып шығуы арқылы М.Әуезов келешекте абайтану саласында зор көлемде жүгізер зерттеу жұмыстары үшін табан тірер ғылыми негіздегі ірге тасын жасап алды. 1924 жылдың өзінде-ақ М.Әуезов Абай шығармаларының тұңғыш толық жинағын құрастырып, Абайдың қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын анықтап алуға ұмтылды. «Абай», Шолпан» журналындағы ақын жайлы пікірлері мен орыс 163 Географиялық қоғамы Семей бөлімінің Абайға арналған салтанатты кешендегі «Қазақ әдебиетіндегі Абайдың орны» деген баяндамасы – осы әрекеттің айғағы. М.Әуезов 30-жылдары Абай мұрасына әрқилы баға беріліп, қым-қиғаш пікірлер айтылып жүргенде, ақынның ұлылығын, қалдырған мұрасының аса құндылығын тани білді [2]. Ұлы Абайдың көзі тірісінде жарық көрмей қалған қымбат қазынасын жинастырып, баспаға әзірлеген, сонан соң оны ғылыми ыждағаттылықпен зерттеген М.Әуезовтің еңбегі оның Абай тақырыбына арналған көркем шығармашылық мұрасымен пара-пар еді. Бұл бағыттағы М.Әуезовтің ең бірінші еңбегі – ақынның танымдық, мағлұматқа бай ғылыми және шығармашылық өмірбаянын жасап бергендігі. Сонау 1933 жылғы Абай жинағында жариялаған «Абайдың туысы мен өмірі» атты көлемді мақала мен сол томда ақын өлеңдеріне қосымша ретінде берілген түсінік кейін көлемді монографиялық зерттеуге ұласты. Абайдың жалпы шығармашылық мұрасына арналған ғылыми еңбектердің ішіндегі ірісі – М.Әуезовтің осы монографиясы. Он тараудан тұратын бұл жұмыстың бастапқы үш тарауында абайтанудың ең алғашқы қадамдарынан бастап, елуінші жылдарға дейінгі бұл игілікті іске қосылған ірілі-ұсақты зерттеулер, сын мақалалар. Жазушы кейінгі тарауларда Абайдың жастық шағындағы шығармалары бір жүйе, ал қаламгер ретінде қалыптасқан кезеңдегі туындылары жанр-жанр бойынша қарастырылады. Сол тараулардың ішіндегі маңыздысы – «Абай лирикасы» деп аталатын бесінші тарау [2]. Бұл тарауда М.Әуезов ақынның шығармашылық ғұмырының соңғы жиырма жылдан астам кезеңдегі өлеңдерін хронологиялық тәртіппен алып, оларға жан-жақты талдау жасайды. Тарауда өлеңнің шын мәніндегі лирикалық шағын түрлерін алғаш рет енгізген Абайдың жаңашылдық үрдістері сипатталады. Жазушы ақынның әр шығармада әр қырынан көрінген шыншыл реалистігін, суреткерлігін, қоғам өмірі мен адам мінезін бейнелеудегі сыншылдық бағдарын әрдайым ерекше мән бере атап көрсетеді. Жазушы әуелі екі кітаптан тұратын «Абай», одан кейін мұның жалғасы ретінде тағы 2 кітаптан тұратын «Абай», одан кейін мұнын ретінде тағы 2 кітаптан тұратын «Абай жолы» романын жазды. Алғашқы екі кітаптан тұратын «Абай» романы үшін жазушыға КСРО Мемлекеттік сыйлығы беріліп, 4 томдық, «Абай жолы» роман- эпопеясы жарық көргеннен кейін Лениндік сыйлықтың лауреаты атанды. «Абай жолы» эпопеясы уақыт сынынан мүдірмей өтіп, адамзаттың ақыл ойы, көркемдік даналығы туғызған ең үздік, ең таңдаулы шығармалардың қатарынан орын алды. Эпопеядағы Абайдың тұлғасы, қай жағынан алсақ та, халықтың тағдырымен тамырлас, ажырамас бірлікте көрінетін, әлем әдебиетіндегі аса ірі көркем бейне. ӘДЕБИЕТТЕР: 1. Шапиян М. Абай жолын қалай жазды? Алматы, 1998. 2. Мұхтар Әуезов. Энциклопедия – Алматы. Атамұра, 2011. жүктеу/скачать 1,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|