Мазмұны: Қалыптасқан қазақстан -2050 стратегиясы

Әр адамның өмір жолында өзінің туған ата-анасынан кейін сенің азамат болып қалыптасып кетуіңе ақыл-парасатымен де, жанашырлық адал ниетімен де, қамқорлық көңілімен де ықпал ететін жандар болады. Мұндай адамдарға жолыға қалсаңыз, оны өзіңнің бағың деп бағалау да керек. Ел ішіне қадірлі де ардақты адамдардың бөгденің де баласын жатырқамай, өзінің жүрек жылуымен, адастырмас, шалыс баспас жеке басының өнегесімен де биіктегі жарық жұлдыздай әрдайым алдыңды нұрландырып тұрары бар. Мен мұны өзімнің жеке өмірімнен сезінген жайдан барып айтып отырмын.

1986 жылы Алматыдағы Қазақ Мемлекеттік университетінің тарих факультетін тәмамдағаннан кейін, Қызылордадағы педагогикалық институтына арнайы мамандығыма сәйкес жолдамамен келіп оқытушы болып орналастым. Тарих кафедрасында орын бола қоймағандықтан институт басшылығы мені философия және ғылыми коммунизм кафедрасына жіберді.

Бұл кафедраның сол кездегі меңгерушісі марқұм Қозеке Асқаров иманжүзді жан екен. Жас демей жылы қарсы алып, кафедраға таныстырды. Бұл арада Әбжан Айсауытов, Мұстафа Матаев, Тоқшылық Омаров, Ишанбек Арынғазиев, Балтабай Майдашев, Алла Ли, Света Тлеуова, Оңғар Бермаханов сияқты КазГУ-дің философия факультетін бітіріп, фундаментальді терең білім алған философ әріптестерім бар еді. Мен солардың ортасына түстім. Әсіресе, Мұстафа ағамыздың орны ерекше болатын. Ол кісі философия пәнінен лекция оқитын, сонымен бірге филология факультетінің деканы болып қызмет атқаратын. Мен негізінен семинар сабақтарын жүргізіп жүрдім. Ағайдың ұлы Ғабитпен (қазір ғылым докторы, үкіметте жауапты қызметте) университетте қатар оқығандығымнан болар, Мұстафа ағай мені іштей жылы тартып, тезірек аспирантураға түсіп, білімімді одан әрі тереңдетуге ақыл-кеңесін беріп жүретін.

Кез келген адамның өз тағдыры болып, сол тағдырының жазуымен ғұмыр кешетіндер жеткілікті. Ал, енді қаншама ақылды болып туғаныңмен, ондай жандардың бәрінің бірдей жолы да бола бермейді екен. Қазір ойлап отырсам, сол Мәди Кереев, Мұстафа Матаев, Қозеке Асқаров сияқты ағаларымның бәрі де бір-бір елді басқарып, көш бастауға лайықты адамдар екен-ау! Біздің де пендешілігімізден болар, көбінесе жанымызда жүрген, үнемі қарапайым болып көрінетін кісілердің тұлғасын тани да, мойындай да алмай келеміз-ау. Қолында билігі барларды ғана танып, соларды ғана тұлға деп мойындайтындығымызды да қайтерсіз?! Менің осы абзал ағаларым елге аса сыйлы, халқы мен өз ортасына, ел ішіне қадірлі жандар еді. Бұл ағалар менің өмірдегі екінші университетім және де сол өмірдегі ұлағатты ұстаздарым болатын. Әсіресе, Мұстекең өзінің ешкімге ұқсамайтын жаратылысымен, астам­шылдығы жоқ абайы басымдылығымен, бүкіл жүріс-тұрысындағы байсалдылығымен ерек­шеленіп тұратын. Мұстафа ағамның біреуге дауыс көтеруі деген мүлдем болмайтын. Қашан болсын, өзінің жұмсақ та биязы жылы дауысымен, көзінің қарасымен-ақ әбестік жасаған кез келген адамды жерге қарата білер, іле сол жанды жадыратып жіберетін де тамаша бір мінезді қасиеті де бар. Бұл қасиетті Мұстафа ағамның бойындағы туабітті асыл қасиеттерінің бірі деп бағалар едім.

Мұстекеңнің өмір жолы да қилы-қилы болды. Балалық шағы Ұлы Отан соғысының ауыр жыл­дарына тап келді.Сол тұстағы барлық ауыл балалары сияқты ол да жарытып тамақ ішпеді, бұғанасы қатпай жатып ауыр жұмыс істеді. Сол тұстың ұрпақтарының бойларында өздері ашқұрсақ болып жүрсе де, бүтін киімге де жарымай, жыртық тізе, жалаң аяқ болғандарына да қарамастан, оқу оқып, білім алуға деген зор құштарлықтары бар болатын. Мұстекең де солай болды. Ағамыз жастайынан аңғарымпаз, білімпаз болып өсіп, мектепті үздік бітірді. Мұстафа аға жоғары оқу орнының философия факультетін бітіргеннен бергі бүкіл саналы ғұмырын бір ғана оқу-ағарту жұмысына арнап келеді. Ұстаздық жолы қарапайым оқытушылықтан басталып, ұзақ жылдар бойы кафедра меңгерушісі, факультет деканы болып мыңдаған білікті мамандар даярлауға қомақты үлес қосқан профессор өзінің алпыс жылға жуық ғұмырын жас ұрпаққа білім мен тәрбие беруге арнады.

Мұстафа ағамның бойындағы табиғатынан біткен ойшылдық пен байқампаздық, ой түю сияқты қасиеттері қолына қалам алғызып, зейнетке шыққаннан кейін «Ағалық айдыны», «Көзімнің нұры» деген философиялық ойларға, өмірлік толғамдар мен пайымдауларға толы кітаптар жазып, оларды баспадан басып шығарды. Мұстекеңнің бұл еңбектерінде шынайы достық, адал махаббат, салт-дәстүр, ой-санаға, бала тәрбиесіне қатысты үлгі тұтарлық көптеген құнды тұжырымдар бар.

Бір ұжымда ағамызбен қоян-қолтық жиырма жылға жуық қызмет атқарған кезеңдерімді мен өзімнің өмір мектебім деп санаймын. Ардақты ағамызға ізетті іні болуға жарауға тырыстық, әлі де сол. Кейін басқа қызметте жүрген кездерімде де досым Бауыржан екеуміз жаңа жыл қарсаңында, әр желтоқсан айының 31-күні ағаның үйіне барып, өткен-кеткенді айтып, мәре-сәре болып, Мұстекеңнің батасын алуды да әдетке айналдырғанымызға да он шақты жыл болыпты. Абзал ағаның сол жақсы ниеті мен батасының арқасында болар, біз содан жаман болған жоқпыз-ау деп ойлаймын.

Адал еңбегінің жемісі мен адал ниетінің жақсылығын Мұстекең көріп те келе жатыр. Туған елі «Қызылорда қаласының құрметті азаматы» деген атақ беріп әспеттесе, бұдан да басқа да толып жатқан марапаттары мен дәрежелері Мұстафа ағамның абыройлы өмірін жарастыра түсері бар. Қызмет қызуымен ешкімге қиянат жасамаған, адалдықтан аттап, жамандыққа баспаған, адамды сыйлай білу арқылы адамдығын сақтай білген абзал ағаның ең үлкен жетістігі – Адамгершілік болар, бәлкім! Және де менің Мұстафа ағам өз елі мен жерін сүйетін, білімді де білікті, тамаша тәрбиелі ұл-қыз, немерелер өсірген өнегелі әке, ұлағатты да ғибратты ата!..

Ал, енді мына сексен жасыңыз құтты болсын деймін Мұстекеңе! Адалдық пен адамдықты қазіргі ұрпақ сізден үйренсе етті! Жасай беріңіз, жақсы аға!

//Сыр бойы.- 2013.- 16 мамыр.- 2б.
Серікбай ҚОШҚАРОВ, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті «Су шаруашылығы және жерге орналастыру» кафедрасының меңгерушісі, техника ғылымдарының докторы, профессор.

СУ МАМАНЫНЫҢ ДА СҰРАУЫ БАР

Өткен ғасырдың аяқ жағында Сыр өңірінде 225 мың гектар инже­нерлік жүйедегі суармалы жер болған. Осы мол қазына аға ұрпақтың қыруар еңбегі арқасында келді. Соның негізінде облыс еліміздің күріш өндіру орталығына айналды. Ол жылдары мұнда қазақ елін әлемге паш еткен, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Ыбырай Жақаев өмір сүрген, сол ұлы тұлға күріш өсіруді өңірдің басты кәсібіне айналдырды. Одан кейін де Сырдың майталман диқандары егіннен тұрақты түрде мол өнім алудың үлгісін көрсете білді.

Суармалы жер – Қызылорда облысын ерекше маңызды аймақ ретінде бөлектейтін, алдағы ұрпақтар үшін өңір салмағын еселей түсетін баға жетпес қазына. Басқа өндіріс түрлері табиғи негізі мен қоры азаюы немесе ада болуына байланысты бәсеңсіп, болмаса тоқтап қалуы да мүмкін. Ал, мұндай жағдай суармалы егіншілік саласында орын алмайды. Суармалы жер, жақсы күтімде болса, бүгінгі және алдағы ұрпақтарға қызмет етіп, мәңгілік жемісін береді.

1985 жылы өңірімізде сортаңдаған және батпақтанған егіс көлемі 4 мың гектарға жуық қана болатын. 2010 жылы бұл көрсеткіш 50 мың гектарға көтерілді. Ойланарлығы, осы екі аралықта егін шаруашы­лықтарында су мамандарының қатары кеми түсті. 1985 жылы ондай мамандар саны 250-дей еді, қазір ол 20 ғана.

Ал су мамандарының негізгі міндеттері көп. Су маманы басты құжат – суды пайдалану жоспарын жасайды. Инженерлік жүйедегі егістік – күрделі құрылым. Оның жобасын жасаушы, құрылысын жүргізуші де негізінен су маманы. Сондықтан, мұны сауатты түрде пайдалану жұмысы да міндетті түрде білікті су маманының басқаруымен іске асуы тиіс. Су маманы суармалы егістіктің бірінші жанашыры, барлық бөліктері мен тетіктерінің тілін түбегейлі білетін, оларды дер кезінде жөндеп, іске қоса алатын азамат. Күріш өнімінің негізін қалап, топырақ сортаңын болдырмаудың кепілі – атыз бетінің тегістігі. Әрбір атыздың тегістігін жіті бақылап, өлшеп, оны тегістеуді ұйымдастыратын да су маманы. Суармалау және қашыртқы-кәріз желілерінің жағдайын қадағалап, ағымдағы жөндеу жұмыстарын атқаратын тағы да су маманы. Су маманы дақылдар суаруды тиімді әдістермен жүргізуді қадағалайды. Соның негізінде ылғал тиімді, ысырапсыз жұмсалады. Бүгінде әрбір шаруашылық суды алғаны үшін қомақты қаржы төлейді. Сондықтан, шаруашылықтағы су мамандарының басты міндеттерінің бірі – суды жеткізуші мекемелер қызметкерлерінің мәліметтерін келіп жатқан су мөлшеріне тәуелсіз өлшем жасап салыстырып отыру.

Қазіргі таңда көп шаруашылықтарда бірде-бір су маманы қалмаған. Демек, осы көрсетілген маңызды жұмыстар жүргізілмейді деген сөз бұл. Ал, бір тал өсімдік қолдап суармаса өспейтін өңірімізде осы ыңғайсыз жағдайға қалай жайбарақат қарап отыруға болады? Сондықтан бүгінгі кезек күттірмейтін мәселе – егін шаруашылығына су мамандарының бетін бұру.

2003-2012 жылдары Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетін 240-қа жуық су шаруашылығы маманы тамамдаған болса, олардың оншақтысы ғана өңірдің ауыл шаруашылығы мекемелеріне жұмысқа орналасқан. Тікелей шаруашылыққа барған мамандар жоқтың қасы. Демек, маңыздылығы жоғары осы мамандарды дайындау жолындағы кәсіби бағдар беру ісі өңірлік қажеттілікті ескермей жатыр. Сондықтан, су шаруашылығы саласына мамандар дайындауды мемлекеттік және өңірлік тұрғыдан қолға алып реттеу керек.

Су мамандарын еліміздің төрт қаласындағы жоғары оқу орындары дайындайды. Алайда, сайып келгенде осы маңызды істі Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті атқара алады. Өйткені, республиканың өзге қалаларында су саласы мамандықтарын игерген жастар біздің облыс шаруашылықтарына келіп, тұрақтайды деп айту қиын. Былтыр «Жерді мелиорациялау, баптау және қорғау», «Су ресурстары және суды пайдалану» мамандықтарына республикада 250 грант бөлінді. Еліміздің төрт жоғары оқу орны үшін бұл аз емес. Алайда, осы мол үлестен Сыр өңірінде туып-өскен жастарға 31 грант ғана бұйырды. Өкінішке орай, бұл өте аз, бар болғаны 12 пайыз ғана. Ал, суармалы жердің көлеміне, оның инженерлік тұрғы­дағы күрделілігі мен ерекшелігін ескеретін болсақ, оңтүстік аймақтағы біздің облыстың алатын үлесі шамамен 35-40 пайыздан кем түспейді. Аталған мамандықтар бойынша 219 грантты иеленген өзге облыстардың түлектері Алматы, Тараз және Шымкент қалаларын таңдады. Солардың ішінен оқу бітіргесін Сыр өңіріне келіп тұрақтайтын мамандар шығады деп айта алмаймыз.

Сондықтан, Қызылорда облысы ел үшін күріш өндірудің орталығы екенін қаперге ала отырып, шаруашылықтарда білікті су мамандары­ның болуы жалпы экологиялық ахуалды тұрақтандыру мен жақсартудың кепілі екенін ескеріп, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетіне жыл сайын «Жерді мелиорациялау, баптау және қорғау» және «Су ресурстары және суды пайдалану» мамандықтарына кем дегенде 75-80 атаулы грант бөлу қажет деп санаймыз.

Аталған мамандықтар бойынша сонша атаулы грантқа қол жеткізу дегеніміз – ауылда орта мектеп бітірген жастарды қолдаудың кепілі, жастардың өңір ауыл шаруашылығы саласын көтеруге қатысуына жол ашудың дәлелі. Қазір зәру болып отырған су мамандары қатарын қажетті деңгейге көтеруге жақын арада қол жеткізуге болады. Осылай болғанда бөлінген атаулы гранттарды қажеттілігіне сай аудандарға бөліп, сол мамандықтарға түсуге ер балаларға басымдық беру қиындық туғызбайды.

Көкейкесті мәселе – мамандардың ауылда тұрақтануы. Сырттан келген жас маманның ауылда түбегейлі тұрақтануы екіталай. Сондықтан да ауылды маманмен қамтамасыз етудің негізгі салмағы шаруашылыққа түседі. Өйткені, сол ауылдың мектеп бітірген түлегі шаруашылық қаражатына университетте білім алып, өз шаруа­шылығына оралып жатса, маман ауылда түбегейлі қалады деп айта аламыз. Мұның тағы бір қолайлы ерекшелігі бар. Жоғары оқу орнында болашақ маман сол шаруашылықтың өндірістік жағдайларына бейімделіп дайындалады. Осы көкейкесті мәселені алдымен әрбір шаруашылық басшылары түсініп, жанашырлық көрсетуі ауадай қажет. Өкінішке орай, ол азаматтардың көпшілігі бүгінгі күннің күйбең тірлік ауқымынан шыға алмай отырғаны белгілі. Сонда ертеңімізді кім, қашан ойлайды?! Әрбір елді мекеннің келешегін күйттейтін, ауыл жастарын іріктеп, оларға оң бағыт беріп, тәрбиелеп, оқытып білікті мамандар дайындауға бар күш-жігерін салатын сол ұжымның басшысы болмағанда кім?! Әрине, сондай басшысы бар ауылдың келешегі баянды да берекелі болмақ. Осы жерде майдаланған шаруашылықтардың маман дайындауға қаржылық қауқары жетіспейді деген сылтау алға шығуы мүмкін. Мұндай жағдайда осы жұмысты ауылдық округ әкімдігі өз қолына алып, жаңағы көп майда шаруашылықтардың жұмыстарын үйлестіру арқылы оң нәтижеге жетуге болады.

Он бес жылдай уақыт болды, аталған екі мамандыққа түсу үшін төртінші пәндер болып биология және география бекігеніне. Бұрын ол физика болатын. Міне, содан бері осы мамандықтарды шынайы өз жүрегімен қалап оқуға түсетін талапкерлер күрт азайды. Өйткені, биология мен география пәндерін көбінесе қалайтын қыздар болса, олар медицина мен экономика саласын таңдап бірінші белгілейді. Оларға өтпей қалған жағдайда ғана амалдың жоғынан су шаруашылығы мамандықтарына барады. Сөйтіп, мұнда білім алатын ер балалар саны күрт азайып кетті. Ал, қыздардың осы мамандықтарды бітіргесін шаруашылыққа барып, далалық жағдайда жұмыс жасауы көпшілігінде мүмкін емес екені белгілі. Міне, соңғы 10-15 жылда шаруашылыққа бірде-бір маманның бармау сырының бір ұшы осында жатыр. Сондықтан, осы екі мамандық үшін төртінші пән физика болып қайтадан қайтарылуы тиіс деп санаймыз.

Осы көрсетілген үш бағыттағы істер орындалатын болса, жоғары оқу орнын бітірген жас су мамандары ауылға бетін бұрады. Сыр өңірі егіс алқаптарының бағы қайтадан жанады.

//Сыр бойы .- 2013.- 18 мамыр.- 5 б.

Аңырақай шайқасында мың баладан қол жинап, жоңғар бас­қыншылығына қарсы күрескен жаужүрек Сартай батыр туралы әр алуан пікірлер айтылып жүргені мәлім. Кейбір тарихшы ғалымдар Сартайды аңыздан құралған батыр десе, кейбірі оның шығу тегі мен жасаған ерлігін Албан руынан шыққан Ханкелдіұлы Райымбек батырға әкеліп тірейді. Ал шындығында Сартай кім, қайдан шыққан, ол туралы тарихи деректер не дейді? Міне, біз енді соған жауап іздеп көрейік. Зерттей келе Сартай батыр туралы тарихи деректерді екі топқа бөліп қарастырдық. Бірі ол туралы ел аузында сақталған аңыз-әңгімелер мен тарихи-жырлар болса, екіншісі Сартай батыр жайлы жазылған жазба деректер болып табылады. Алғашқы дерек көздеріне Нұрмағанбет Қосжановтың «Мың бала» дастанын жатқызамыз. Онда Сартай батырдың азаттық қозғалыстағы қаһармандық ерлігі жан жақты сипатталады. Осы шығармасы үшін ақын Нұрмағанбет Қосжанов 1930 жылы саяси қудалаудың нысанасына ілігіп жазықсыздан 5 жылға сотталады. Саяси қудалау онымен тоқтамай 1937 жылдың 29-тамызында Ақтөбе қаласының НКВД үштігі Нұрмағанбет Қосжанұлын «халық жауы» деп айыптап ату жазасына кесіп, үкім сол жылы 4-қыркүйекте орындалады. Осыдан соң Сартай батыр бастаған шығармаға тыйым салынып, 70 жыл бойы айтылмай келді. Ақын Нұрмағанбет Қосжановтың Сартай батыр атты тарихи поэмасында мың баланың жасағын басқарған 15 жасар Сартайдың Әбілқайыр хан басқарған қазақ халқының әскерімен бірге Аңырақай шайқасындағы ерлігі жырланады. Тарихи жырдағы дерекке сүйенер болсақ, Сартай 1710-1711 жылдары дүниеге келеген деп топшылауға болады. Сонымен қатар, Сартайдың шығу тегін Арал өңірі қазақтарының шежірелік мәліметтерінде ол кіші жүз Әлімұлы тайпасының шекті руына жатқызады. Ақын З.Шүкіровтің жазып қалдырған шежіресінде Жаманақ /Шекті/ - Шыңғыс –Жақайым, одан – Ақбура, оның үлкен әйелінен – Абат, кіші әйелінен – Асан. Асаннан үлкен Асан және кіші Асан. Ал кіші Асаннан – Қосқұлақ, одан Байжан. Байжан бидің екінші әйелінен – қолбасшы, би, батыр Сартай шамамен 1711 жылы туып, ұзақ өмір сүріп 1817 жылдың қыс мезгілінде қазіргі Қызылорда облысы, Арал ауданы (бұрынғы Райым бекінісі жанында) Ақшатау елді мекенінде қайтыс болып, Қазалы ауданында жерленген.

//Сыр бойы.-2013.-18 мамыр.- 9 б.

Ж. Аймағанбетова,