Мазмұны кіріспе I тарау. Когнитивтік лингвистиканың тарихи танымдық негіздері
Концепт- лингвомәдениеттанымның негізі
жүктеу/скачать 61,14 Kb.
|
достық бақыт
| 1.2. Концепт- лингвомәдениеттанымның негізі
Тіл мәдениетпен тығыз байланысты, сонымен қатар, тіл мәдениеттің көрініс табар бірден-бір қайнар көзі. “Тілдік ерекшеліктерді зерделеу, рухани мәдениеттің қандай да болмасын құбылысын, ұлттық ерекшеліктернің қайнар көзін, сол ұлттың, жалпы адамзаттың құндылықтар мен әлемдік мәдениет қазынасын құруындағы ұллтық мәдениеттің айырықша белгілері көрініс тапқан реалды формаларды зерттеуге қол жеткізеді” /15. 174/. Сонымен қатар, тіл мәдениеттің ажырамас құрамдас бір бөлігі, әрі ол лингвомәдениеттануда рухани болмыс ретінде танылады. Яғни тілде ұлттың дүниетанымы, әдет-ғұрпы, дәстүрлер жиынтығы, ұлттық мәдениеттің ерекшеліктері – рухани өмірі көрініс тапқан. Қазіргі тіл білімінде В. Фон Гумболдьт, А.А.Потебня, Э.Сепир, К.Леви-Стросс, Е.И.Кукушкина, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде тіл мен мәдениеттің өзара байланысты ғылыми түрде қарастырылған. Алайда бұдан тіл мен мәдениет арақатынасы мәселесінің өткен ғасырларда ғалымдарды ойландырмаған деген тұжырым жасауға болмайды. Осы тұста, М.М.Копыленконың XI-ғасырдың өзінде ұлттың тұрмыс салтының, шаруашылық түрінің, жағрапиялық ерекшеліктерінің тілге өзіндік әсері болатынын айтқан түркітанушы Махмұд Қашқаридың бұл саладағы еңбегі ешбір себепсіз ескерілмей келетінін айтқан көңіл аудартар әділ сын пікірін айтқымыз келеді: “Яркая этнолингвистическая направленность труда Махмуда Кашгари не повторяется более ни в одном лингвистическом сочинении Востока и Запада” /3.5/. М.Қашғари түркі тілдернің сөз төркінін зерттегенде оның этимологиясын алдымен сол халықтың мәдениеті ықпал еткен тұрмыс тіршілігімен байланыстырады /Қар.: 16.17/. Әдебиеттанушы М.Базарбаев тілде көрініс тапқан қоршаған ортаның ұлттық дүниетанымға әсері туралы былай деп жазады: “... Дала қандай кең болса, оның желі мен бораны қандай дүлей болса, соған лайық адамдардың өмір тіршілігін де, өзарақатынасын да дала табиғатына лайық мінез, әдеттер орнаған. ...Қазақтар “әудем жер” дейді, яғни “әу” деп айқайлағанда естілетін жер, онша алыс емес дегені. ... “шақырым жер” дегенде айқайлап шақырған дауыс естілер жер екенін ұғамыз. Айналып келгенде, қашықтық өлшемінің өзі көшпелі өмір қажетінен туғандығы анық” /18. 137-138/. (Бұл жалпы түркі халықтарына ортақ қашықтық өлшем бірліктері: қырғ.: чакырым; шув.: сухрам). Тіл білімінде тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мәселесін алғаш рет ғылыми теориялық деңгейде В.фон Гумбольдт зерттеді /Қар.: 19/. Оның материалды және рухани мәдениеттің ұлттық сипатының тілде көрініс табатыны, тілдік белгіге ішкі форманың тән екендігі және тілдің адам мен қоршаған орта арасын байланыстыратын дәнекерші қызметі туралы басты ғылыми негіздемелері мен ұстанымдары А.Потебня, Ш.Балли, Ж.Вандриес, Р.Якобсон еңбектерінде өз жалғасын тапты. Бұл сайып келгенде, мәдениеттің ұлттық сипатының тілдегі көрінісін, қоршаған дүниені ерекше танып білу, ұлттық рухтың көрініс табуына, яғни тіл адамдардың рухының табиғатын анықтайды: “...халықтың рухы мен мінез-құлқын танып білуге болатын барлық формалардың көрініс берер жолдарының ішінде – халықтың рухы мен мінез-құлқының ерекшеліктерін бейнелей алатын да, оның құпияларына жол ашатын да тіл ғана” /20.69/. В.Гумбольдт идеясының түпкі мағынасы “болмыс шындықтың рухани қабылдануы ана тілдің ықпалымен, оның концептуалды жүйесі арқылы жүзеге асады. Демек, әр түрлі тілдік қауымдастықтар, концептілер жүйесінің түрлі құралдарын қолдана отырып шын мәнінде ұлттық мәдениеттің негізі саналатын әр түрлі дүние суретін құрайды” /21.39/ дегенге саяды. Неогумбольдтандық мектептің өкілдері Э.Сепир мен Б.Уорф тілдің ойлауға ықпалын негізге алған “лингвистикалық ықтималдылық болжамын” ұсынды. Бұл болжамның негізгі мәні кез-келген халықтың қоршаған ортаны танып білуі оеың ана тілімен, оның тілдік құрылымымен тікелей байланысты дегенді білдіреді /Қар.: 22/. Қазіргі кезде тіл құрылымының ойлау қабілетіне деген өз әсері жөнінде де түрлі пікірлер айтылады: түркі, яғни аглютинативті құрылымды тіл өкілдерінде шындық болмыс динамикалық детерминантты функционалдық жүйеде көрініс табады (Н.Н.Ефремов) деп айқындайды. А.Мельникова орыс тілінің сөйлем құрылымы мен грамматикалық көптік категориясы негізінде қоршаған шындық болмысты танып-түсінудегі орыстарға тән ұлттық дүние суреті арасында сәйкестіктер табады /Қар.: 23/. Бұл пікірлердің қаншалықты дұрыс немесе бұрыстығын әлі анықтау қажет. Дей тұрғанымен тіл құрылымының танымдық процесте алатын рөлін тым әсірелеу, құрылымдық лингвистикалық парадигмаға қайта оралуымыз десек те болады. Жоғарыда айтып өткен американдық ғалымдардың пікіріне оралсақ, ол түгелімен идиоэтникалық ғана бағытты көрсетеді, яғни әмбебаптық қағида ескерілмейді. Бірақ бұл ғалымдардың басты кемшілігі – тілге таным процесінде басты роль беруінде: “Шындық болмыстың бейнеленуінің нәтижесі тіл арқылы беріледі. Бұл білімнің тілдік сипаты білімнің жүзеге асуының бір құралы екендігін де ғана емес, сонымен қатар тілдің білімге өз қолтаңбасын қалдыруында” Бұл болжамды теріске шығарар пікірлер де жеткілікті. Олардың дені мынаған саяды: “Жалпы біздің шындық болмысты қабылдауымызды тіл жүктемейді, керісінше, адамдардың рухани және материалдық өмірлерінің әркелкі жағдайда болуы негізінде шындық болмысы әр түрлі тілдерге бірдей көрініс таппайды” /25. 118/. Тілдің қоршаған ортаны бейнелеудегі қызметі зерттеу нысаны болып отырған дүниенің тілдік суреті құбылысына тікелей қатысты мәселелер болғандықтан, оларды келесі тараушада нақтырақ қарастырамыз. Тіл мен мәдениет әр түрлі семиотикалық жүйеге жатқанымен, олардың өзіндік ұқсастықтары да бар. Мәдениет тіл тәрізді халықтың дүниетанымын, оның қоршаған ортаға деген қатынасын бейнелейді. Тіл мен мәдениет өте күрделі қарым-қатынаста болады. Бұл күрделілік, біріншіден, тілдің мәдениеттің құрамдас бір бөлігі болып табылатындығында болса, екіншіден, сол тіл арқылы мәдениеттің өзіндік көрініс табатындығында және бұған қоса, тіл өз алдына дербес жүйе түзейді. Жалпы “мәдениет” ұғымына мәдениеттанушылардың берген анықтамалары баршылық, солардың қорытындысы ретінде және зерттеу бағытына сәйкес ғылыми еңбекте төмендегі ғылыми анықтаманы негізге аламыз: “...белгілі бір өмір салты немесе белгілі бір дәстүрді ұстанатын адамның айырмашылық меже өлшемдері” /26/. Тіл мен мәдениет қоғамдағы тарихи өмір сүру процесінде бір-бірінен ажырағысыз. Өйткені тіл мәдени контексісіз, ал мәдениет өзінің құрылымында тілсіз толыққанды жүйе ретінде қабылдануы мүмкін емес. Бір айтып кететін жайт, қазақ мәдениетін сөз еткенімізде, әрине, оны қазақ ұлтының қалыптасу факторларын және оның даму кезеңдерімен ұштастыруымыз қажет. Өйткені қазақ ұлтының мәдениетін, яғни оның өз алдына дербес ұлт болғанға дейінге кезеңдердегі әр түрлі тайпалардың (сақтар, массагеттер, ежелгі түркі, татар-моңғолдармен) мәдениетімен тығыз байланыста, кең көлемде қарастырған жөн. Яғни, бұл қазақ ұлттық мәдениетінің басқа түркі халықтары мәдениетімен ұштасып, бірігіп жатқаны, ортақ этникалық генезис факторы ареалды, аймақтық түркі мәдениетін құрайтынын көрсетеді. Әрине, қазақ ұлты өз алдына ұлт болып қалыптасқанда мәдениет белгілі бір трансформацияға (өзгеріске) ұшырап, өзіне ғана тән айырықша сипаттағы ұлттық мәдениет түзгенін де ескеру қажет. Тілді мәдениет призмасы арқылы қарастырғанда, әдет-ғұрып, салт-дәстүр түрлерін де міндетті түрде қарастырғанымыз белгілі, сондықтан оларды ажырату қажеттігі туындайды: дәстүр дегенімізді “...мінез-құлықтың адамның практикалық маңызы бар іс-әрекетімен байланысты стереотиптенген формалары. Ал ритуал – мінез-құлықтың практикалық маңызы жоқ, таза белгілік сипаттағы ғана формаларын қамтиды...” /27.97/. Ал тіл – тарихи тұрғыдан пайда болған практикалық білім жүйесі. Оның құрамдас бөліктер болып табылатын сөздерде, сөз тіркестерінде, мәтіндерде белгілі бір мәдени сананың семантикалық потенциалы және адамның қоршаған орта туралы таным түсінгі мен білімдер жиынтығының өзіндік ерекшеліктері беркіген. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысын дәлелдейтін тағы бір жайт – дүниетаным, дәстүр және әдет-ғұрып тілдік белгілерде көрініс таба отырып, тілдік дүние суретін ұрайды. Дүниенің тілдік суреті “... белгілі бір ұлттық қауымдастықтың теңдесі жоқ ғажайып тарихи қоғамдық тәжірибесі, заттар мен құбылыстардың, процестердің, белгілі бір халықтың өмір салты мен мәдениет ерекшеліктерімен байланысты, оларға деген айырықша қатынастың ұлттық маңыздылығынан туындайтын ұлттық тілдік ерекшеліктері көрініс тапқан дүниенің (объективті –А.И.) ... айырықша бейнесін... құрайды” /1.66/ Тілдік тұлға мәселесін қарастырғанда тек тілге қатысты деректерді ғана емес, өзге де пәндер бойынша қол жеткізілген нәтижелерді пайдаланудың тиімділігі зор. Осыған орай, соңғы жылдары зерттеушілер назарына жиі ілініп жүрген аса күрделі концепт ұғымын біз де айналып өтпегеніміз жөн деп санаймыз. Тіл біліміндегі әр түрлі бағыттағы зерттеушілер бұл ұғымды әр алуан мәнде қолданылады. Аталмыш термин, әсіресе, тілді логикалық талдау, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика салалары бойынша жазылған еңбектерде жиі кездеседі. Санамаланған ғылым салаларында бұл терминнің түрліше түсіндірілуі, ең алдымен оған негіз болған латын сөзінің (conceptus) көп мағыналылығына байланысты. Оның жалпы мағынасы “көптеген формалардың мазмұнын қамтитын, оның бастауы болатын, жинақтаушы” дегенді білдіреді /54. 222/. Кең мағынасында алғанда, концепт ғалам туралы білімдер жүйесінің (ғаламның концептуалды бейнесінің) бір үзіндісі ретінде түсініледі де, индивидтің қоршаған ортадағы, ақиқат болмыстағы бар заттар мен құбылыстар, алуан түрлі объектілер туралы білетінінің, ойларының қиялындағы көріністернің бәрін қамтиды. Қазіргі тіл ғылымында аталмыш термин түрліше түсіндірілетінін жоғарыда айттық. Осы мәселеге орай, В.С.Ли сол ұғымға берілген анықтамалардың бәрін жинақтап, мазмұны жағынан бір-біріне қарама-қарсы қойылатын екі топқа бөлуге болады дейді: 1) концепт – рухани мәдениеттің кілт сөзі; 2) концепт дегеніміз – сөз туындауына түрткі болатын психоменталдық құбылыс ретінде танылатын бастапқы түсінік /55.91/. Е.С.Кубрякованың пікірінше, “концепт” және “ұғым” терминдері адам санасы мен ойлау жүйесінің әр түрлі қырларын сипаттайды. Ұғым – ақиқат болмыстың белгілі бір логикалық формада бейнеленуінің аса маңызды түрлерінің бірі. Ал, концепт оперативті сананың түсініктер, образдар, ұғымдар сияқты бірліктерін қамтиды. Олар бірге отырып концептуалды жүйені немесе ғаламның концептуалды моделін (ҒҚМ) құрайды /64.143/. Концептілерді зерттеу (концептуалды талдау) нақ тілдік интроспекцияны көрсетуге мүмкіндік береді. Ол бойынша сөз семантикасы қоршаған ортадағы заттар, яғни денотаттар арқылы емес, олардың (объектілердің) адам санасындағы идеалды образдары, яғни прототиптері арқылы интерпретацияланады. Бұл тұрғыдан алғанда, концептілер - әлемді тіл арқылы көру, тану катергориялары, идеалды әлемдегі “жасаушы”, әрекет етуші және сонымен бір мезгілде сол әрекеттердің нәтижесі де болып табылады. Концептілерді, ең алдымен, ұлттық-мәдени менталдылық жемістері, нәтижелері деуге болады /55.47/. В.В.Колесов концепт мәнін түсініктен көреді. Концепті мен түсінік арасындағы байланыстың әлсіздігін, тұрақсыздығын С.Аскольдов былайша анықтайды: “Көптеген концептілер схемалық түсініктер сияқты, қандай да бір нақты детальдарсыз, белгі-нышандарсыз қабылданып жүр, мысалы, көшеде келе жатқан адам дегенде көз алдымызға бойы, түрі, жынысы, жасы белгісіз, әйтеуір бір адам елестейді. Көзбен көруге болатын, ұқсас заттардың жиынтығын атайтын концептілерге сызбалылық (схематичность) тән болады. Ал абстрактылы ұғымдарға қатысты алғанда “түсінік” терминін қолдану орынсыз деуге болады. Бұл жерде концептінің, белгілі бір әрекет жасауға қабілеттілік, әлеуметтілікке негізделген алмастыру қасиеті туралы айтқан тиімдірек болар” /65.40/. Д.С.Лихачев концепт сөздің өзіне емес, біріншіден, сол сөздің әрбір негізгі (сөздік) мағынасына жеке-жеке тән болады деп ойлайды, екіншіден, концептіні мағынаның бір өзіндік ерекшелігі бар “алгебралық мән” (алгебралық таңбалану) деп санауды ұсынады. Зерттеушінің пікірінше, біз ол таңбаны ауызша және жазбаша сөзде ыңғайымызға қарай пайдаланамыз, оның аса күрделі мән-мағынасын түгел қамтуға адам тіпті үлгермейді де, кейде оған шамасы да жетпеуі мүмкін, ал кейде оны өз біліміне, жеке тәжірибесіне, жүрген ортасына мамандығына тағы басқа сәйкес етіп, өз қабілетіне орай түсінеді, саралап ұсынады. Концептінің “орынбасарлық” яғни орын алмастырушылық қызметі бір жағынан тілдік қатынасты жеңілдете алады: “яғни ол адамдардың арасындағы кейбір сөздерді түсінуге, оларды ұғынуға қатысты болатын аздаған айырмашылықтарды байқатпай, білдірмей жібереді” /62.4/. Тілші ғалымдар алдында концептіні сипаттайтын көптеген дұрыс және дәл емес терминдерді өзара салыстырып, сараптап, жүйелеп, солардың ішінен ең дәлелді де дәйектісін таңдап алу міндеті тұр деуге болады. Әзірге зерттеу еңбектерінде аталмыш терминнің мынадай синонимдері қатар қолданылып жүргені белгілі: “кілт сөздер”, “лингвокультурема”, “мәнді сақтаушы қойма, сауыт” (контейнеры смысла), “абстрактылы (дерексізденген) сөздер”, “жалпы семиотикалық сөздер”, “сөздің когнитивтік жады”, “құдыретті сөздің “ұрығы” (зародыш божественного логоса)”, “ойдың түпнегізі” (архетипі). Бұл тізімді осылайша жалғастыра беруге болады. Ол тәжірибе (өзімен өзі әйтеуір емес), белгілі бір адамдар ортасына, адамзат идеосферасына тән болады. “Концепт” терминінің түсіндірмесімен қатар оның құрылымы туралы мәселеде де зерттеушілер әлі бірізді пікірге тоқтала қоймаған. Р.И.Павиленс концепт құрылымын мағынаның объективті және субъективті мазмұнымен байланыстырады: “Қоршаған болмыстағы заттар мен құбылыстар арасындағы байланыстар мен қатынастар жүйесі (объективті мазмұн) адам санасында (субъективті мазмұн) мағыналар тіліне аударылған (таңбаланған) болмыс, объективті шындық (ақиқат) ретінде беріледі”. Мұндағы ұғым мен нақ мағына тілдік таңбаның субъективті мазмұнының когнитивтік және коммуникативтік инварианты ретінде өзара байланысады /68.240/. Жоғарыда айтылған ойларды жинақтай келе, мынадай тұжырым жасауға болады: концепт – аса күрделі құбылыс. Ол бір жағынан сөз мағынасын сөйлеушінің тәжірибесін қамти, іске қосып отырып ашады, яғни “Тіл мен ойлау” қостағанымен байланысады, екінші жағынан “Өзіндік ассоциациялар шеңбері, мағыналық реңктері бар, сонымен байланысты концептінің әлеуметтік мүмкіндіктеріне қатысты ерекшеліктері бар адамның мәдени тәжірибесі неғұрлым бай да кең, көп болса, ол қолданатын концептінің әлеумет-қуаты да соғұрлым кең және зор, терең болмақ” деген Д.С.Лихачевтің сөзі /62.5/ нақтыланып, дәлелдене түседі. Д.С.Лихачев, Ю.Н.Караулов, Ю.С.Степанов сияқты ғалымдардың еңбектерінде концепт мәдениетпен байланыста алынып түсіндіріледі, яғни мәдени құбылыс ретінде танылған концептінің құрылымы бірнеше қабаттан тұрады және оның әрбір қабаты әр түрлі дәуірлерге тән мәдени өмірдің “қалдықтарын, із-таңбаларын” көрсететін нәтиже болып табылады /70.47/. Әлі күнге концептіге берілген анықтамалардың әр алуан сипатта болып келе жатқандығын ескере отырып, біз “Когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігіндегі” нұсқаны басшылыққа алғанды жөн көрдік: “Концепт дегеніміз – адамның білімі мен тәжірибесін бейнелейтін ақпараттық құрылымның және біздің санамыздағы менталдық психикалық ресурстардың бірліктерін түсіндіру үшін қолданылатын термин; адам жадының менталдық лексиконның, мидағы концептуалды жүйе мен тілдің, сондай-ақ адам психикасында таңбалынып-бейнеленген бүкіл ғалам бейнесінің шұғыл түрде жұмсалатын, әрекет ететін мазмұндық бірлігі”. Концепт ұғымы адамның ойлау әрекеті барысында пайдаланатын және оның тәжірибесі мен білімдерінің мазмұнын көрсететін, адам баласының бүкіл тіршілік әрекеті мен ғаламды тану процесінде қол жеткізген нәтижелерін білдіретін (қандай да бір) білім “кванттары” түрінде болатын мәндер туралы түсініктерге сәйкес келеді /54/. Адам жадындағы пропозиционалды құрылымдардың әрбір қиылысындағы түйіндерде орналасқан концептінің ұлттық танымдағы күйі бастапқы деп саналады, ақын сол концептілердің этномәдени санадағы негізгі мәнін сақтай отырып, өз ой-елегінен өткізеді де жаңаша сипат береді, яғни түрлендіреді. Ол үшін түрлі тілдік құралдарды, амал-тәсілдерді қиюластыра пайдаланады. Ондай аса тиімді тәсілдер қатарына метафора, символ, теңеу тағы басқа айшықтау амалдарын жатқызамыз. Я.С.Кубрякованың пікірінше, ішкі лексикон – керекті бірлікті іздеп табуды түсіндіру үшін ұйымдастырылған “қойма” ғана емес, әрбір “бірліктің” қолданылуына қатысты “жазылып қойған” нұсқаулығы, іс-жүзінде пайдаланылып келе жатқан жүйе. Осындағы оперативті (шұғыл) когнитивтік құрылым –концепт деп аталса, ол концептіні вербалдайтын тілдік құрылым – кең мағынасында алынған тілдік таңба (сөз, фразеологизм, сөйлем) болмақ. Концептіні репрезентациялаушы тілдік таңбаларға сөз, фразеологизм, мақал-мәтелдер және сөйлем жатады. Тілдік таңба семантикасы – репрезентацияланушы концептінің мазмұны туралы білімнің (мәлімет алудың) ең негізгі, басты көзі болып саналады. Сондықтан да тілдік таңба семантикасынан концепті мазмұнына қарай зерттеу –ең дұрыс жол деп танылуы тиіс. Концепт - әмбебап кодтың бірлігі, яғни индивидуалды сезімдік-заттық бейне (образ) ретінде туындайды. Ол образдың негізінде сезімдік, яғни сезу арқылы жинақталатын тәжірибеде жатады. Ол бейне мейлінше нақты болады. Мысалы: “кітап” деген концептіні бір адам “Әліппе”, екіншісі “Құран”, үшіншісі Абайдың өлеңдер жинағы түрінде елестетеді. Уақыт өте келе ол нақты образ абстракцияаланып, реалды заттан ойдағы (адамның өз ойындағы) бейнеге айналады (Е.С.Кубрякова, З.Д.Попова, И.А.Стернин тағы басқа). Дегенмен адамның жеке тәжірибесіне сүйенетіндіктен ол бейне қашан да индивидуалды болады. Концепт негізінде жатқан бейне (образ) қоғамдық санамен тығыз байланысты. Сондықтан да жеке тұлғаға тән бейнелер этномәдени түсініктермен байланыса отырып, түптеп келгенде, не жалпы этникалық немесе топтық бейнеге айналады, не болмаса жеке күйінде қалады. Концептінің әр алуан қабаттары бір-бірінен туындап отырады. Осы қасиеттері бойынша концепт ұғымнан принципті түрде ерекшеленеді. Осы айтылғандарды жинақтай келе, зерттеуші Н.Ф.Алефиренконың когнитивтік семантика үшін маңызды болатын мынадай тұжырымдарын есте сақтау қажет деп ойлаймыз! Концептілерді жалпы ұғымдар, құрылымдық сипаты аса мықты емес менталдық мәнділіктер деуге болады. Сонымен концепт мәселесіне қатысты мынадай қысқаша тұжырымдар жасауға болады: 1.Ұғымнан айырмасы, концепт термині екі когнитивтік мәнділікті білдіру (таңбалау) үшін қолданылады: бір жағынан, ол – инвариантты жинақталған образды қалыптастыратын және сөзді туындатушы – бастапқы (әуелгі) түсінік, ол бірінші концепті (1 к) немесе заттық бейнелік концепті деп аталады, екінші жағынан, ол – этномәдениеттің кілт сөзі немесе концепт атауы (имя), ол екінші концепт (2 к) деп аталады. Ол лингвокреативті ойлау барысында пайда болып, этнотілдік санада оның негізгі базалық элементтерінің бірі болатын концепт. 2. Бірінші концепті мен екінші концепті когитивтік әрекеттің екі фазасын көрсетеді: а) бастапқы фазада сөзтаңба қалыптасады (оның таңбаланушысы мен таңбаланушысының әр түрлі модивикациясы), ә) соңғы фазада белгілі бір этномәдени кеңістікке енгізілген сөз мәдениеттің өзін түсіну және интерпретациялау құралына айналады. Бірінші концептіні де, екінші концептіні де лингвомәдени құбылыстар деп санау керек. Өйткені, біріншіден, сөзтудырым процесі барысында оқиға жинақталып (сығымдалып, шағынданып), заттық-образдық тәжірибе кодталады. Ол тәжірибе сәйкес мәдени-тарихи формация шеңберінде жиналады, екіншіден, белгілі бір лингвомәдени парадигма құрамында (мәдениет атауы ретінде) пайда болған, бұрыннан ьар сөз мағынасы дискурсивтік мәндермен толықтырыла отырып культуремаға айналады. Культуреманың таңбалаушысы барлық тұтастығымен түгел алынған тілдік таңба болса, таңбаланушысы -этнолингвалды мәдениет “пәні” (предмет) болады. Тілдік құбылыс ретінде және культурема ретінде екінші аталым таңбасының қазіргі заманғы және ретроспективті мазмұндарын салыстыру нәтижесінде бірінші концепті мен екінші концептінің лингвомәдени маңыздылығы анықталады: бірінші концепті дүниені (ғаламды) заттық-сезімдік қабылдау арқылы меңгерудің жемістерін, нәтижелерін кодтаушы, ал екінші концепті бірінші концепті мазмұнының кодын ашушы деуге болады. Бірінші концепті бейнелі сөздің жинақталған тұтас мағынасын қалыптастыруға қатысады. Концепт типтері мен олардың вербалдануы туралы мәселе поэтикалық мәтіндер негізінде А.Әмірбекованың кандидаттық диссертациясында жан-жақты талданған. Зерттеуші концептілерді “санада танылу деңгейіне қарай: I. метафизикалық; ұлттық-мәдени; эмоционалдық концептілер деп шартты түрде жіктейді /Әмірбекова, 10/. II. әр түрлі ассоциативтік түсінікте танылу деңгейіне қарай контрастық және калейдоскоптық концептілер деп бөледі /7.11/. III. тұлға немесе ұжымның концептіні тілдік таңбалармен объективтендіру шеберлігіне қарай эстетикалық-көркем танымда объективтенген концептілер деп топтастырады” /7.11/. Н.Ф.Алефиренко мазмұндық сипатына қарай концептінің мынадай типтерін көрсетеді: “представление, схема, понятие, фрейм, сценарий, гештальт” /187/. жүктеу/скачать 61,14 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|