ПОӘК 042 07/03. 2014 № басылым

ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ

2014

Мазмұны

2 Дәрістер

3 Практикалық сабақтар

4 Курстық жұмыс

5 Студенттердің өздік жұмысы

1 ГЛОССАРИЙ
1.1 СӨЙЛЕУ – бір мезгілде болатын нақтылы сөйлеу. Сөйлеудің дыбыстық және жазба түрлері бар. Сөйлеуге сөйлеу қызметі және сөйлеу нәтижесі жатады. Әдетте, сөйлеу мен тіл қарама-қарсы қойылады. Тіл – араласу құралы болса, сөйлеу – осы құрал арқылы араласуды жүзеге асырады. Сөйлеу арқылы тіл қолданыс табады. Сөйлеу әрқашанда нақтылы болады, тіл – абстрактілі болып қайталануы мүмкін. Сөйлеу – кеңістік пен уақытта жасалады, оның шегі болмайды, сөйлеу – материалды құбылыс, ол есту мүшелері арқылы қабылданады.

1.2 ДИАЛОГ – ( грек. dialogos – әңгіме, екі адамның сөйлесуі) – екі немесе бірнеше адамның сұрақ-жауап ретіндегі сөйлесіп, тіл қатысуы. Диалогтың сөздік құрамына әсер ететін факторлардың негізгі сөзді қабылдау не қабылдамау.

1.3 ДИСКУРС – (фр.discours – сөйлеу)– экстралинвистикалық, яғни, парадигматикалық, әлеуметтік, мәдени, психологиялық факторлармен байланыста болатын мәтін. Белгілі бір оқиғаны баяндайтын мәтін. Дискурс – өмірдің тілі, сондықтан да дискурс термині «мәтін» терминімен салыстырғанда көне, басқа да бүгінгі өмірмен байланысы жоқ текстерге қолданылмайды.

1.4 ПАРАЛИНГВИСТИКА – (грек. para – қасындағы, маңындағы және лингвистика) – 1. Сөйлеуде қолданылатын мағыналы хабар жеткізуші, бірақ тілге жатпайтын құралдар; 2. тілдік байланысқа қатысатын тілдік емес (вербальды емес) құралдардың жиынтығы.

1.5 РИТОРИКА – (грек. rhetorike – шешендік өнер) – прозалық қара сөз және ауызекі көркем сөздің жасалуын зерттейтін филологиялық пән. Поэтикамен, стилистикамен тығыз байланысты болады.

1.6 МОНОЛОГ – (грек.monos – бір және logos – сөз, сөйлеу) – белсенді сөйлеудің нәтижесінде пайда болатын сөйлеу түрі. Монологқа интраперсональды сөйлеу деген анықтама береді.

1.7 ӘДЕБИ ТІЛ – орныққан, тұрақты нормалары бар, жалпыға бірдей түсінікті, ортақ, қоғамдық қызметі әр алуан, жалпы халықтық тілдің екшеленген, сұрыпталған, сымбатталған жүйелі түрі. Әдеби тіл жалпыхалықтық тілдің бір түрі.

1.8 МОНОЛОГ– (грек. monos – бір және logos – сөз, сөйлеу) – белсенді сөйлеу нәтижесінде пайда болатын сөйлеу түрі. Кейде монологқа интраперсональды сөйлеу деген анықтама береді. Монологқа көлемді мәтін бөліктерінің болуы тән. Бұл бөліктердің мағынасының жақын болуы, дұрыс композициялық орында тұрған сөйлемдерден құралуы шарт.

1.9 ТАБУ – (полинезия сөзі) – кейбір сөздерді, есімдерді, сөйлемдерді атауға тиым салу. Т. құбылысы тілдің магиялық қызметімен байланысты, яғни, сөз арқылы қоршаған әлемді өзгертуге болады деген нанымнан туындайды. Т. Барлық тілдерде бар. Ең көп тараған Т. адам есімімен байланысты: туыстардың атын айтуға тиым салынған, сонымен қатар құдайдың, патшаның атын атауға болмайды. Т. эвфемизм түсінігімен тығыз байланысты болады.

1.10 ЭВФЕМИЗМ – (грек.euphemis –mos, eu – жақсы және phemi – сөйлеу)- эмоция жағынан бейтарап сөздер. Э. құлаққа ерсі естілетін сөздердің синонимдері ретінде жұмсалады. Мысалы: «семіз-толық, кәрі-егде, өлді-қайтыс болды» және т.б, эвфемизм– дисфемизм сөздерге қарсы қойылады.

Дисфемизмде керісінше, эмоциялы бейтарап сөз орнына әдейі тұрпайы сөздер қолданылады.

2 ДӘРІСТЕР
Дәріс 1. Пунктуация пәнінің мақсаты мен міндеті,зерттеу нысаны

Пунктуация - адамдар арасында қатынас құралы қызметін атқаратын жазу тілінің маңызды бір саласы. Сондықтан жалпы тіл, жазу тілі сияқты, пунктуация да жалпы халқтық болып табылады. Сол себепті кімде- кім болсын жазу практикасында бегілі бір заңдылықтарға негізделіп жасалған ,дұрыс деп табылып, бекітілген тиянақты пунктуация ережелеріне сүйенуі қажет. Орфография ережелері тәрізді, тыныс белгілері ережелерін де бұлжытпай берік қолдану – жазу мәдениетінің міндетті шарттарының бірі болып саналады.

Қазақ тілі пунктуациясы мәселелерді мектеп оқулықтары мен жеке еңбектерде бірқатар уақытттан бері айтылып келеді.

Тыныс белгісі – жазу тілінің жазу мәдениетінің, әсіресе баспа ісінің, дами түскен кейінгі дәуірдің жемісі.

Баспаның өркендеуі, оның халық арасында тарап, оқушыла санының артуы жазу мәдениетінің көтерілуін, жазудың жалпыға бірдей ортақ заңдарға,ережеге негізделіп, бір жүйеге келуін талап етеді. Жазылған пікір оқуға оңай, түсінуге жеңіл болуы үшін түрлі ықшамды ұсақ бөлшектерге бөлу, әр бөлшектің бір- бірімен мағыналық қатынастарын көрсету қажеттіктері туады. Сол қажеттіліктен келіп, тыныс белгілері пайда болды.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Пунктуация пәнінің мақсаты мен міндетін саралап, өзіндік тұжырым жасаңыз

2. Пәннің анықтамасына сүйене отырып, белгілерін жазыңыз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш. Алматы, 1960ж.

2. Жиенбаев С. Сөйлемнің тыныс белгілері. Алматы, 1940ж.

3. Хасенов Ә, Пунктуацияны оқыту жолдары, Алматы,1957ж.

4. Мұсабекова Ф, Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы, Алматы, 1773ж.

5. Мұсабекова Ф Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері, Алматы,1959

6. СыздықоваР., Неталиева Қ. Қазақ пунктуациясының ережелері, Алматы 1961ж.

7. Хасенов Ә. Синтаксис пен пунктуацияның кейбір мәселелері, Алматы 1957ж

8. Мұсабекова Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем пунктуациясының негіздері, Алматы 1959ж.

9. Ысқақов А. Хасенов Ә. Тыныс белгілер, Алматы 1951ж.

10. А. Б. Шапиро. Основы русской пунктуации, Москва, 1955г

Қазақ тіл білімінде пунктуация мәселелерінің зерттелу тарихын баяндағанда, тыныс белгілері жөнінде жазылған азды-көпті еңбектерді негізгі үш салаға бөліп қарауға тура келеді: тыныс белгілері туралы жазылған жеке мақалалар; тыныс белгілерінің мектеп оқушыларына арналған оқулықтарда баяндалуы; тыныс белгілеріне арналған жеке кітапшалар және олардың жетістік жақтары мен кемшіліктері.

Біздің қазіргі пунктуациямыз бір ғана принциптің негізінде жасалмайды, бірнеше принциптердің: грамматикалық, мағыналық және интонациялық принциптердің – жиынтығына негізделеді. Сонымен қатар, бұл принциптер бұл принциптер өзара жиі-жиі қиылысып отырады. ( проф. А.В.Текучев).

Пунктуация жүйесіндегі белгілерді мағынаға қарай дұрыс қолданудың маңызы зор, себебі бір тыныс белгісінің беретін бірнеше мағынасы болады. М.Н.Петерсон: «один знак может иметь несколько употреблений и, наоборот, одно и то же явление может обозначаться различнями знаками» – деп, өте дұрыс айтқан. Тыныс белгілерін дұрыс қолдану үшін, мүмкіндігі болғанша, олардың әрқайсысының қызметін даралап, оларға берілетін ережелерді бірыңғайластыру керек. Тыныс белгілерінің ережелерін бірыңғайластырумен бірге әрбір тыныс белгісінің бір ғана атпен аталуын да бір ізге түсірген жөн. Мысалы, нүктені біреу «ноқат» десе, біреулер «ұлы тыныс» дейді.; үтірді «қайырма», «кері үтір» десе, нүктелі үтірді «үтірлі ноқат», «үтірлі нүкте», «нүктелі үтір» дейді; қос нүктені «екі нүкте», «екі нүкте», «екі ноқат», «қабат белгі», «қос нүкте» деп, төрт түрлі айтады т.б.

Жазба түрде берілген ойды қағазға айқын түсіру үшін, ойымызды екінші біреуге жазба түрде дұрыс айтып беру үшін, әрбір дыбыстарды, әрбір тыныс белгілерін орын-орнына қоя білуіміз керек. Орфография мен пунктуацияны білмейінше, сауатты жазу мүмкін емес.

Тыныс белгілерінің қалыптасқан мынадай терминдерін қолданған жөн: нүкте, көп нүкте, қос нүкте, үтір, нүктелі үтір, сызықша, тырнақша, сұрау белгісі, леп белгісі және жаңа жол (немесе абзац).

Тыныс белгілері дұрыс қойылған сөйлемді оқу да, ұғыну да жеңіл. Тыныс белгісін дұрыс қою арқылы жазушы өз ойын, сезімін жазба түрде дәл жеткізеді және айтпақ ойын екінші адамдардың сондай дәрежеде дұрыс түсінуіне жәрдемші болады.

Пунктуацияны дұрыс қоя білудің бір критерийі – интонация болып табылады. Мұнсыз ешбір мағына айқындығы болмайды. Пунктуация жазу тіліміздің құралы болса, интонация – ауызекі тіліміздің құралы. Бұл екеуі бір-бірімен байланысты. Сөйлеген сөзіміз екінші біреулерге түсінікті, құлаққа жағымды болу үшін, сөздерді мәнеріне келтіріп айта біліп, тыныс белгісі дұрыс қойылған текстерді айқын етіп оқи алатындай болуымыз керек, өйткені бір сөйлемді әр түрлі интонациямен оқу салдарынан сол сөйлемнен әр түрлі мағына туады, яғни адамның шындыққа, әр түрлі оқиғалар мен құбылыстарға қалай қарайтындығы сөйлеу интонациясынан аңғарылады. Қысқасы, сөйлеу интонациясы жазуда пунктуация арқылы беріледі.

1. Қазақ пунктуациясының системасы және тыныс белгілерінің принциптеріне жан-жақты талдау жасаңыз

2. Тыныс белгілерінің қалыптасқан қандай терминдерін білесіз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш. Алматы, 1960ж.

2. Жиенбаев С. Сөйлемнің тыныс белгілері. Алматы, 1940ж.

3. Хасенов Ә, Пунктуацияны оқыту жолдары, Алматы,1957ж.

4. Мұсабекова Ф, Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы, Алматы, 1773ж.

5. Мұсабекова Ф Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері, Алматы,1959

6. СыздықоваР., Неталиева Қ. Қазақ пунктуациясының ережелері, Алматы 1961ж.

7. Хасенов Ә. Синтаксис пен пунктуацияның кейбір мәселелері, Алматы 1957ж

8. Мұсабекова Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем пунктуациясының негіздері, Алматы 1959ж.

9. Ысқақов А. Хасенов Ә. Тыныс белгілер, Алматы 1951ж.

Пунктуация негіздері деген мәселе – жете зерттелмей келе жатқан проблемалардың бірі. Қазақ тілінің пунктуациялық жүйесі мен негіздері орыс тілінің пунктуациялық үлгілерін басшылыққа алу арқылы қалыптасты. Бас түркі тілдері де негізінде орыс тілінің пунктуациялық ережелерін басшылыққа алады. Орыс пунктуациясының жалпы теориялық жағынан танылуы ертеден басталды. Ал қазақ тілінде, пунктуация туралы мәселе, Ф.Мұсабекованың «Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем пунктуациясының негіздері» деген еңбегінде сөз болған. Аталған еңбекте тыныс белгілерінің қойылуы жеке принциптер негізінде қарастырылады.

Қазақ тілінің қазіргі графикасында, баспасөз тәжірибесінде ғылыми негізде қалыптасып орныққан, тұрақты жүйеге келтірілген әрқайсысының қолданылатын орындары, атқаратын қызметтері мен білдіретін мағыналары айқындалған тыныс белгілері бар. Құрамы, атқаратын қызметтері мен білдіретін мағыналары жағынан қазақ тілі графикасындағы тыныс белгілерінің басқа тілдерде қолданылатын тыныс белгілерінен ешқандай өзгешелігі жоқ. Яғни тыныс белгілеріне тән интернационалдық қасиет қазақ тілі графикасында да берік сақталған.

Қазақ тілінде шыққан алғашқы баспасөзіміздің бірі «Дала уалаяты» газетінің (1888-1902) тұңғыш шыға бастаған жылдарындағы нөмірлерінде де тыныс белгілерінің ешқайсысы қойылмайды. Кейде ұзақ күрделі ой немесе бір күрделі пікір біткенін білдіру үшін, екінші ой жаңа жолдан басталып жазылды. Бірақ ол абзацтар сөйлемдерді бір-бірінен ажыратуға себін аз тигізді. Тыныс белгілері қолданылмағандықтан, бас әріп болмағандықтан кейбір жазылған жолдарды ұғу, түсіну өте қиындық келтірді.

1915 жылы шыққан «Жазу қағидалары» деген кітапшада тыныс белгілерінің қолданылуы туралы ережелер берілген. Онда тыныс белгілерінің жеті түрі ғана аталып, олардың әрқайсысына берілген ережелерге мысалдар келтірілген. Леп белгісі «дауыс ишараты» деп, сызықша мен жақша және көп нүкте «ишарат» деп, тырнақша «екі ишарат» деп аталады.

Қазақ тілінің пунктуациясы кенжелеп туып, кеш дамыды. Октябрь революциясына дейін белгілі бір жүйеге келтірілген, көпшілікке танылған пунктуациялық заң, ережелер болған жоқ. Ол уақыт үшін пунктуациялық ережелердің болмауының өзі де табиғи нәрсе еді. Өйткені тыныс белгісі баспасөз үшін керек. Ал пукнтуацияның тууына, оның дамуына ең бірінші қажеттілік болып табылатын баспасөз Қазақстанда тек совет дәуірінде ғана етек алып дами алды. Респуликамызда баспасөздің дамуы, оның бүкіл халық илігіне айналып, оқушылар санының артуы жазу мәдениетінің, сауаттылықтың шешуші бір саласы болып табылатын пунктуация мәселесін ғылыми негізде қалыптастырып реттеу міндетін қойды.

1.Қазақ пунктуациясының теориялық негіздері қандай?

2.Пунктуацияға үлес қосушы ғалымдар кімдер?
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш. Алматы, 1960ж.

2. Жиенбаев С. Сөйлемнің тыныс белгілері. Алматы, 1940ж.

3. Хасенов Ә, Пунктуацияны оқыту жолдары, Алматы,1957ж.

4. Мұсабекова Ф, Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы, Алматы, 1773ж.

5. Мұсабекова Ф Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері, Алматы,1959

6. СыздықоваР., Неталиева Қ. Қазақ пунктуациясының ережелері, Алматы 1961ж.

7. Хасенов Ә. Синтаксис пен пунктуацияның кейбір мәселелері, Алматы 1957ж

8. Мұсабекова Ф. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем пунктуациясының негіздері, Алматы 1959ж.

9. Ысқақов А. Хасенов Ә. Тыныс белгілер, Алматы 1951ж.

Тыныс белгілері дұрыс қойылған сөйлемді оқу да, ұғыну да жеңіл. Тыныс белгісін дұрыс қою арқылы жазушы өз ойын, сезімін жазба түрде дәл жеткізеді және айтпақ ойын екінші адамдардың сондай дәрежеде дұрыс түсінуіне жәрдемші болады.

Пунктуацияны дұрыс қоя білудің бір критерийі – интонация болып табылады. Мұнсыз ешбір мағына айқындығы болмайды. Пунктуация жазу тіліміздің құралы болса, интонация – ауызекі тіліміздің құралы. Бұл екеуі бір-бірімен байланысты. Сөйлеген сөзіміз екінші біреулерге түсінікті, құлаққа жағымды болу үшін, сөздерді мәнеріне келтіріп айта біліп, тыныс белгісі дұрыс қойылған текстерді айқын етіп оқи алатындай болуымыз керек, өйткені бір сөйлемді әр түрлі интонациямен оқу салдарынан сол сөйлемнен әр түрлі мағына туады, яғни адамның шындыққа, әр түрлі оқиғалар мен құбылыстарға қалай қарайтындығы сөйлеу интонациясынан аңғарылады. Қысқасы, сөйлеу интонациясы жазуда пунктуация арқылы беріледі.

Тыныс белгілерінің дұрыс қойылмауы да кездеседі. Мысалы, кейде дефис пен сызықша бір көлемде қойылады. Бұдан мағынаға онша нұқсан келмейді. Бірақ дефистің морфологиялық белгі екендігін айыру керек. Тыныс белгісіне кірмейтін морфологиялық дефис сызықшаның жарты сызығындай ғана көлемде қойылуға тиіс. Осы тәрізді, тырнақшаның алғашқы сыңарын тырнақшаға алынатын сөздің я сөйлемнің бірінші сөзінің төменгі жағынан ашудың орнына, оны сөздің жоғырғы жағынан ашып, екінші сыңарын тырнақшаға алынған сөздің я сөйлемнің соңғы сөзінің нүкте қойылатын жерінен төменірек қоюшылық бар. Мысалы: «Мүмкіндік», «реальность» дегенді мен де білемін дегенде тырнақшаның бірінші сыңары жоғары қойылмай, «мүмкіндік» сөзінің төменгі жағынан, ал екінші сыңары сөздің жоғарғы жағынан қойылады.

Біз сөйлем ортасында айтылған автор сөзінің екі жағынан үтір мен сызықшаны былайша қабаттастырып қоятынбыз: Өзімізді таныстыруға рұқсат етіңіз, - деді жігіт баяу ғана майда қоңыр дауыспен, - осы араның аңшысымын, атым - Владимир... («ҚӘ»). Бұл жөнінде «Сөйлем ортасында айтылған автор сөзінің екі жағынан үтір және сызықша қойылады» деген ереже болса да, қазір газет-журналдарымыз төл сөздің ішінде келген автор сөзінің екі жағынан тек үтір қойып жазып жүр.
Тыныс белгілері дұрыс қойылған сөйлемді оқу да, ұғыну да жеңіл. Тыныс белгісін дұрыс қою арқылы жазушы өз ойын, сезімін жазба түрде дәл жеткізеді және айтпақ ойын екінші адамдардың сондай дәрежеде дұрыс түсінуіне жәрдемші болады.

Пунктуацияны дұрыс қоя білудің бір критерийі – интонация болып табылады. Мұнсыз ешбір мағына айқындығы болмайды. Пунктуация жазу тіліміздің құралы болса, интонация – ауызекі тіліміздің құралы. Бұл екеуі бір-бірімен байланысты. Сөйлеген сөзіміз екінші біреулерге түсінікті, құлаққа жағымды болу үшін, сөздерді мәнеріне келтіріп айта біліп, тыныс белгісі дұрыс қойылған текстерді айқын етіп оқи алатындай болуымыз керек, өйткені бір сөйлемді әр түрлі интонациямен оқу салдарынан сол сөйлемнен әр түрлі мағына туады, яғни адамның шындыққа, әр түрлі оқиғалар мен құбылыстарға қалай қарайтындығы сөйлеу интонациясынан аңғарылады. Қысқасы, сөйлеу интонациясы жазуда пунктуация арқылы беріледі.

Тыныс белгілерінің дұрыс қойылмауы да кездеседі. Мысалы, кейде дефис пен сызықша бір көлемде қойылады. Бұдан мағынаға онша нұқсан келмейді. Бірақ дефистің морфологиялық белгі екендігін айыру керек. Тыныс белгісіне кірмейтін морфологиялық дефис сызықшаның жарты сызығындай ғана көлемде қойылуға тиіс. Осы тәрізді, тырнақшаның алғашқы сыңарын тырнақшаға алынатын сөздің я сөйлемнің бірінші сөзінің төменгі жағынан ашудың орнына, оны сөздің жоғырғы жағынан ашып, екінші сыңарын тырнақшаға алынған сөздің я сөйлемнің соңғы сөзінің нүкте қойылатын жерінен төменірек қоюшылық бар. Мысалы: «Мүмкіндік», «реальность» дегенді мен де білемін дегенде тырнақшаның бірінші сыңары жоғары қойылмай, «мүмкіндік» сөзінің төменгі жағынан, ал екінші сыңары сөздің жоғарғы жағынан қойылады.

Біз сөйлем ортасында айтылған автор сөзінің екі жағынан үтір мен сызықшаны былайша қабаттастырып қоятынбыз: Өзімізді таныстыруға рұқсат етіңіз, - деді жігіт баяу ғана майда қоңыр дауыспен, - осы араның аңшысымын, атым - Владимир... («ҚӘ»). Бұл жөнінде «Сөйлем ортасында айтылған автор сөзінің екі жағынан үтір және сызықша қойылады» деген ереже болса да, қазір газет-журналдарымыз төл сөздің ішінде келген автор сөзінің екі жағынан тек үтір қойып жазып жүр.

1. 
   Қазақ пунктуациясының шешілмей, әртүрлі қойылып жүрген жерлеріне жан-жақты тоқталыңыз
   

1. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш. Алматы, 1960ж.

2. Жиенбаев С. Сөйлемнің тыныс белгілері. Алматы, 1940ж.

3. Хасенов Ә, Пунктуацияны оқыту жолдары, Алматы,1957ж.

4. Мұсабекова Ф, Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы, Алматы, 1773ж.

5. Мұсабекова Ф Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері, Алматы,1959

Жұлдызша (*) арқылы жазушы белгілі бір себеппен айтып отырған тексті не қыстырма сөзді я сөйлемді енгізбей, оны тасымал (жұлдызша) арқылы беттің төменгі ашық жеріне жазып түсінік береді. Мысалы:

Жұлдызша кейде айшық арқылы қоршалып та белгіленеді. Мысалы: Адам үшін, оның бақыты мен болашағы үшін күрескен, өзінің мәңгі – бақи өлмес, өшпес шығармаларында адам деген ардақты есімнің қорғаушысы болған Алексей Максимович Горькийдің «Әдебиет туралы» ^*** кітабын ашып оқып отырғаныңызда, көз алдыңызда өз елінің, өз табының сезгіші, өз халқының көзі мен жүрегі, ойы мен мақсаты – ұлы художниктің тамаша бейнесі тұрады.

Жер бетін планға, картаға түсіру күрделі жұмыс, ол өте аса дәлдікті қажет етеді және дәл аспаптарды пайдаланып, маман-геодезистер, маркшейдерлер жасайды. План мен картаның мазмұны толық, түсінікті және көрнекті болуы үшін пішіні, түрі мүмкіндігінше жердегі заттарды бейнелейтін белгілер қолданылады. Топографиялық картадагы шартты белгілер: карталарды түрлі- түсті безендіруден, түсіндірме жазулардан, цифрлы белгілерден тұратын бір тұтас жүйеден түрады.Шартты белгілер мен олардың түстері жердін әртүрлі объектілері, тектік түрлерін көрнектендіре түседі.

1.Тыныс белгісіне жатпайтын шартты белгілерді атаңыз

2. Мәтіндерден мысал келтіріңіз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Сыздықова Р. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтағыш. Алматы, 1960ж.

2. Жиенбаев С. Сөйлемнің тыныс белгілері. Алматы, 1940ж.

3. Хасенов Ә, Пунктуацияны оқыту жолдары, Алматы,1957ж.

4. Мұсабекова Ф, Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы, Алматы, 1773ж.

5. Мұсабекова Ф Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері, Алматы,1959

Әрбір тыныс белгісінің өзіне тән қызметі бар,соған орай олардың да белгілі орындары болады.Сөйлемдегі сөздердің белгілі орны болса,тыныс белгілерінің де сөйлем ішінде тиісті орны бар.Олай болса тыныс белгілерін қалай болса солай қабаттастырып қоя беруге болмайды.Сондықтан тыныс белгілерін қабаттастырып келетін орындары туралы мынаны білген жөн:

1.Бір сөйлемде екі жақша ал кейде екі жақша да қабаттысып келеді:оның астындағы жарау- көк биесі,қолындағы тобылғы сапты бұзау тіс қамшысы қызыл қайың сойылы желқом сияқты("желқом" деп қапталымда(бір нәрсенің жаның" қаптау" дейді) қалың киізі бар тоқымсыз салынған ерді айтады) жыртылған киіс тоқымы,кәшкентай ері,ұзын қайыс қанжығалары жіңішке темір үзеңгісі,өрген жүгені,қара қылыш шылбыры-бәрі біріне –бірі ұйлесімді(С.М).

2.Кейде сызықша қоюға тиісті жерге сұрау,леп белгісі,көп нүкте,нүкте,үтір қойылуға тиіс болса,сызықша да олармен бірге қабаттасып қойыла береді.Сызықша осы белгілерден соң ғана қойылады.1)-мен демогогикадан аулақпын –деді Жомарт,-мүмкіндік зайыр көрініп тұр...("Қ.Ә.").2) Егоров маған:-Бізге қарай тез шегіңіндер.Қоршауда қаласындар,деді.

3.Тырнақша алдында қойылған сұрау,леп я көп нүкте,қос нүкте сияқты тыныс белгілері тырнақшаның жабылатын екінші сыңары соңынан қойылмайды,тырнақшаның алдыңғы сыңары алдынан ғана қойылады.Мысалы:"Сен әрі суық,әрі қатты мұқтаждық көрген кезімізде туып едің",-деуші ед (С.Қ.).

4.Сөйлем сөйлемнің не сөйлем мүшелерінің арасында жақша тұрса,жақшаның алдыңғы сығарынан соң қойылуға тиісті үтір ол жерге қойылмайды,ол жақшаның екінші сыңарының сыртынан қойылады.М:Ғимади ағайыңыз алма ағашы химиялық тыңайтқышсыз-ақ өсуге тиісті деп ойлайды(бұрын өсуші еді ғой),екеуі тағы да айқайласып қалады,мәселені басқарма мәжілісінің шешуіне қалдырады ("Татар әңгімелері").

5.Үтір мен тырнақша да қабаттасып келе береді.М:"Жалғыз кенжксі өсіп,қара табан боп,адам бола бастаған Дәркембай тіпті қайта жасағандай болды"(М.Ә.).

Жоғарыдағы мысалдар тыныс белгілерінің қабаттасып келген жағдайында ,оларды дұрыс орналастыра білу үшін өте қажет.

Әрбір тыныс белгісінің өзіне тән қызметі бар,соған орай олардың да белгілі орындары болады.Сөйлемдегі сөздердің белгілі орны болса,тыныс белгілерінің де сөйлем ішінде тиісті орны бар.Олай болса тыныс белгілерін қалай болса солай қабаттастырып қоя беруге болмайды.Сондықтан тыныс белгілерін қабаттастырып келетін орындары туралы мынаны білген жөн:

1.Бір сөйлемде екі жақша ал кейде екі жақша да қабаттысып келеді:оның астындағы жарау- көк биесі,қолындағы тобылғы сапты бұзау тіс қамшысы қызыл қайың сойылы желқом сияқты("желқом" деп қапталымда(бір нәрсенің жаның" қаптау" дейді) қалың киізі бар тоқымсыз салынған ерді айтады) жыртылған киіс тоқымы,кәшкентай ері,ұзын қайыс қанжығалары жіңішке темір үзеңгісі,өрген жүгені,қара қылыш шылбыры-бәрі біріне –бірі ұйлесімді(С.М).

2.Кейде сызықша қоюға тиісті жерге сұрау,леп белгісі,көп нүкте,нүкте,үтір қойылуға тиіс болса,сызықша да олармен бірге қабаттасып қойыла береді.Сызықша осы белгілерден соң ғана қойылады.1)-мен демогогикадан аулақпын –деді Жомарт,-мүмкіндік зайыр көрініп тұр...("Қ.Ә.").2) Егоров маған:-Бізге қарай тез шегіңіндер.Қоршауда қаласындар,деді.

3.Тырнақша алдында қойылған сұрау,леп я көп нүкте,қос нүкте сияқты тыныс белгілері тырнақшаның жабылатын екінші сыңары соңынан қойылмайды,тырнақшаның алдыңғы сыңары алдынан ғана қойылады.Мысалы:"Сен әрі суық,әрі қатты мұқтаждық көрген кезімізде туып едің",-деуші ед (С.Қ.).

4.Сөйлем сөйлемнің не сөйлем мүшелерінің арасында жақша тұрса,жақшаның алдыңғы сығарынан соң қойылуға тиісті үтір ол жерге қойылмайды,ол жақшаның екінші сыңарының сыртынан қойылады.М:Ғимади ағайыңыз алма ағашы химиялық тыңайтқышсыз-ақ өсуге тиісті деп ойлайды(бұрын өсуші еді ғой),екеуі тағы да айқайласып қалады,мәселені басқарма мәжілісінің шешуіне қалдырады ("Татар әңгімелері").

5.Үтір мен тырнақша да қабаттасып келе береді.М:"Жалғыз кенжксі өсіп,қара табан боп,адам бола бастаған Дәркембай тіпті қайта жасағандай болды"(М.Ә.).

Жоғарыдағы мысалдар тыныс белгілерінің қабаттасып келген жағдайында ,оларды дұрыс орналастыра білу үшін өте қажет.