ПАРТИЯ ЖҰМЫСЫНЫҢ ПӘРМЕНДІЛІГІ АРТАДЫ

Кеше облыс әкімі Қырымбек Көшербаевтың төрағалығымен «Нұр Отан» партиясы облыстық филиалы саяси кеңесі бюросының отырысы болып өтті. Онда үш мәселе қаралды.

Бірінші мәселе, «Нұр Отан» партиясының сайлауалды тұғырнамасын жүзеге асыру бағытындағы аймақтық сарап­шы топ тәлімгерлерінің өз салалары бойынша есебін тыңдау. Бүгінде тұғырнаманы жүзеге асыру бағытында 12 топ жұмыс жасайды. Солардың маңыздыларының бірі «Жасыл экономика» тұжырымдамасы аясында атқарылып жатқан жұмыстар. Бұл турасында «Жасыл экономика» сарапшы тобының жетекшісі Абзал Тайманов мәлімдеме жасап, жасыл экономиканы құруда өңір мүмкіндігінің мол екендігін жеткізді. Ал, мемлекеттік басқарудың жүйесі бойынша облыстың мемлекеттік қызметшілерді және бюджеттік сала қызметкерлерін қайта даярлау және олардың біліктілігін арттыру өңірлік орталығының директоры Қалқазбек Әжібеков сөз алып, кадрлардың біліктілігін арттыру мен оларды қайта даярлаудағы тиімділіктерді сөз етті. Сондай-ақ, мемлекеттік басқару жүйесінің дамуына да тоқталды.

Күн тәртібіндегі екінші мәселе 2014 жылдың І жартыжылдығы бойынша Қызылорда облыстық мәслихатындағы «Нұр Отан» партиясы депутаттық фракциясының атқарылған жұмыстарының есебі болды. Бұл жайында облыстық «Нұр Отан» партиясы депутаттық фракциясының жетекшісі, Қорқыт ата атындағы ҚМУ-дың ректоры Қылышбай Бисенов хабарлама жасады. Баяндама барысында партия жетекшісі шағын және орта бизнесті дамыту, халыққа медициналық көмек көрсету, жастар тәрбиесі, мүгедектерді жұмыспен қамту секілді басқа да түрлі әлеуметтік мәселелерді шешудегі жетекші партияның атқарған жұмыстарын егжей-тегжейлі баяндады.

Жалпы, жиында «Нұр Отан» партиясының облыстық филиалы саяси кеңесі бюросының жұмыс регламенті бекітіліп, өзге де мәселелер талқыға түсті.

//Сыр бойы.-2014.- 26 шілде.- 2б.

36

Ыдырыс ТӘЖІҰЛЫ

АЛДА АТҚАРЫЛАР ЖҰМЫСТАР АУҚЫМДЫ

Кеше облыс әкімі Қырымбек Көшербаевтың қатысуымен облыстық мәслихаттың кезекті 29 сессиясы болып өтті. Оған депутат Абзал Ералиев төрағалық етті. Сессияның күн тәртібіне сай Қызылорда облысы әкімінің өзіне жүктелген функциялар мен міндеттердің орындалуы жайлы облыс әкімі Қырымбек Көшербаев өзінің есепті баяндамасын жасады. (Баяндаманың толық нұсқасы бүгінгі нөмірде жарияланып отыр). Аймақ басшысы баяндамасын жасап болғаннан кейін жарыссөздер басталды.

Жарыссөзге шыққандардың барлығы да алғашқы жартыжылдықта атқарылған жұмыстарға лайықты баға берді. Әсіресе, облыстың келешек дамуы үшін тау-кен саласы өндірісін дамыту, металлургия кластерін қолға алудың маңыздылығы өте жоғары екенін ерекше атап өтті. Мұндай пікірлерді ҚР Парламенті Сенатының депутаты Мұрат Бақтиярұлы, облыстық мәслихат депутаттары Қылышбай Бисенов, Әбдіқадір Ергешбаев білдірсе, "Шалқия” кешенінің директоры Мақсұт Жайсаңбаев "Байқоңыр” ӘКК” АҚ-ның департамент директоры Ғалым Әбілдаев сессияға қатысушыларға облыс әкімі тапсырмасы бойынша осы бағытта атқарылып жатқан жұмыстар туралы қосымша мәліметтер берді.

Сессияда денсаулық сақтау саласындағы жұмыстар жайлы сала басшысы Сапар Рахменшеев хабардар етсе, аймақтағы газдандыру жұмыстарының келешегі жайлы "ҚазТрансГазАймақ” АҚ директорының орынбасары Еркен Қасеев баяндады.

Сессияның күн тәртібіне сай келесі мәселе "2014-2016 жылдарға арналған облыстық бюджет туралы Қызылорда облыстық мәслихатының 2013 жылғы 18 желтоқсандағы №164 шешіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, облыстық экономика және бюджеттік жоспарлау басқармасының басшысы С.Құлымбетова хабарлама жасады. Депутаттар бюджеттік өзгерістер мен толықтыруларды мақұлдады. Сессияның күн тәртібіндегі басқа да мәселелер талқыланып, тиісті шешімдер қабылданды.

Сессия соңында облыс әкімі Қырымбек Көшербаев депутаттарға сөз арнап, жасалып жатқан еңбек те, абырой да ортақ екенін жеткізді. Ол Сыр елінің болашағы үшін ортаға салынып жатқан ұсыныстар мен жүргізіліп жатқан жұмыстарға халық қалаулыларының әрқашанда мемлекеттік көзқараспен қарап, қолдау білдіріп келе жатқандарына ризашылығын жеткізді.

//Сыр бойы.-2014.- 31 шілде.- 1 б.

37

Казыбек КАМАЛУЛЫ

В четверг, 24 июля в Кызылорде под председательством акима области Крымбека Кушербаева состоялось заседание попечитель¬ского совета Кызылординского государственного университета имени Коркыта-ата. Был заслушан и обсужден доклад ректора учебного заведения Кылышбая Бисенова об итогах работы вуза в 2011-2014 годах и основных направлениях программы стратегического развития университета до 2020 года.

По итогам независимого рейтинга подготовки специалистов среди высших учебных заведений Казахстана Кызылординский государственный университет имени Коркыта-ата занял 7-е место среди 20 лучших вузов страны.

В последние годы активное развитие получила научно-исследовательская работа в вузе. Это стало возможным благодаря ощутимому увеличению финансирования научных работ – с 11,4 миллиона тенге в 2011-м до 108,7 миллиона в 2014-м. Нынче по заказу АО «ПетроКазахстан Кумколь Ресорсиз» ученые КГУ впервые взялись за выполнение научно-исследовательской и опытно-конструкторской работы общей стоимостью 24 миллиона тенге. Растет количество публикаций профессорско-преподавательского состава и научных сотрудников университета в зарубежных научных изданиях.

Все больше внимания уделяется изучению иностранных языков. В настоящее время в университете сформированы группы по изучению корейского, китайского, арабского языков. Для студентов, обучающихся по специальностям «Нефть и газ», «Технологические машины и оборудование», открыты курсы китайского языка в объеме 180 часов.

Университет расширяет и укреп¬ляет связи с другими вузами Казахстана, а также стран ближнего и дальнего зарубежья. Двусторонние соглашения заключены с более чем 60 ведущими зарубежными вузами. Наши студенты и магистранты получили возможность обучаться в Корее, Великобритании, Польше, Турции, Швейцарии, России и других странах.

Как было отмечено, в вузе улучшаются условия для студентов и преподавателей. Особенно это касается студентов-сирот, молодых людей из малообеспеченных и многодетных семей. К работе активно привлекаются крупные компании. К примеру, большую помощь оказывают такие предприятия, как «Кор», «ПМ Лукас», «ПетроКазахстан Кумколь Ресорсиз», которые выделили более 50 миллионов тенге на обеспечение студентов стипендиями. Кроме того, для молодых людей из многодетных и малообеспеченных семей свои стипендии подготовили общественные фонды «Бобек», «Бота», «Игілік». Построено новое общежитие для студентов на 400 мест. В планах на ближайший год – строительство учебного корпуса № 6, инженерной лаборатории, книгохранилища, а также теплицы.

Как отметил на заседании попечительского совета Крымбек Кушербаев, сегодня настал момент, когда особый акцент университет должен сделать на подготовке инженеров для реализации планов индустриально-инновационного развития региона.

— Во главе угла должно быть поставлено развитие экономики региона, что, требует увеличения числа инженеров, технологов, а также специалистов сельскохозяйственной отрасли, — отметил аким области. — А мы все еще продолжаем выпускать педагогов, юристов, менеджеров и других специалистов, которых у нас больше чем нужно.

Как подчеркнул К. Кушербаев, сегодня мы должны привлекать больше молодых инженеров для того, чтобы они вносили свой вклад в реализацию региональных проектов. В будущем университет должен превратиться в АО, акционерами которого должны стать крупные компании, работающие в регионе, и платить университету за подготовку нужных им кадров.

— Будущее города – на левом берегу, — сказал аким области. — И поэтому университету уже сейчас необходимо зарезервировать там территорию для строительства университетского кампуса – современного, отвечающего требованиям ХХI века.

Члены попечительского совета одобрили работу КГУ имени Коркыта-ата. Руководитель ПТ «Абзал и К», Герой Труда Казахстана Абзал Ералиев рассказал о связях с университетом, которые хозяйство поддерживает не один год. Регулярно студенты университета проходят на базе товарищества производственную практику.

— Это нужно нам и университету, — отметил А. Ералиев. – В то же время хотелось бы, чтобы уровень знаний выпускников КГУ был выше и отвечал современным требованиям.

На заседании принято решение о продлении срока трудового соглашения с К. Бисеновым на должности ректора КГУ имени Коркыта-ата.

38

Қорқыт Ата атындағы ҚМУ қызметкерлері баспасөз беттерінде

Бүгінгі қорқыттану, сөз жоқ, кемі 200 жылдық тарихы бар, іргелі, әлемдік деңгейдегі ілім. Қазіргі уақыт безбеніне салып қарасақ, әрине, оның жеткен жетістіктерімен бірге, әлі де болса зерттей түсуді қажет ететін кемшін тұстары да жоқ емес. Атақты академик, ғұлама ғалым Әлкей Марғұлан өзінің «Қорқыт Ата – қазақ халқының аңызы» деген еңбегінде қорқыттану ілімінің өзінен бұрынғы, өз кезіндегі жағдайына терең талдау жасайды.Байқағанымыздай, Ә.Марғұлан бұл еңбегінде қорқыттанудың ең бір өзекті мәселелерінің әлемдік, кеңестік және қазақ ғылымындағы зерттелу жағдайына тоқталады. Ол Қорқыт туралы қазақтар мен түрікмендер айтатын көне аңыз, әңгімелерге, жырларға ерекше мән береді.

Академик Ә.Марғұлан осы аңыз, әңгімелерді, жырларды Еуропа, әлем жұртшылығына таныстырушы, насихаттаушы, зерттеуші ғалымдар ретінде Ш.Ш.Уәлиханов, В.В.Бартольд, В.М.Жирмунский, Фуад Копрюлу, О.Ш.Гокяй, Этторе Росси, А.Н.Самойлов, М.О.Әуезов, В.А.Гардлевский, В.В.Вельяминов-Зернов, П.И.Лерх, Л.Герн, Л.Мейер, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Ә.А.Диваев, И.В.Аничков, В.А.Каллаур, И.Кастанье, П.Н. Спиридонов, И.И.Крафт, Ю.Новицкий, И.Гейер, Л.Берг, Г.Грум–Гржимайло, Х.Кустенаевтердің, т.б. есімдерін құрметпен атайды, осылардың еңбектерін талдап-таразылау барысында қорқыттану ілімі үшін аса маңызды бірнеше тұжырымдарға келеді.

1. Қазақтар мен түрікмендер арасында күні бүгінге дейін айтылып келе жатқан аңыздар бойынша Қорқыт – Сырдария өзенінің бойындағы Жанкент қаласының маңында қоныстанған оғыздар мен қыпшақтардың ортасында VІІІ-ІХ ғасырларда өмір сүрген тарихи тұлға. Ә.Марғұлан осы еңбегінде қазақтар мен түрікмендер айтатын Қорқыт туралы ескі сарындардың Кіші Азия мен Кавказ халықтарында айтыла бермейтінін бірнеше рет қайталап айтып отырады.Ә.Марғұлан Қорқыт жырларының оғыздар мен қыпшақтар ортасында VІІІ-ІХ ғасырларда дүниеге келгенімен, оның хатталғанға дейін (ХV-ХVІ ғғ.) ұзақ уақыт түзілу, жинақталу, циклдану үдерістерін басынан өткергеніне шетелдік ғалымдардың ойларын, пікірлерін және өз тұжырымдарын дәлел ретінде келтіріп отырады.Ә.Марғұлан Қорқыт жырларын зерттеген француз ғалымдары П.Пеллио, Е.Блоше, П.Ру, неміс ғалымдары М.Хутсма, И.Хейн, Ф.Бабингер, С.Броккелман есімдерін құрметпен атай келіп, қорқыттануға жаңалық қосқан итальян ғалымы Этторе Россидің еңбектеріне айрықша тоқталады.

Этторе Росси – Қорқыт жырлары мен қазақ және қырғыз халықтарының батырлық эпостары арасындағы ұқсас мотивтерді байланыстырған алғашқы ғалымдардың бірі. Этторе Россидің дәлелдеуі бойынша Қорқыт жырларында кездесетін көптеген толғаулар, Күлтегіннің басына қойылған құлпытастағы жазу – бұлардың бәрі қазақ эпостарының негізі болып саналады. Ол Қорқыт жырларын зерттеуші алғашқы ғалымдардың бірі тұрғысынан қазақ, қарақалпақ, башқұрт халықтарының батырлық эпосы Алпамысты алғашқыда Қорқыт жырларының құрамдас бөлігі болған, кейіннен үлкен эпосқа айналған туынды деп дәлелдеді. Академик Ә.Марғұлан В.В.Бартольд пен В.М.Жирмунскийдің «Қорқытты қадірлеудің Сыр бойында мың жылдық өнегесі бар» деген қанатты сөзін тірілту мақсатында түрік ғалымдарының Қорқыт жырларын зерттеуге қомақты үлес қосқанын айта келе, Қорқыттың шыққан заманын ашқан, көне материалдарды араб, парсы, ескі түрік тілдеріндегі жазбалардан алған Фуад Копрюлу еңбектеріне тоқталады. Фуад Копрюлудің Қорқыт жырларын әдебиет, этнография тұрғысынан зерттегенінің ұтымды шыққан тұстарын атап өтеді.Академик Ә.Марғұлан еңбегінде Ыстанбул университетінің профессоры Орхан ­Шайых Гокяйдың зерттеулеріне ерекше мән берілген. Орхан Шайыхтың еңбектеріндегі Қорқыт жырларындағы Бамсы Берік Байбөріұлының Жүсіпбек жырлаған қазақ эпосы «Алпамыстағы» Байбөріұлы Алпамыс екенін, сондай-ақ «Алпамыстағы» Бадамша қатын мен Қорқыт жырындағы Қысырша қатын екеуінің бір бейне және екі жырда да Қоңырат руының аты аталатынына дәлелдер келтіргеніне тоқталып өтеді. Алпамыстағы Гүлбаршынның, Қорқыт жырларындағы Бану-Шешектің, Ә.Марғұланның одан әрі дәлелдеп бергеніндей, есімдері Сыр бойында ежелден айтылып келген аңыз-әңгімелерге негіз болған. Гүлбаршынның атымен аталатын қала «Баршынкент» те, Баршын сұлуға арнап салынған көркем кесене «Көккесене» де Сырдария өзенінің бойында екені тарихтан белгілі. Академик Ә.Марғұланның атап өткеніндей, Алпамыс жыры арқылы Қорқыт жырларының мазмұндық желісі Сыр бойын мекендеген оғыз-қыпшақ тайпаларының ортасынан тамыр тартатыны тұжырымдалады (VІІІ-ІХғғ.).

39

2. Қорқыттың оғыздар мен қыпшақтар мекен еткен Жанкент қаласында дүниеге келгенін, Қорқыт денесінің де Сырдария өзенінің бойына қойылғанын алғаш тұжырымдаған ғалымдардың бірі – Ә.Марғұлан. Атақты академик осы еңбегінде Ә.Диваев 1848 жылы түсірген, Қызылорда облысы, Қармақшы ауданының маңындағы Қорқыт стансасына жақын орналасқан Қорқыт мазарының суретін де берген.Бір ғажабы Ә.Марғұланның дәлелдеуі бойынша бір емес, бірнеше Қорқыт болғанға ұқсайды. Мәселен, Орхан Шайх еңбектерінде Германия елшісі Адам Олеариустің 1638 жылы «Имам Қорқыт» деп танылған мазарды көргенін, оның Түрік еліндегі Дербент қаласына жақын маңайда орналасқанын жазғандарын келтіре отырып: «Дербенттегі Олеариус айтқан Қорқыттың моласына мән беруге болмайды, Ұлы Қорқыт ол жерде болмаған. Бір ғана Сырдың бойында оғыздар ортасында өткен кісі. Дербенттің Қорқыты қыпшақтардан қалған басқа Қорқыт, ондай Қорқыттар бергі кезде көп болған» деп жазады. Демек, Қорқыт жырларындағы Қорқыт, Ә.Марғұланның және басқа әлемдік деңгейдегі қорқыттанушылардың дәлелдеп бергеніндей, Жанкентте туып, Сырдария өзенінің оң жағалауына жерленген Қорқыт деген тұжырымға келуге болады.

4. Академик Ә.Марғұлан Қорқыт Ата кітабындағы орталық бейне – Төбекөзге ерекше мән берген. Бұның себебі осы бейне арқылы түрік, оғыз жырларының шығу төркіні жағынан көнелілігі, олардың жалпы адамзат өркениетіне әсер-ықпалының күшті болғаны дәлелденеді. Мәселен, неміс ғалымы Дицтің Дрезден нұсқасына сүйене отырып, Қорқыт жырларындағы Төбекөз бен Гомердің «Одиссеясындағы» Циклопты (Полифемді) салыстыра келіп, бұл бейнені гректердің түріктерден алғаны туралы айтқан дәлелі – ғылымға бұрыннан белгілі жайт. Ә.Марғұлан зерттеулерінде Төбекөз сюжетінің қазақтардың көне ертегі-аңыздарындағы нұсқалары туралы көп айтылған. Мысалы, «Аушар хан» ертегісі. Жалғыз көзді дәуге байланысты ертегілер, аңыз-әңгімелер қазақ ауыз әдебиетінің ескі үлгілерінде көп кездессе, Ә.Марғұланның дәлелдеп бергеніндей, осылардың барлығының сюжеттік желісі Қорқыт Ата кітабындағы Төбекөз әңгімесімен бірдей. Осы жерде Қорқыт жырларындағы Төбекөздің де, қазақ ертегілеріндегі, жырларындағы жалғыз көзді дәудің де халық жадында өте ертеден айтылып келе жатқаны, тіпті олардың мифтік сананың үлгілері болып келетінін қорытындылауға негіз бар.

Белгілі қазақ ақыны Олжас Сүлейменов Қорқытты тарихи тұлға емес, мифтік фигура деп жазып жүр. Оның айтуынша, Қорқыт Египет мифологиясындағы Хр Кт – күн құдайы екен. О.Сүлейменовтің Египет мифологиясындағы Хр Кт-ң жер асты өзеніндегі Аноп деген су жыланымен алысып, соның қолынан қаза болатынын өлімнен қашқан Қорқытты су жыланының шағып өлтіретін қазақ аңызындағы сюжеттік мотивпен байланыстыра келіп, бұндай сюжеттердің туысқан түрік, әзербайжан, түрікмен халықтарында кездеспейтінін, Қорқытты бізге осыдан 5 мың жыл бұрын келген, Египет мифологиясының персонажы деп тұжырымдауы – ойланарлық жағдай. Бұндай пікірге толық қосылу өте қиын, бірақ бір нәрсенің басы ашық, ол қазақ ертегі-жырларындағы бейнелердің адамзат өркениетінің ең ескі, ең көне кезеңдерінен хабар беретіні. Демек, қазақ өркениеті, жалпы түркілік өркениет адамзат санасының ең ерте, балаң дәуірінде қалыптаса бастаған деген сөз.

5. Академик Ә.Марғұлан Қорқыт Ата кітабындағы жырлардың қазіргі Қазақстан аумағында дүниеге келгеніне дәлел ретінде нақты жер, су, өзен, көл, тау, тас атауларының бірнешеуін мысалға келтіреді. Ол Әбілғазының жазғандарына сүйене отырып, оғыз елінің жұрттары – күн ту асты Ыстықкөл, Алмалық, Талас, ортасы Сайрам, Қазығұрт, Қарашық тауы (Қаратау), Темірқазық тағы – Ұлытау, Кішітау, Мыстың кені (Жезқазған), күн батысы Сыр суының аяғы (қазақ жырында су аяғы Қорқыт) Жанкент, Қарақұм. Осы айтылған жерлерде Оғыздың аталары бес мың жылдай қоныс етіп отырды деп жазады. Академик Қорқыт жырларында кездесетін қазіргі Қазақстандағы жер-су атауларын: «Қорқыт көл» (Торғайда), «Өгізтау» (Атасу бойында), «Өгіз су», «Өгіз жылғасы», «Өгіз сай», «Тас өгіз» (Сыр бойында), «Баршын көл» (Торғайда, Атбасарда, Арқада), «Түн қыры» (Сарыарқа), Ұлытау, Кішітау, Ортау, Кертау, Құтты қия, Борсықтың құмы, Қарақұм, Сыр суы, Арал, Каспий теңізі, Қаратау, Қараспан, Қазығұрт, т.б. деп көрсетеді.Демек, бұлар да Қорқыт жырларының сюжеттік желісінің оғыздардың атамекені – қазіргі қазақ жерінде дүниеге келгенін дәлелдейді.

6. Сыр бойында сақталған Қорқыт күйлері мен сарындарының бүгінге дейін қолданыста болуы ерекше назар аудартады. Бізге Қорқыттың 20-дан астам күйлерінің аты белгілі болғанымен, нотаға түскені 11 шығарма. Олар: «Қорқыт» (үш нұсқасы бар), «Қоңыр», «Башпай», «Әуіппай», «Желмая», «Елім-ай, халқым-ай», «Сарын» (екі нұсқасы бар), «Ұшардың ұлуы», «Тарғыл тана», «Байлаулы киіктің зары». Қысқа сарынды болып келетін күйлер пішіні жағынан шағын, қарапайым. Қорқыт бақсылардың пірі болып табылатындықтан, күйлерінде бақсылар зікірінің желісі байқалады. Күйлердегі бұл ерекшелік көнеліктің, ескіліктің нышаны болып табылады. Қобыздың атасы Қорқыттың мұрасын ғасырлар бойы халқымыз құрметтеп, қорғап келеді. Қорқыт күйлерінде өмірдің мәні мен элегиялық көңіл-күй, терең философиялық тебіреніс бар.Қорқыт шығармаларының әрқайсысы-ның шығу тарихымен қатар, ежелгі өнердің ерекшелігін көрсететін сарынмен үндесіп жатқан өлең сөздері бар. Осындай үндестікті «Ұшардың ұлуы» шығармасынан байқауға болады:

Жалғызымнан айырылдым,

Қанатымнан қайырылдым,

Ұшар, Ұшар, кә, кә…

«Тарғыл тана» шығармасындағы :

Менің өзім қара едім,

Қарадан туған ала едім.

Туған жерім – Қазалым,

Мына тау болды-ау ажалым, – деп қиналған тананың,

«Әуппай» күйіндегі:

Айналайын балам-ай,

Жас балаңа алаңдай,

Аш болсаң да, ойыңда,

Аман сақтау балаңды-ай, – деп баласын жұбатқан Қорқыттың анаға айтқан сөздері күй ойнағанда сарынына қосыла айтылып отырған. Бұл өнер көнелілігі, ондағы синкретизм (күй, ән, жыр бірігіп келетін) белгілерін айқындайды.

Қорқыттың «Тарғыл тана» күйі өлімді жырласа, «Елім-ай, халқым-ай» күйі халықтың әл-ауқатын, жағдайын ойлап, қамығуын білдіреді. Оның «Қорқыт», «Желмая» атты күйлерінде өлімнен құтылудың жолы айтылса, «Сарын» күйінде ажалдың жеткені, өлімнің бар екені жырланады. Қорқыт күйлерінде аттың шабысымен қатар, жануарлардың ұлуы, құстардың қанат қағып ұшуы сияқты табиғи дыбыстарға еліктеу бар. Мысалы, «Қорқыт» күйінің шығу тарихы аңыздарда былай айтылады. Қорқыт тарғыл тананы қуамын деп байқаусызда өлім аузына келіп қалады, өзіне ажалдың жақындағанын сезген Қорқыт ажалдан құтылуды ойлап, мәңгілік өлмейтін жер іздейді. Желмаясына мініп, дүниенің төрт бұрышын түгел шарлаған Қорқыт мәңгілік өмір сүретін жерді шарқ ұрып іздеп таба алмайды. Қайда барса да, алдынан Қорқыттың көрі кездесе береді. Сөйтіп, бұл дүниеде ажалдан қашып құтыла алмасын білген ол жер кіндігін іздейді. Сонда жер кіндігі Сыр бойы екен. «Дүниеде ажалдың құрығы жетпейтін жер жоқ екен. Бәлкім, суға барып отырсам, маған ешкім көр қаза алмас, ажал да батып келе алмас» деп, Желмаясының үстіне жауып жүрген, суға салса батпайтын, тозбайтын қасиетті кілемін Сырдың суына төсеп, судың бетінде қобызын тартып отырып, осы күйді шығарған екен. Бұл күй тыңдаушысын әу бастан елітіп, әсемдігімен баурап кетеді.

7. Қорқыт Ата жырлары мен қазақ эпостарының арасындағы тарихи-генетикалық байланыстар жөнінде жазған қазақ әдебиеттанушылары Ә.Қоңыратбаев, Ш.Ыбыраев еңбектерінің маңызы зор. Осы ғалымдардың ізімен Қорқыт Ата кітабы мен қазақ эпостары арасындағы сюжеттік, әдет-ғұрыптық, тұрмыс-салттық ұқсас мотивтердің кейбірін атауға болады.Қорқыт Ата жырларында негізінен оғыз тайпалары мен бектерінің бейбіт өмірі, олардың байлықтары бірінші болып суреттеледі. Мысалы, «Бір күні Қам Ганұлы Хан Байындыр орнынан тұрыпты; Шам күндігін жер үстіне тіктіріпті; ала шатырды көк жүзіне қарай көтеріпті; мың жерге кілем төсетіпті. Хандар ханы Хан Байындыр жылда бір рет той жасап, оғыз бектерін қонақ етеді екен. Және де той жасап аттан айғыр, түйеден бура, қойдан қошқар сойдырыпты».

Қазақтың батырлар жырында да ең алдымен белгілі бір рудың (қыпшақ, қоңырат, т.б.) өкіліне жататын батырдың ата-аналарын, олардың байлықтарын жырлау – кең таралған мотивтердің бірі. Мәселен, «Қобыланды батыр» жырының көптеген нұсқаларында Тоқтарбайдың дәулеті:

Байлығында есеп жоқ,

Айдалып бағып жайылды,

Төрт түлік малдың бәрі сай, – деп суреттеледі. Мұндай жалпы ұқсастық кейде көркемдік бейнелеу құралдары жағынан да сәйкес келеді. Мысалы, зерттеушілердің пікірі бойынша оғыз эпосына неғұрлым жақын тұрған «Алпамыс» жырында:

Тоқсан мың екен қорасы,

Мұрындық ноқта тимеген.

Түйешілер мінбеген

Сексен мың екен маясы, – деп келсе, оғыз эпосында:

«… Тоқсан басты бан үйлерін

Қара жердің үстіне тіктіріпті;

Тоқсан жерге ала қалы кілемтөсетіпті;

Сексен жерге ыдыстар қойдырыпты…» (ІІ жыр).

Қазақ эпостарында негізінен көшпен-ді тұрмыс-тіршілікке байланысты қаһар-мандардың төрт түлік малын суреттеу басым болса, «Қорқыт жырларында» тұрмыстың басқа да белгілерін қамтып жырлауға көп орын берілген.«Алпамыс», «Қобыланды» және «Қорқыт» жырларында баласыз қартайған ата-аналардың өз отбасы мен руының қорғансыз екеніне қайғырып, «есепсіз байлығының» баянсыздығына күйіну мотиві бар. Мұндай жағдайдың екі түрлі болып келетінін Ш.Ыбыраев: 1. Руы мен мал-мүлкін сыртқы жаулардан қорғайтын ұлдың жоқтығына қарт әкенің қайғыруы оның іштей ойлануына байланысты; 2. Баласыздарды белгілі бір жиынтойда (мүмкін көне дәуірлердегі салттық жиындарда) әшкерелеп, қудалауға ұшырату, – деп жазады.Мысалы, «Алпамыс» эпосында Байбөрі жылқы ішінде жүріп былай деп налиды:

Егелік қылар бұл малға,

Артымның жоқ панасы.

Өліп кетсем осы мүлік

Кімдікі болар шамасы?.

Қорқыт жырында Қам Бөрі өзі теңдес бектердің балаларын көріп көңілі босайды: «Хан Қазан, неге аңырамайын, ұлда тірегім жоқ; Алла тағала мені қарғапты; бектер, тажым, тақтым үшін аңыраймын (жылаймын), бір күні өліп кетсем орнымда, жұртымда кім қалар» дейді (М.Е.ІІІ жыр).«Қобыланды» жырының екінші нұсқасында Ақшаханның (кей варианттарда Алшағыр, Жәңгір, т.б.) «қу бас» атандырып, «Бұл тойда ұлсыздарға орын жоқ» деп жәбірлегеніне қатты наразы болған Тоқтарбай үйіне келіп ащы шындықты әйеліне айтады. Мұнан ары олардың қасиетті әулиелерге түнеп, олардан бала тілеп кетуі баяндалады. Ал Қорқыт Ата жырындағы Дерсе хан ұлы Бұқаш хан туралы жырда осыған ұқсас мотив кездеседі: «Кімде-кімнің ұлы, қызы жоқ – қара отауға қондырыңдар; жесе жесін, жемесе тұрсын да кетсін деген еді. Ұлы барды ақ отауға, қызы барды қызыл отауға қондырыңдар; ұлы, қызы жоқты Тәңірі қарғапты, біз-дағы қарғаймыз, мейлі білсін деген еді» (М.Е. І жыр).Бір-біріне ұқсас мотивтерді жалғастыра беруге болады (айталық, қалыңдық үшін батырдың өзге елге аттануы, әртүрлі ауыр жағдайларға тап болуы, түс көруі, т.б.). Әсіресе, Алпамыс жырының жалпы сюжеттік желісі оғыз эпосындағы Бамсы-Бәйрек (ІІІ жыр) есіміне байланысты айтылатын оқиғалармен бүтіндей сәйкес келетінін барлық зерттеушілер айқындап отыр.Ат қою: Оғыздарда ер жігіт бір ерлік жасаған кезінде оған арнайы есім берілген. Осындай ерлік көрсеткен ер жігітке жырда Қорқыт Ата тарапынан арнайы есімдер беріліп, баталар оқылған. Мысалы, Берсе хан ұлы Бұқашжан туралы жырда Қорқыт Ата – «Байындыр ханың өгізімен алысып, соны өлтірді. Баланың аты Бұқаш болсын. Менің берер атым сол, Тәңірі өмірін ұзақ қылсын» депті.Қазақтың батырлар жырындағы болашақ нәрестенің анасы қабыланның, арыстанның, т.б. өкпесін, жүрегін жеп, жерігін басу секілді сенімдер де осындай аңыздардың бір көрінісі іспеттес. Мұнда қаһармандардың есімі хайуанаттардың атауына (мысалы, оғыз эпосындағыдай бұқа – Бұқаш) тікелей байланысты болып келе бермейді, бірақ олардың мінездемелері «арыстан туған», «қабылан», «арыстандай ақырып», т.с.с. бейнелеу құралдарымен үнемі толықтырылып отырады. Қорқыт Ата жырында да Қазан ханның тұрақты эпитеті: «Амыт суының арыстаны, Қарашықтың қабыланы» сияқты болып келеді.Кейде жырда, қаһарманның тууына байланысты мотивтерде, шежіре-аңыздардың сілемдері ғана сақталған. Мысалы, «Қобылан-ды» жырында:

Асыл нұрдан жаралған,

Қыдырбай шалдың еркесі,

Қара қыпшақ Қобыланды

Балаңыздың аты бар.

Той: Оғыз Ұшан баласы Секрек туралы жырда Оғыз Ұшан аман-есен келген екі баласының құрметіне ақ ала шатырлар тіккізіп, семіз айғырлар сойғызып түйеден үлек, қойдан қошқар сойғызып ұлы той жасайды. Қазақтың «Ер Төстік жырында» да Тоқпан балаларының аман-есен елге оралғанына ұлы той жасап түйеден бура, жылқыдан айғыр, қойдан қошқар сойғызады.

Құда түсу: Жігіт жақ қызды әкесінен немесе ағасынан сұрайды. Қызға құда түсіп, жасы үлкен ақсақал немесе мәртебелі кісі келеді. Қорқыт Ата Қаршардан қарындасын Бамсы Байраққа былай деп сұраған болатын: «Мен сенің аспанмен таласқан Қаратауыңның басына шықсам деп келдім, суы гүрілдеп аққан суыңнан өтсем деп келдім. Мен сенің кең етегіңнен еніп, тар қолтығыңа сыйсам деп келдім. Көктің бұйрығы, Тәңірінің жолы деп мен сенің айдан ақ, күннен сұлу қарындасың Бану Шешекті Бамсы Байраққа алып берсем деп келдім». Мысалы, «Ер Төстікте» Тоқпан тоғыз баласына қыз іздеп жүріп бір үйге келеді. Жоғарыда ілулі тұрған сегіз сырғаны көреді, үй иесі кенже қызы Кенжекейді тоғызыншы деп көрсетеді. Тоқпан ол үйге құда түсіп, Кенжекейді Ер Төстікке алып береді.

Қалың мал: Байбөрі баласы Бамсы Байрақ туралы жырда Бану Шешекке құда түскелі келген Қорқыт Ата Қаршардың алдына келіп, иіліп сәлем береді. Қаршар қарындасын беру үшін Қорқыттан: «келеге түспеген мың үлек, үйірге түспеген мың айғыр, саулық көрмеген мың қошқар, құйрығы мен мойны жоқ мың ит, мың бүрге» қалың мал сұрайды.

Түс жору: Қазан Салордың ауылын жау шапқаны туралы жырда Ұлашұлы Қазан Салор ұйықтап жатып жаман түс көреді. Ұйқысынан шошып оянып, көрген түсін айтып жорытады. Жалпы, дастандарда түс көру мотиві – бас кейіпкердің іс-әрекетінің негізі. Түс көру әрекеті қазақтың «Қобыланды», «Алпамыс», «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», т.б. туындыларында кездеседі. Мысалы, Төлегеннің Ақ Жайықтан еліне қайтар мезгілінде Жібектің жайсыз түс көріп шошынуы, түбінде сол түстің расқа айналуы. Ауылынан ата-анасының айтқан уақытында, қасына нөкер ертіп кетпей, Жібекке берген уәдесінен кешікпеу үшін асығып, жалғыз, жасырын аттанған Төлегеннің інісі Сансызбаймен қоштасуынан осындай қауіптің сарыны сезіледі. Төлегеннің Қособаның түбінде Бекежан бастаған алпыс қарақшының қолынан мерт болуы – әлгі түстің дәлелденуі.

Бел құда: Байбөрі баласы Бамсы Байрақ туралы жырда Байбөрінің баласымен Байбіжанның қызын бесікте жатқанда қосып, жиналған жұртты куә қылады. Осындай құдалықтың түрі «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырында да кездеседі. Мысалы, Сарыбай мен Қарабай бір-біріне уәде беріп бірімізден ұл, бірімізден қыз туса айырылмас құда болайық деп анттасады.

Қорқыт Ата кітабы бойынша зерттеулер толастамақ емес. Қалай болғанда да, бұл тақырыптың күні бүгінге дейін біраз қаузалғаны қандай шындық болса, бұл бағытта айтылғандарға қосымша теориялық тұрғыдан үлкен жаңалық ашу да соншалықты оңай шаруа емес. Осындай жағдайларды ойлана келе, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті жанындағы «Қорқыттану және өлке тарихы» ғылыми-зерттеу институтының тарихшы, әдебиетші ғалымдары алдағы уақытта көлемді жұмыстар атқаруды қолға алмақшы.Қорқыт туралы барлық түркі тұқымдас халықтардың аңыз-әңгімелерін, жырларын жинау, оларды бір-бірімен және Қорқыт жырларымен салыстыру арқылы теориялық тұрғыдан тұжырымдар жасау.

«Қорқыт» энциклопедиясын үш тілде (қазақ, түрік, ағылшын) жарыққа шығару.

Жиналған материалдарды сараптау барысында қорқыттануға салмақты үлес болып қосылатын жаңалықты ғылыми-зерттеу еңбек – монография жазу.

43