Мазмұндама Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш Атасы он жасар ұл баласымен далада келе жатып, баласынан сұрады

Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш

Атасы он жасар ұл баласымен далада келе жатып, баласынан сұрады:

• 
  Анау өрмекшіні көремісің, не істеп жүр?
  
• 
  Көремін, өрмек тоқып жүр.
  
• 
  Анау құмырсқаны көремісің?
  
• 
  Көремін, аузында бір нанның уалшығы бар, жүгіріп кетіп барады.
  
• 
  Жоғары қара, аспанда не көрінеді?
  
• 
  Жоғарыда қарлығаш ұшып жүр, аузында тістеген шөбі бар.
  

• 
  Олай болса, шырағым, ол кішкентай жәндіктер саған өнеге, үлгі.
  

1. 
   Айтылуы мен жазылуында айырмашылық бар сөзді табыңыз.
   

A) жазғы көйлек B) айтар сөз C) ашық ауыз

D) келіп отыр E) биік ағаш

3.Омоним бар сөйлемді табыңыз.

A) Мен атақты ақынның өлеңін жаттадым.

B) Сулы жер – нулы жер.

C) Көк алманы алма.

D) Ел үмітін ер ақтар.

E) Сыныпқа мұғалім кірді.

A) ашық сөз B) ашық терезе C) ашық ауыз

D) көзі ашық E) қолы ашық

5. «Қолы ашық» деген сөз тіркесінің мағынасын табыңыз.

A) ашық B) анық C) жылдам D) жомарт

E) белгілі

6. Баяндауышы сан есімнен жасалған сөйлемді табыңыз.

A) Орманда аң көп.

B) Орыс досым қазақ тілін біледі.

C) Менің досым жақсы оқиды.

D) Анамның жасы қырықта.

E) Бүгін күн жылы болады.

Менің досым сабағын жақсы оқиды.

A) бастауыш

B) анықтауыш

C) пысықтауыш

D) баяндауыш

E) толықтауыш

8. Туынды сөзді табыңыз.

A) қолшатыр

B) оқулық

C) қара көк

D) қос құдық

E) әдемі

A) ащы

C) теңге

E) дәптер

A) – ыс, -іс

B) – ын, - ін

C) – ыл, - іл

D) – ғыз, - гіз

E) – ыр, -ір

Зылиха мен Бәтима деген біреудің қызметінде тұрған екі қыз бала, төбесіне бір-бір жәшік көтеріп, қалаға келе жатыпты. Зылиха аһлап-үһлеп, шаршадым деп, бәтима күліп, әзілдесіп келе жатты. Сонда Зылиха айтты:

- Сен неге мәз болып келесің, төбеңдегі жәшіктің ауырлығы да менің басымдағыдан кем емес, өзің де менен күшті емессің?

- Мен жәшігім ішіне ауырды жеңілдететін бір шөп салдым, - деді Бәтима.

- Ай, ондай болса шөбіңнің атын айтшы, мен ауырымды жеңілдетейін, - деді Зылиха.

- Ол шөп сенің қолыңа түспей ме деп қорқамын, аты «сабыр» деген, - деді.

Кірпі баласын «жұмсағым» дейді.

Өз елің бәрінен жақсы.

Бейбіт бақша ішінің балшығын бей-берекет шашып, қопарып ойнап жүр еді, өтіп бара жатқан бір қария:

• 
  Әй, балам, жерді мұнша неге қорлайсың? Қайта қадірлеп күтпеймісің, ол сені асыраушы анаң ғой, - деді.
  

• 
  Менің анам үйде, аты – Зейнеп, - деді.
  
• 
  Онда сол Зейнеп анаңа айта бар, түсіндірер, - деп, қария кете берді.
  

• 
  Апа, - деді ол, - мына бір шал маған жерді босқа қопарма, ол да сенің анаң деді, ол не дегені?
  
• 
  Сен не дедің? – деп сұрады Зейнеп.
  
• 
  Менің анам үйде дедім.
  
• 
  Балам-ай, неге осынша кір, балшық болып келгеніңді енді білдім. Ол кісі саған дұрыс айтқан. Жер – бәріміздің анамыз. Онсыз тіршілік жоқ.
  

Бейбіт анасының әр сөзін зейінмен тыңдады. Түстен кейін бақшаға кіріп, қопарып, шашып ойнаған топырақты тегістеді. Тіпті ақырын ғана алақанымен аялап сипап қойды.

A) ит өлген жерде

B) аузы ашық

C) қоян жүрек

D) қас пен көздің арасында

E) ай десе аузы, күн десе көзі

A) сапалы

B) терең

C) жоғары

D) лас

E) орта

A) мұрап

C) саябақ

D) құл

E) нән

A) терең су

B) терең адам

C) терең ой

D) алтын адам

E) таяз түсінік

А) ашық

C) жылдам

D) жомарт

E) белгілі

A) Орманда аң көп.

B) Орыс досым қазақ тілін біледі.

C) Менің досым жақсы оқиды.

D) Анамның жасы қырықта.

E) Бүгін күн жылы болады.

A) Бөлтірік шешен былай деген екен «Дүниеде азбайтын байлық біреу, ол ақыл».

B) Бөлтірік шешен былай деген екен: «Дүниеде азбайтын байлық біреу, ол - ақыл».

C) Бөлтірік шешен былай деген: екен «Дүниеде азбайтын байлық біреу, ол ақыл».

D) Бөлтірік шешен былай деген екен: Дүниеде азбайтын байлық біреу, ол – ақыл.

E) Бөлтірік шешен былай деген екен: «Дүниеде азбайтын байлық біреу, - ол ақыл».

A) шекара

B) оқулық

C) қара көк

D) қос құдық

E) әдемі

A) Жаңбыр жауса, біз киноға барамыз.

B) Көктем келді, шөп көгерді.

C) Күзге қарай қалаға келді.

D) Күн ашық болды да, орталық алаңға жиналдық.

E) Қар жауды, бірақ күн суытпады.

A) – ыс, - іс

B)- ын, - ін

C) – ыл, - іл

D) – ғыз, - гіз

E) – ыр, - ір

Бір құмырсқа өз илеуінен бөлініп кетіп, ара және қоңызбен дос болыпты. Бір күні жем іздеп шыққан жол үстінен бір дән тауып алыпты. Жалғыз өзі әрі-бері әуреленіп, дәнді орнынан қозғалта алмапты. Содан соң көмек сұрау үшін жаңа достарын іздейді. Гүл жинаған араға келіп:

- Досым, маған көмектесіп жібер, - деп өтініпті.

- Көрмей тұрсың ба? Мен де жұмыс істеп жатырмын ғой, - деп көнбепті ара. Құмырсқа енді екінші досы қоңыздан көмек сұрапты.

- Сен үшін өз еңбегімді еш қыла алмаймын, - деп жорғалап кете барады қоңыз.

Екі досынан да күдер үзген құмырсқа мұңайып келе жатып, өзінің ұялас достарымен кездесіп қалыпты. Олар мұның түрін көріп:

- Не істеп жүрсің? – деп сұрапты. Құмырсқа басынан кешкен жайды айтады. Құмырсқа өз үйіріне қайта қосылады.

«Жаңа достың қадірі – ескі достай бола алмас» деген сөз осыдан қалыпты.

Жылы сөз жанды жылытар.

Бір шалдың төрт ұлы болыпты. Бір күні шал ұлдарын жинап алып:

- Мен қартайдым. Біреуіңнің үй иесі болатын уақыттарың жетті. Кімнің ақылы мен байлығы сай болса, сол мұрагерім болады. Әрқайсың маған байлықтарың мен ақылдарыңды көрсетіңдер, - депті.

Сонда үлкен ұлы асыл тасты жүзік салған қолын көрсетіп:

• 
  Міне, менің байлығым. Ал кім бай болса, сол ақылды, - депті.
  

• 
  Мені осы түрімде көргендер ақылым мен байлығымның алдында бас иеді, - дейді.
  

• 
  Мұндай белдікті ешкім ешқашан буынып көрген жоқ, - дейді.
  

• 
  Сен неге үндемейсің? Сен қандай байлығыңмен мақтанасың? – дейді.
  

- Менің асыл тасты жүзігім де, сәнді киімім де, қымбат тастармен әшекейленген белдігім де жоқ. Тек еңбек сүйгіш екі қолым, қайрат жігерге толы жүрегім ғана бар, - депті.

Шалға кенже ұлының жауабы ұнайды. Ол өзінің мұрагері етіп кіші ұлын белгілепті. Үлкен балаларына інісінің айтқанынан шықпауды өсиет етіпті.

10 сынып

ІІ тур

Тест
1. Фразеологизмді көрсетіңіз.

A) тіс тазалау

B) тісті көрсету

C) тіс салу

D) тіс жармау

E) тіс жұлдыру

A) бала

C) қыз

E) бай

A) ашық

C) жылдам

D) уақытында

E) белгілі

A) жаңбыр

B) әнұран

C) өнеркәсіп

D) алтын

E) хан

A) жүр

C) алақай

D) жоқ

E) күз

A) басшы

C) шекара

D) көзқарас

E) жаңбыр

A) Менің киноға барғым келеді.

B) Сабаққа үнемі дайындалу керек.

C) Ауылдың шетінде құс фермасы бар.

D) Денсаулықты жас кезіңнен сақтауың керек.

E) Оның ештеңе істегісі келмейді.

8. Қай сөйлемде жанама толықтауыш бар?

A) Оспан ешкімнен қорықпайды.

B) Сен кітап оқыдың.

C) сабақ оқыдық.

D) Даланы суреттеп отыр.

E) Мен досымды шақырдым.

A) Еһе, бұл қиын жұмыс қой.

B) Үйде адам бар ма?

C) Әрине, талабың күшті болса, жаңасың.

D) Баяғы заманда бір шал болыпты.

E) Қоңырау шылдыр етті.

A) Отрядка жаңа адам қабылданды.

B) Сәнқойлық - талғампаздықтың бір түрі.

C) Сөзшең адамның бәрі шешен емес.

D) Түнгі самал егін басын тербейді.

E) Өзен жағасына бардық.

Ертеде бір қадірлі, шешен қария дүниеден өтерінде қасына ұлын шақырып алып:

- Балам, мен ұзамай жарық дүниемен қош айтысамын. Әкем қазына қалдырмады деп қамықпа. Ел ішінде қалдырып бара жатқан асыл мұрам бар. Соны іздеп тап, қадірле, қастерле, - депті.

Мұны естіген бала әке мұрасын іздеймін деп ел кезеді, бірақ таба алмайды. Бір күні бала ел ішіндегі дана қарияға келіп, әкесінің айтқанын айтады. Сонда қария: «Әкеңнің сөзі рас, балам. Оның саған қалдырған мұрасы – тіл. Ол шешен адам еді ғой. Бәріміз де сөйлеуді сенің әкеңнен үйрендік. Адамға тілден артық қазына жоқ», - деп аталы сөздің шешуін айтыпты.

Міне, осындай қазынаны әлемдегі жүздеген ұлттардың арасында қазақ елінің еңсесі биік, мәртебесі жоғары болсын десек, алдымен қазақ тілін қастерлеп, өркендете білуіміз керек.


3. 1-тапсырмадағы мәтіннен бір құрмалас сөйлемге толық синтаксистік талдау, бір зат есім, сын есім және етістікке морфологиялық талдау жүргізіңіз (тапсырма жазбаша орындалады).
4. Өзіңізге ұнайтын өлеңді немесе прозалық шығармадан үзіндіні жатқа мәнерлеп айтып беріңіз (тапсырма ауызша орындалады)

10 сынып

ІІ тур

2-тапсырманың мақал-мәтелдері

1. 
   Ата- бәйтерек, бала – жапырақ.
   

2. 
   Сыйлап берген су да тәтті.
   

3. 
   Ақыл – тозбайтын тон,
   

4. 
   Іздеген мұратына жетер.
   

5. 
   Жанды жаралайтын да сөз, емдейтін де сөз.
   

6. 
   Ауруын жасырған өледі.
   

7. 
   Ел – елдің бәрі жақсы,
   

8. 
   Бейбіт елде береке бар.
   

9. 
   Ой көбеймей, қой көбеймейді.
   

10. 
    Адал еңбектің абыройы жоғары.
    

11. 
    Сиыр сипағанды білмейді,
    

12. 
    Жылауық болса да, баланың бары жақсы,
    

Мазмұндама

Бір байдың керемет сұлу қызы болады, бірақ өте жалқау екен. Ешқашан ештеңе істемепті, тіпті іске икемі де жоқ екен. Күнде айна алдында таранып, сыланып отыр екен.

Оны ұзататын шақ та келеді. Патша көпшілікке былай деп жарлық қылады: «Кімде-кім менің қызымды жұмысқа үйрете алса, соған күйеуге беремін».

Уақыт өте береді, бірақ патша қызына ешкім құда түспейді. Патша төңірегіндегі нөкерлерін шақыртып, қызына күйеу іздеуді бұйырады. Олар жан-жаққа тарап, іздеуге кіріседі. Бірде сегіз өгізбен жер жыртып жүрген жігітті кездестіреді. Олар жігіттің патшаға барып жолығуын сұрайды. Жігіт қорқып қалады, бірақ патшаның алдына келеді. Ал патша оған бәрін рет-ретімен түсіндіреді. Жігіт келісіп, қызды үш жылда жұмысқа үйретуге уәдесін береді. Сосын патшаның қызын ертіп, өз үйіне келеді. Үйінде анасы бар еді. Анасы әдемі, сұлу қызды көріп, қайран қалады.

Келесі күні жігіт соқаға өгіздерін жегіп, жұмыс істеуге кетеді. Ол анасына «келініңе жұмыс істетпе» деп тапсырып кетеді. Кешке жұмыстан келеді де, кешкі асын жеуге үстел басына отырып:

• 
  Апа, бүгін кім жұмыс істеді? – деп сұрайды.
  
• 
  Сен екеуіміз, - дейді анасы.
  
• 
  Ендеше кім еңбек етсе, сол ғана ішіп-жейтін шығар, - дейді жігіт.
  

• 
  Апа, маған бір жұмыс беріңізші, бос отыра алар емеспін, - депті.
  
• 
  Ендеше, балам, отын жара ғой! – дейді енесі.
  

• 
  Апа, бүгін кім жұмыс істеді?
  
• 
  Бүгін үшеуіміз де жұмыс істедік: мен, сен және патша қызы.
  
• 
  Ендеше, еңбек еткен ішіп-жейтін болар.
  

Үш жылдан кейін патша қызының халін білуге келеді.

Қайын енесімен бірге үйлесе жұмыс істеп жүрген қызын көріп:

• 
  Қалай, қызым, жұмыс істеуді үйрендің бе? – дейді патша қуанышты үнмен.
  
• 
  О не дегенің, әке, - деп жауап береді қызы, біздегі тәртіп мынадай: еңбек етпеген адам ішіп-жемейді. Әке, кешкі асты ішкің келсе, отын жар! – дейді патша қызы.
  

1. 
   Бұйрық райдағы етістікті көрсетіңіз.
   

B) келейін

C) келмек

D) келсе

A) балаңа

B) досыңа

C) мұғалімге

D) ерге

E) атаңа

A) - ға

C) - дан

E) – ның

A) жаңбыр

B) қолшатыр

C) өнеркәсіп

D) алтын

E) хан

A) жүр

C) алақай

D) жоқ

E) күз

A) және

C) ау

E) туралы

A) Менің киноға барғым келеді.

B) Сабаққа үнемі дайындалу керек.

C) Анам жақында жұмысын ауыстырды.

D) Денсаулықты жас кезіңнен сақтауын керек.

E) Оның ештеңе істегісі келмейді.

A) Досым даланы суреттеп отыр.

B) Мен кітап оқыдым.

C) Кешке біз сабақ оқыдық.

D) Оспан сабаққа дайындалып отыр.

E) Мен досымды шақырдым.

A) Әрине, талабың күшті болса, жеңесің.

B) үйде адам бар ма?

C) Ойбой, бұл қиын жұмыс қой.

D) Баяғы заманда бір шал болыпты.

E) Қоңырау шылдыр етті.

A) 1986 ж.

B) 1989 ж.

C) 2001 ж.

D) 1990 ж.

E) 1987 ж.

Сейіт орам үстінде жүріп бара жатқанда, бір арбалы келіп, аңдаусыз соғып кетіп, аяғын сындырыпты. Ойбайлап жылап жатқанын көріп, шошынғаннан шешесі есінен танып қалыпты. Мұны көрген соң, Сейіт жыламақ түгіл, сынған аяғын орнына салып, таңып жатқанда да дыбысын шығармай, қабағын да шытпай жатыпты. Сонда сынықшы кісі:

- Аяғың ауырмай ма, қабағыңды да шытпайсың ғой? – деп сұрайды.

Сейіт шешесі шығып кеткен соң, демін алып, сынықшыға сыбырлап айтты дейді:

1. 
   Ақылды жігіт атқа да отырар, таққа да отырар.
   

2. 
   Тісі шыққан балаға шайнап берген ас болмас.
   

3. 
   Ақыл – дос, - ашу – дұшпан.
   

4. 
   Арқанның ұзыны жақсы,
   

5. 
   Ақылдыға жақындас, ақылсыздан басыңда ала қаш.
   

6. 
   Хас сараң өз затын өзінен қызғанады.
   

7. 
   Үйінде ұл-қызы бардың көгінде сөнбес жұлдызы бар.
   

8. 
   Құдай маған түйедей бой бергенше, түймедей ой бер.
   

9. 
   Шешеннің сөзі ортақ.
   

10. 
    Әділдікке жығылмайтын кісі жоқ.
    

11. 
    Ынтымақ болмай, іс оңбас.
    

12. 
    Айлалы түлкі алдырмас.
    

13. 
    Ақымақ ішкен-жегенін айтады,