жалпы философиялық деңгейде

53 
студенттердің шығармашылық ойлауын дамыту процесі 
мәдениеттанымдық
әдіснамалық тұғыр негізінде құрылады. Бұл туралы келесі 1.3 параграфта 
студенттердің шығармашылық ойлауын дамытудың құрылымдық-мазмұндық 
моделін сипаттау барысында кеңінен баяндалады.
1.3 
Студенттердің шығармашылық ойлауын дамытудың
құрылымдық-мазмұндық моделі
Студенттің шығармашылық ойлауын дамытудың құрылымдық-
мазмұндық моделін жасау барысында ғылыми әдебиетте қалыптасқан модель 
ұғымына мән береміз. Педагогикалық үдерісті модельдеу негізінде, әдетте, 
белгілі бір дәрежеге ұқсас және сол немесе басқа дәрежеде зерттелетін 
объектіден ерекшеленетін ойлау конструкциясы жатыр. 
Жалпы алғанда «модель» түсінігі зерттеу пәнінің функцияларын,
олардың өзара байланысын жаңғыртатын элементтер жүйесі ретінде 
анықталады.
«Тиісті» модельді, яғни нормативтік модельді біз болашақта 
жүзеге асыруға қажет қызметтің абстрактілі сипаты ретінде қарастырамыз.
Осыған орай модель ең жақсы нәтижелерге жету үшін не істеу қажеттігі 
туралы жалпы түсініктен тұрады. Мұндай алмастыру нақты зерттеу объектісі, 
оның талдау моделі – өнімі белгілі бір қатынастарда ұқсастығы болған 
жағдайда ғана рұқсат етіледі.
Модель эксперимент алдында болады және 
зерттеу мақсаты зерттелетін процестің немесе құбылыстың шарттары мен 
факторларының оңтайлы деңгейінде өзінің нақты өрнегін табудағы оның 
ұйымдастырылуын болжайды.
Алдын ала модельдеу негізінде қандай да бір 
проблеманы зерделеудің ғылыми тәсілі – бұл үлгіге ең маңызды деп белгілеп, 
қойылған мақсаттарға қол жеткізудің нақты және ең тиімді жолдарын табуға 
болады. 
В.А.Штофф модель өзінің функцияларында орындайтын үш жағдайды 
бөледі: 1) Модель мен түпнұсқаның арасында нысаны анық көрсетілген және 
дәл белгіленген ұқсастықтың қатынасы бар (шағылысу шарты немесе 
тазартылған аналогия); 2. Ғылыми таным процесіндегі модель зерттелетін 
объектінің орынбасары болып табылады (репрезентация шарты); 3)Модельді 
зерттеу түпнұсқа (экстраполяция шарты) туралы ақпарат (мәліметтер) алуға 
мүмкіндік береді [231]. 
Осылайша, педагогикалық құбылыстың белгілі бір жақтары мен 
үлгілерінің кейбір ортақтығының болуы зерттелетін процестің түрлі жақтарын 
оның аналогында, үлгісінде зерттеуге мүмкіндік беретін басты шарт болып 
табылады. 
Сонымен қатар, абстрактілі-логикалық ойлау негізінде жүзеге 
асырылатын, өзінің табиғаты бойынша процедурасы бола отырып, модельдеу 
әдісі зерттеудің басқа рәсімдерімен бірлесіп, оның теориялық бөлігінде 
зерттеу пәнінің зерттелетін шекараларының белгілі бір логикалық аяқталуын 
білдіретін логикалық модельдерді құру мүмкіндігін болжайды.
Мұнда ақыл-
ой үлгісі зерттеу пәні туралы модельдік ұсыныспен байланысты және 

54 
қалыптасқан ұғымдар жүйесінің тілінде жұмыс гипотезасы түрінде 
көрсетілген эталон ретінде әрекет етеді. 
Біздің зерттеуіміз үшін модель көптеген жағдайларда танымдық және 
қалыптастырушылық мақсатты көздейді. Басқаша айтқанда, модельдеу 
процесі танымдық ғана емес, сонымен қатар онымен тығыз байланысты 
қалыптастырушы функцияға ие, өйткені модель таным құралы ғана емес, 
модельдеуші объект жағдайының көрінісі болып табылады, «объективті 
шындықта әлі жоқ құрылымды көрсетеді» [44, б. 7]. 
Білім алушының педагогтің көмегімен сабақтардың қарқындылығы мен 
ұзақтығын өзі анықтайтын еркін модельде педагогикалық әсер етудің қатаң 
жүйесі жоқ, оқытудың мазмұны мен тәсілдерін таңдауда қатысушылардың 
импровизациясы көтермеленеді. Модельдің негізгі элементі – «жеке таңдау 
еркіндігі» (В.С. Библер). 
Тұлғалық модель, оның мақсаты – білім алушылардың жалпы дамуын 
мүмкіндігін беру. Оқыту жоғары күрделілік деңгейінде жүргізіледі, бірақ бұл 
ретте сенімді қарым-қатынас, оқу процесінің вариативтілігі, оқуға жеке 
қабілетін ескере отырып жасалады. Модельдің негізгі элементі – «тұтас 
тұлғалық өсу» (Л.В.Занков). 
Оқу қызметін қайта құруға бағытталған теориялық ойлауды, 
рефлексияны, дербестікті қамтамасыз ететін дамыту моделі. Білім алушының 
белсенділік сипаты өзгереді. Негізгі элемент – «қызмет тәсілдері» (В.В. 
Давыдов, А.З.Зак, Д.Б.Эльконин). 
Оқу 
процесіне 
проблемалық 
жағдайларды 
енгізу, 
танымдық 
қажеттіліктер мен зияткерлік сезімдерге тірек есебінен білім алушылардың 
танымдық белсенділік деңгейін арттыруға бағытталған белсендірушілік 
модель. Негізгі кезеңі – «танымдық қызығушылық» (A.M.Матюшкин, 
М.Н.Скаткин, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина). 
Білім мен іскерлікті меңгеру процесін мақсатты басқаруды жүзеге 
асыруды көздейтін қалыптастырушы модель. Оның барлық кезеңдерінде 
арнайы ұйымдастырылған оқыту іс-әрекетінің бағдарлы негіздерін ескере 
отырып, берілген сапа бойынша білім мен іскерліктің қалыптасуына кепілдік 
беруге болады. Басты элемент – «ақыл-ой әрекеті» (П.Я.Гальперин, 
В.П.Беспалько). 
Білім беру нормативін білім алушының субъектілік тәжірибесімен 
келісуді қамтамасыз ететін байыту моделі. Модельдің негізгі элементі – «жеке 
ментальдық тәжірибе» (Ю.Н. Кулюткин). 
«Процесс» ұғымын біз С.Л.Рубинштейн мен Б.Ф.Ломов зерттеуі 
бойынша, құбылыстардың, олардың жай-күйінің, қандай да бір нәтижеге қол 
жеткізу үшін іс-қимыл реттілігінің жиынтығы ретінде қарастырамыз [185]. 
Б.Ф. Ломов жеке тұлғаның дамуының процессуалдық сипатын атап көрсетті 
[129]. 
Педагогикалық процесс білім алушылар мен білім берушілердің 
мақсатқа, оны меңгерудің жанама мазмұны мен әдістеріне және әлеуметтік-
мәдени ортада жасалатын бірлескен қозғалысы болып табылады. Бұл үдерісте 

55 
үнемі мұғалімнің басшылығын студенттің белсенділігі мен дербестігімен 
байланыстыру қажеттілігі туындайды. 
«Дамыту» термині, егер оны әртүрлі сөздіктердегі түсіндірулер бойынша 
негіздесек, оның көптеген белгілерге ие екенін көруге болады. Оны түпкілікті 
форма беру, толық жетілуге қол жеткізу, түпкілікті даму ретінде анықтайды. 
Н.Ф. Талызинаның пікірі бойынша дамыту – бұл оқушының әлеуметтік 
тәжірибенің белгілі бір элементін (түсінігін, әрекетін) меңгеруін 
ұйымдастырумен байланысты қызмет. Дамыту және оқыту оқытушының 
қызметімен байланысты, бірақ олардың мазмұны сәйкес келмейді. Біріншіден, 
оқыту ұғымы қалыптастыру ұғымына қарағанда кеңірек. Қалыптастыру 
термині – әдетте студент «не алады?» деген ой сөз болғанда қолданылатын 
ұғым, дағды, қызметтің жаңа түрі [201]. 
Л.Б. Соколовтың айтуынша, оқу үдерісінде білім, білік қалыптасса да, 
студенттердің тұлғасын дамытса да, «тұлға қалыптасады» деген тұжырымға 
келсек, ол тек шартты үлеспен ғана жүреді, өйткені ол қандай да бір қалыпта 
қалыптасса да қандай да бір құрылымға қарсы тұра алады» [197]. Біз 
студенттің дамуына бағытталған жеке басы, білімі өз мақсаттарына қол 
жеткізетінін, жеке адамның талап етілу жағдайын, оның өзін-өзі дамыту 
күштерін туындататынын негізге аламыз. Мәдениет нормаларына сәйкес 
жұмыс 
істейтін 
педагог 
берілген 
қасиеттерімен 
жеке 
тұлғаны 
қалыптастырумен 
айналыспайды, 
субъектінің 
іс-әрекеттегі 
жеке 
функцияларын толық көрсетуге және тиісінше қалыптастыруға жағдай 
жасайды. 
Біздің ойымызша, дамыту адам өмірінің мән-жайларымен, оның 
қызметімен, 
тәрбие 
мен 
оқытудың 
мақсатты 
үдерістерімен 
детерминацияланған даму феноменін тереңдете түседі.
Студенттердің шығармашылық ойлауын дамыту тиімділігі көбінесе 
ғылыми психологиялық-педагогикалық зерттеудің әдіснамалық негізін 
құрайтын тәсілдермен, заңдылықтармен және қағидалармен анықталады. 
А.Н.Леонтьев мәдениеттен адам ойлауының жоғары түрлерінің туынды 
сипатын және әлеуметтік тәжірибенің ықпалымен оның даму мүмкіндігін атап 
көрсете отырып: «адамның ойлау қабілеті қоғамнан тыс, тілден тыс, адамзат 
жинақтаған білімдерінен тыс және олар ойлаған 

жүктеу/скачать 5,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: