Фразеологиялық анафора мен эпифораның қайталама

"Фразеологизм дүниесі — тілдің байлығын да, образдылығын да танытатын ерекше элементтер", - дейді академик Р.Сыздық. [2,15]

Бейнелілік — тұрақты сөз тіркестеріне тән қасиет. Сондықтан ақын бейнелі сөз орамдарының орнын тауып, нақтылы, дәл қолданған. Мұқағали тұрақты сөз тіркестерін бір өлеңде бірнеше рет қайталап, фразеологаялық анафора мен эпифора үлгілерін жасап, өлеңнің эмоциональдық-экспрессивтік бояуын арттырады. Фразеологизмдерді өзгертіп қолдану, фразеологаялық қайталама жасау суреткердің шеберлігін, даралығын танытады.

Мұқағали халық тілінің бар байлығын, сөз маржандарын өз жырларында шығармашылық тұрғыда қолдана отырып, өзіне тән стиль құрайды. Тұрақты сөз тіркестерінің стилъдік бояуы жеке сөзбен салыстырғанда әлдеқайда күшті, экспрессивті мүмкіншіліктері анағұрлым мол. Осы қасиеттеріне орай фразеологизмдер белгілі бір оқиғаны баяндауға, сөйлеген сөзге ерекше өң береді.

Фразеологазмдердің мағынасы кеңейіп, экспрессивтік бояуы айқындала түседі. Мысалы:

Кезуде ойың өмірді, кезуде өлең.

...Өлең керек ұрпаққа, өзің, мейлі,

Көлеңкеде қалсаң қал көзге ілікпей!

/Өлең керек/

Сол баяғы кезіндей,

/Қыс келген күні/

Бауыр ма, батыр ма сол, туысқан ба?!

Жаны да, сыры да ашық.

Сендер әкім болсаңдарөлмеспін, - деп,

Жылқы бағып кеткен-ді құрық алып.

Еркекшора!

Ол маған жалт қарады.

/Еркекшора/

Ақын анафоралық қайталама қолданып, оқырманның назарын "Еркекшора" деген өлеңнің атауына аударады да, Ырысжанның сипаттамасын жасауда оның сыртқы келбетін, ішкі жан дүниесін, мінезін, жүріс-тұрысын айқын, ашық суреттейді.

Кейде фразеологизмдер жалпы мағынаны білдіріп, зат пен құбылысты тек атап қана қояды. Мұндай тұрақты сөз тіркестері бейтарап қолданылатын фразеологизмдер деп аталады. Мысалы:

Күн аяз.

Із кәсіп, қан сонарға аттанғанда...

...Қызыл түлкі қырқадан қылаң етсе,

Құмай тазы соңынан құйыңдаған.

Қанды басың бері тарт, бұйыр маған!

...Қан сонардан қасқыр да емес, түлкі де Қайтасың бірді-екілі қоян аулап.

"Қан сонар" сөз тіркесін алатын болсақ, бұл тек заттың аты болғандықтан, оның экспрессивті бояуы да, бейнелегіштік қасиеті де жоқ. Осы бейтарап қолданылатын фразеологизмнің қайталануы арқылы автор өлеңді ерекшелеп отырады. Жалпы "қан сонар" фразеологизмінің мән-мағынасы қазақ халқының аңшылық деген ескі кәсібімен байланысты. Жерге алғаш жауған қарды халқымыз "қан сонар" деп атаған. Аңшылар осы "қан сонарда" аңға шығады. Сондай-ақ өлеңде "қанды басың бері тарт" деген сиқыр, арбау мағынасында айтылған тұрақты сөз тіркесі кездеседі. Бұның мәні де қазақ халқы дәстүрлерінің тамырында жатыр.

Кейде Мұқағалида екі есімнен жасалған зат есім мағыналы тұрақты сөз тіркестері қайталанады.

"Мына қасқа" өлеңінде "тас жүрек" деген екі зат есімнен тіркесіп құралған фразеологизм бар. Бұл фразеологизмді қолданып ақын қатал, қатыгез, зәлім, жансыз, рақымсыз кейіпкердің түрін сипаттаған. Фразеологиялық анафораның қолданылуы өлеңге өзгешелік әкеледі.

Сезгіштігін білдіріп алам ба деп,

Тас жүрегін жасырар қына басқан.

Аламын деп қасқаның тас қамалын,

Тас жүрекпен қашанғы тас боламын.

Тас жүрекке табынтып тастамағын,

Жүрегін бер, тәңірім жас баланың!

Сондай-ақ "тас жүрек" сөз тіркесі фразеологиялық тұтастық немесе идиома болып келеді. "Фразеологиялық тұтастықтар — семантикалық жақтан бөлініп ажырамайтын, біртұтас мағынасы құрамындағы сыңарларының негізгі мағынасынан басқа мағына беретін тізбектер."[14,75] Мағынасы жағынан алғанда, "тас жүрек", "су жүрек", "жүрек жұтқан" деген фразеологиялық тұтастықтар өзін құрастырушы әр сөздің бірде-біреуінің мағынасымен байланыспайды, әңгіме жүрек туралы да, жүректі жұтқандығы туралы да емес. Бұл фразеологиялық тұтастықтар бүтін қалпында "тас жүрек" - "қатал", "су жүрек" - "қорқақ", "жүрек жұтқан" - өте батыл" деген мағыналарда жұмсалады.

Қазақ тілінде етістік мағыналы фразеологизмдер өте көп қолданыста жүреді. Олар адамның қимылын, іс-әрекетін астарлап, бейнелеп суреттейді. Есім мен етістіктен тіркесіп құралған етістік мағыналы фразеологизмдер Мұқағали өлеңдерінде жиі ұшырасады. Олар семантикасы жағынан да әр түрлі болып келеді. Осы ойымызды бірнеше мысал келтіре отырып, дәлелдей түсейік.

Жұртты өзіндей қу көрген,

Шошып кеттім құлқыңнан.

Садаға кет бұл жерден,

Садаға кет жұртымнан!

немесе:

Садаға кет!

Садаға! Шуақты елден!

"Садаға кет" - ислам тағылымына байланысты етістік мағыналы фразеологизм. "Садаға я садақа, қайыр" сөздері жетім-жесірге, қаріп-қасерлерге не дін жолына бағышталып берілетін құдайы деген ұғымды білдіреді. Садақа беру мұсылмандық белгісі. Ал Мұқағалида "садаға кету" — "құрбан ету, жанды қыю, қатерлі іске бел буу" деген мағынада қолданылған. Сондай-ақ бұл тұрақты сөз тіркесінің құрамында қарапайым, діни, ескі қоғамға тән сөз тіркесі жатқандықтан, ол сөйлеу тілінің фразеологизмі болады.

Анафоралық қайталама өленді ерекше көмкеріп тұрады, айрықша рең, экспрессивтік бояу береді, фразеологизмнің бейнелілігін күшейтеді.

Ақын келесі өлеңінде фразеологиялық эпифораны ұтымды пайдаланған.

Момын жұрттың арқа сүйер,

Азаматы біз едік.

Тұлпарлардан, тұрғылардан,

Қалған бір-бір із едік.

....Момын жұрттың арқа сүйер,

Азаматы біз едік.

"Арқа сүйер" — етістік тұлғалы болжалдық келер шақта тұрған фразеологиялық бірлік. "Арқа сүйеу (түту)" — "пана, қорғанысқа ие болу, ештеңеден қорықпау" деген мағынаны аңғартады. Осыған орай, "Сүйеушісі бар болса, сүйек жұтса да, қақалмайды" дейді қазақ халқы.[27,26]

Фразеологиялық бірліктің негізгі қасиеті бейнелілік болып саналады. Фразеологиялық бірлік өзімен омонимдес еркін сөз тіркесінен бір бүтін бейнелі мағынаны білдіру қасиеті жағынан ажыратылады. Мұнда "арқа сүйеу" сөз тіркесі бейнелі мағынада фразеологиялық бірлік ретінде ұғынылса, тура мағынада еркін сөз тіркесі ретінде ұғынылады.

Ал келесі мысалдарда "барса келмес" деген екі етістіктен жасалған етістік мағыналы фразеологизм қайталанады.

...Қапелімде ой айдап, қиял қуып,

Барса келмес сапарға. араластым.

Барса келмес сапарға араластым,

Еңді артыма бұрылып қарамаспын.

/Жырлар жазам/ Жасыра алмай, тіл қаттым.

Барса келмес сапарында, түсім қашып

түн қатгым.

/Мейірім бер, қымбаттым/

Мұндағы "барса" — шартты райдың, ал "келмес" — болжалды келер шақтың үшінші жағында тұрған етістіктер. "Барса келмес" фразеологизмнің мәні — "қайта оралмау, құрып кету". Осы фразеологизмнен жасалған анафора өлең мазмұнын дәлірек ашады, оқырманды қызықтыра түседі. Екінші өлеңде автор "тіл қату", "түн қату" сияқты фразеологизмдерді шебер қолданған. "Тіл қату" -"әңгімелесу, сөйлесу, тілдесу", "түн қату" — "түні бойы ұйықтамау" деген мағыналарды біддіреді.

М.Мақатаев өлеңдеріндегі тұрақты сөз тіркестері ой дәлдігімен, ықшамдылығымен, бейнелілігімен ерекшеленеді. Қазақ тіліндегі фразеологизмдерде халықтың сан алуан өмір құбылыстары қамтылған. Мұқағали сөздің шұрайын келтіру үшін фразеологизмдерді орайын тауып, фразеологиялық анафора мен эпифора тәсілдерін жасап, дәл пайдаланып отырған. Ақынның жырларында "бас ию", "бас айналу", "қолынан келу", "бас ұру", қол ұшу" секілді кейіпкерлердің мінезін ашатын, іс-әрекеттерін, мінез-құлқын, өмірге көзқарасын, наным-сенімін суреттейтін фразеологизмдер жиі қайталанады.

"Асығу керек" деп аталатын өленде автор өлеңнің көркемдік бейнесін арттыру үшін, өзінің айтайын деген ойын дәл жеткізу үшін фразеологиялық анафораны қолданған.

Қолымнан келсе,

Қыста егін салуға әзірмін,

Келуін күтпей көктемнің.

Қолымнан келсе,

Уақыт деген өлшемді,

Жоқ қылып мүлде көрсем бір.

Қолымнан келсе,

Ойымның жылдамдығындай,

Жарықтың дағы тездігін тежеп,

Жеңсем бір.

Осы өлеңде ақын кейіпкердің болмысын, пейілін суреттегенде қажырлылық, еңбексүйгіштік, сабырлылық, менменсінушілік, қырсықтық сияқты қасиеттерді аша түсіп, дәріптейді.

"Қолынан келу" фразеологизмі "істі істей алу, жақсы орындау, істі істеуге шамасы жету" мағынасында қолданылған. Сұлу суретті сөздер арқылы ұстамды, өзіне-өзі сенген, табанды адам бейнесін көрсеткен. Ақын осындай жағымды бейнеден үлгі алуға үндеп отырады.

Фразеологиялық қайталамалардың біреудің белгілі бір көңіл-күйін, сезімдерін білдіру мақсатында да мәнерлегіш-көркемдік бояуы айшықты келеді. Мысалы:

Жолың болсын, бара ғой, айналайын,

Айналайын қорғаушым, қарғадайым!

Кәсібіңе мен сенің басымды ием,

Басымды ием, несіне арланайын...

немесе: Күншығыстан алаулап таң атарда,

Қасиеттеп қараймын жан Отанға.

Сәлем берем бас иіп Жетісуға,

Сәлем берем бас иіп Алатауға.

Сәлем берем, Сәлем берем,

Сәлем берем бас иіп Алатауға.

Шумақтың екеуінде де "бас ию" деген фразеологиялық бірлік "құрмет, сый-сыяпат, ризашылық, алғыс білдіру" мағынасында қолданылған. Фразеологизмдердің қайталануы арқылы автордың ойына ерекше өң, мәнерлілік беріледі.

Бірінші шумақта Мұқағали болашақ дәрігерге алғыс, тілек білдірсе, екінші шумақта оның Отанға, туған жерге деген құштарлығын, махаббатын көркем түрде сездіріп, оқырманын тәнті етеді. Бұларды оқи отырып жаныңа рухани азық, эстетикалық, тәрбиелік әсер алып, ақынның жыр дүлділі екеніне сүйсінесің, әрі таңданасың да.

Көркем туындыдағы сезімге әсер туғызатын айшықты сөздердің қай-қайсысы да өлеңнің жалпы экспрессивтік үндестігін күшейтеді, эмоциялық бояуын әрлендіреді, күшті сезім туғызады. Ұғымды дәлме-дәл, жан-жақты бейнелеп жеткізуде фразеологизмдердің ұтымдылығы басым. Фразеологизмдердің осындай мүмкіншіліктерін ақын өз жырында кейіпкерлердің психологаялық күйініш-сүйініштерін, ой әсерлерін, рухани жан дүниесін нақты да нәзік бейнелеуге таңдап, талғап жұмсайды. Мысалы:

Уақытты тоқтатар шамаң бар ма,

Бәрі өтеді: дәуірлер, замандар да.

Менің жаным ашиды мына өмірді

Өтпейтіндей көретін адамдарға.

...Менің жаным ашиды барлығына:

Таң нұрына, адамның тағдырына.

Менің жаным ашиды өткендерге,

Жаңа ғана өмірге өткендерге...

/Не келіп, не кетпеген бұл ғаламнан/

Татамын деп сортанды,

Бас айналды, қол талды.

...Ойға келер түсті арман,

Бас айналып, іш жанған.

Сенен көрдім, қайтейін,

Көрмегенді дұшпаннан.

/Татамын деп сортанды/

Жоғарыдағы мысалдарда автор фразеологизмдерді қолдана отырып, кейіпкерлердің жан дүниесін, теренде жатқан нәзік сезімін суреттей алған. Алғашқы мысалда "жаны ашу" фразеологиялық анафорасы арқылы автордың өмірге, зымырап өтіп бара жатқан уақытқа, адам тағдырына жаны ашитындығы, қиналатындығы көрсетілген. Екінші "бас айналу" фразеологизмі арқылы кейіпкердің досына өкпе-реніші, жабырқауы суреттелген.

Фразеологиялық қайталамалар кейіпкерлердің психологаялық сәттегі сезімдерін, эмоциясын күшейтеді, көркем бейнені әсерлі де мәнерлі жеткізеді.

Мұқағалида осылар тәрізді экспрессивтік күші бар фразеологиялық қайталамалардың әрқайсысы бір-бір бейне. Экспрессиясы күшті өте бейнелі фразеологизмдер ақынды өзгелерден ерекшелеп, талантының тағы бір қырын танытады.

Мүң басқанда,

Не жетсін сырды ашқанға,

Келейінші бір барып сырлас жанға.

...Сырласқанға не жетсін мұң басқанда,

Сырласатын менімен сырлас бар ма?!

/Мұң басқанда/

Сен қайтесің жанымды мұң басқанда?

Өз-өзіңмен оңаша сырласқанда?

...Сен нетесің сондай бір сәттерерде?

Мұңның шаңы іліксе пәк көңілге?

/Сен қайтесің/

Ұстай алмадым,

Өткізіп қойып уақытын.

...Тұратын еді,

Сөйтіп қазақтың әдеби тіліндегі әсірелеу, көркемдеу тәсілінің ішінде фразеологизмдердің алатын орны да, ішкі мазмұны да, грамматикалық құрылысы да ерекше. Тұрақты сөз тіркестері авторлық ойға айрықша әр, мәнерлілік береді. Фразеологизмдер -өлең тілін жандандыратын, астарлай бейнелеп суреттеудің тілдегі ең қажетті құралдарының бірі. Бұлар — халық даналығына суарылған бейнелі ойлау тіл үлгісі. М.Мақатаев осы ұстанымға сүйене отырып, фразеологизмдерді барынша пайдалануға тырысқан.

Ақынның жырларында фразеологизмдердің түрлеріне қарай фразеологиялық бірліктер, фразеологиялық тұтастықтар, фразеологиялық тіркестер қайталанады, ал тұрақты сөз тіркестері құрылымы жағынан есім мағыналы /еркекшора, қан сонар, тас жүрек/, етістік мағыналы /арқа сүйеу, барса келмес, жаны ашу, бас ию/, үстеу мағыналы /қарға адым жер, қол созым жер/ болып кездеседі.

Мұқағали лирикасы тілінде омоним, көп мағыналы сөздерден жасалған анафоралық және эпифоралық қайталамалар өлеңге ерекше сипат, жаңа мағыналық реңк беріп, өлеңнің көркемдігіне, мазмұнына үлкен әсер еткендігі айқындалады. М.Мақатаев көбінесе омоним, көп мағыналы сөздерді ауыспалы, астарлы мағынада қолданып, олардың қызметін мәтін ішінде айқындай түседі. Ақын тілінде ақ, қара, күн, жан сияқты қайталанатып көп мағыналы сөздер әр түрлі реңкте жұмсалып, өлеңнің қуатын арттырып, әрлендіре түседі. Мысалы, "күн" көп мағаналы есім сөзіне талдау жасау барысында ақынның өленді сөйлемдерінде бірнеше мағынада жұмсалғанын байқадық. "Күн" сөзі арқылы жасалған жаңа, соны тіркесімдер де бар. Мысалы, күміс жалды күн, құйын күн, күрең күн, есіл күн, ескі күн, есті күн және т.б. ақын басынан өтіп жатқан толассыз, тоқтаусыз, қызық та қуанышты, кейде мұнды, қайғылы күндерді суреттеген. Сонымен қатар, ақ аспан, ақ қар, ақ таң, ақ бұлт, ақ тау, ақ бастау, ақ нөсер, ақ тұман сияқты тіркестер бірнеше рет қайталанады. Жүз, бақ, жас омонимдерінен жасалған анафора мен эпифоралар әсерінен, контактілі, дистантты, сатылы, саңылаулы, күшейткіштік, әуендік, тұйықты қайталамалардың түрлерінен өлеңнің мәнерлілігі, ой өрнегі ажарлана түседі.

Қазақтың әдеби тіліндегі әсірелеу, көркемдеу тәсілінің ішінде

Ақынның жырларында фразеологизмдердің түрлеріне қарай фразеологиялық бірліктер, фразеологиялық тұтастықтар, фразеологиялық тіркестер қайталанады, ал тұрақты сөз тіркестері құрылымы жағынан есім мағыналы /еркекшора, қан сонар, тас жүрек/, етістік мағыналы /арқа сүйеу, барса келмес, жаны ашу, бас ию/ үстеу мағаналы /қарға адым жер, қол созым жер/ болып кездеседі.

2. 
   Сыздық Р. Сөз қүдіретті. Алматы: Санат, 1997.-224 б.
   

3. Қабдолов 3. Сөз өнері. - Алматы: Санат, 2002.- 360 б.

4. Жүмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы, 1969. —221 б.

5. Серғалиев М. Сөз сарасы. АлматыгЖазушы, 1989. — 138.

6. Шалабаев Б. Көркем проза тілі. Алматы:Білім, 1994.—130.

7. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М. Қазақ тілінің
стилистикасы. Алматы, 1974. — 199 б.

8. Негимов С. Өлең өрімі. Алматы, 1980. — 136.

11. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. Алматы: мектеп. – 1995.

12. Белинский В.Г. Собр. Соч. В трех томах. Москва: ОТИЗ, 1948 ж. (Қазақшасын ауд.

Ә.Тәжібаев. Өмір және поэзия). Алматы, 1969.

13. Бектұров Ш., Серғалиев М. Қазақ тілі. Алматы: Білім, 1994. 224 б.

14. Хасенов Ә. Тіл білімі (Оқу құралы), 3-басылуы. Алматы: Санат, 2003. – 416 б.

15. Үркімбаева Н. Ақындық әлем. \\ «Лениншіл жас» газеті. 1987.-11 маусым.

16. Утанова А.Қ. Қазіргі қазақ көркем прозасындағы қайталамалар. Автореферат дисс.

Канд. Филолг. наук. – Алма-ата. 1992.-22 б.

17. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы: Ғылым, 1970.-336 б.

18. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.

19. Жұмабеков С. Адамға және адамзатқа немесе (ақын М.Мақатаевтың «Соғады жүрек»

атты екі томдық шығармалар жинағы тыралы), \\ Қазақ әдебиеті, 1983. – 7 қазан.

20. Серғалиев М. Етістікті сөз тіркестерінің синонимиясы. Алматы: Қазақ университеті.

21. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер. Алматы. 1957.

22. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы: Санат, 1973, 496.

23. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. А. Мектеп, 1988. – 170 б.

24. Мақатаев М. Қазақ жырының бір жылы. (Сын) \\ Жұлдыз, №7, 1972.- 204 б.

25. Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. 1987.

26. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. Алматы: Санат, 1996. – 128 б.

27. Қожахметова Х.Қ, Жайсақова Р.Е.., Қожахметова Ш.О. Қазақша –орысша