Международные отношения и международное право

Казахстанское государство, обеспечивая переход в режим устойчивого развития, должно учитывать и творчески применять требования объективных законов. Особый интерес в этой связи представляют объективные закономерности социального управления (и в том числе, государственного управления как разновидности социального), которые в литературе по теории социального управления чаще всего называют принципами социального управления. В науке управления отсутствует какое-либо более или менее единое понимание системы принципов (закономерностей) управления, поэтому целесообразно сформулировать те из них, которые как раз и позволяют обеспечить системность и комплексность процессов социальных преобразований. Названные закономерности помогают найти научно обоснованные ориентиры и средства для построения эффективной государственной власти в Казахстане, способной преодолеть существующие кризисные явления и обеспечить переход к устойчивому развитию общества и государства, тем самым реализовать цели и задачи российского государства как субъекта конституционно-правовых отношений.

К таким закономерностям относятся: • принцип обратных связей, в соответствии с которым успешным управление может быть лишь при условии, если управляющая система будет получать информацию об эффекте, достигнутом тем или иным воздействием на объект управления, то есть информацию о достижении (недостижении) цели; • обеспечение баланса прав, обязанностей и ответственности на каждом уровне власти и управления; • оптимальное сочетание децентрализации и централизации власти, предполагающее последовательную разгрузку центральной системы (верховной власти) о решении вопросов, которые успешно могут быть решены на более низком уровне управления - региональном и местном; • обеспечение согласования и гармонизации интересов самых разнообразных акторов (человека и гражданина, общества, государства, центра, регионов, местного самоуправления и др.) в процессе разработки и принятия государственных решений; • максимально широкое политическое участие граждан на всех уровнях власти и управления; • сочетание государственного управляющего воздействия на общество с самоорганизацией социальных процессов; • системность государственного управления, предполагающая системное решение объективно стоящих перед государством задач, когда государственное управление функционирует в виде единого целого, взаимосвязанной системы всех его элементов и процессов; • обеспечения состязательности, конкурентности при занятии должностей государственных служащих как важного условия повышения уровня их профессионализма.

В современных исследованиях многие базовые начала государственности трактуются с позиции теории (науки) социального управления, и такой подход представляется плодотворным. Наука социального управления, как известно, изучает содержание, сущность, структуру, динамику, принципы и объективные закономерности управления, которое представляет собой деятельность, направленную на достижение согласованности, слаженности, эффективности функционирования общества, коллективов людей в соответствии с поставленными целями. Так, например, И.А. Кузнецов считает, что государственная власть реализуется, прежде всего как социальное управление, то есть целенаправленное воздействие на общественные отношения в целях обеспечения жизнедеятельности общества (структурной частью которого является государство) и одновременно упрочения основы своего существования [2, c.141]. В.Е. Чиркин справедливо подчеркивает, что «осуществление функций государства – это и есть государственное управление, понимаемое в широком смысле этих слов как разносторонняя деятельность всех органов государства… а не только как управленческое администрирование» [3, c.199].

Управление представляет собой сложное общест­венное явление, которое весьма многообразно по формам проявле­ния и обнаруживает себя во всех сферах общественной жизни. В современной науке проблемы управления разрабатываются в самых раз­личных направлениях, образуя при этом сложную систему знаний, в которой взаимодействуют различные науки, влияя друг на друга и в то же время оставаясь независимыми, сохраняя специфику своего предмета и методов.

Функционирование общества – это, прежде всего, изменение, развитие социальных отношений, в которых индивиды, группы, социальные институты взаимодействуют друг с другом. Существен­ную сторону этой деятельности составляют процессы управления, поскольку управление – это «достижение целей, задач общества, организация с помощью определенных методов действий, направ­ленных на получение конечного результата» [4]. При этом целена­правленная деятельность по оптимизации развития всей социаль­ной системы характеризуется понятием «социальное управление». Этот термин имеет в научной литературе различный смысл. В ши­роком смысле социальное управление тождественно управлению обществом в целом и его различными подсистемами. В узком смысле социальное управление предполагает ситуацию, когда объектом управления выступают социальные механизмы, регулирующие жиз­недеятельность и поведение отдельного индивида.

Изучение процесса управления в обществе связано с использо­ванием разнообразных исследовательских подходов и специфиче­ских методов анализа специально-научных дисциплин, что способ­ствует его всестороннему рассмотрению. Вместе с тем познание столь комплексного феномена как управление в обществе и обще­ством, предполагает интеграцию научного знания, когда вырабо­танные в специальных науках понятия отдельных видов и форм управления (государственное управление и самоуправление, госу­дарственное регулирование и саморегуляция индивидуального по­ведения и др.) предстанут как содержательные элементы общего понятия социального управления.

Современное общество как система различного рода организа­ций включает в себя управленческую деятельность по координации множества социальных процессов, а также такие параметры, как нелинейность, сложность, неопределенность и многомерность. Можно констатировать, что совокупность этих параметров, выступающих условиями управленческой деятельности, представляет собой важнейшую дифференцируемую внутри себя детерминанту, предопреде­ляющую выбор видов, форм и методов управления. При этом существен­ным является то, что в условиях рыночного общества уже недостаточно линейной модели управления, имеющей в качестве методологической основы жесткий детерминизм и позволяющей получить наивысший, максимальный результат. Сегодня на первый план выдвигаются иные принципы управления, выражающие конкретность и многообразие социально-экономического развития общества и его нелинейную, стохастическую природу.

Потребность современного общества – сложного и динамичного – в управлении общественными процессами не только на микроуровне, но и на уровне общества возрастает. Объектом управления становятся не только отдельные социаль­ные подсистемы, но и общество в целом. Степень развития и каче­ство социального управления в обществе зависят от уровня позна­ния законов общественного развития, от адекватности используе­мых средств и инструментов управления. Поэтому резко возрастает роль науки в управлении обществом. Главным фактором, влияющим на формирова­ние и развитие системы знаний о социальном управлении, является сама социальная практика, потребности общественного развития. Причем уровень и характер этих знаний обусловлен социальным контекстом, социальными условиями их развития, в частности, тем, как осознается и оценивается обществом роль управления, какие ставятся перед ним задачи. Поэтому необходимо учитывать те раз­личия в исследованиях проблем социального управления в менедж­менте и обществознании, которые обусловлены принципиальным различием объективных исторических условий их развития и разли­чием философско-методологических оснований.

Теория и методология социального управления конца XX в. на постсоветском пространстве, в том числе и в Казахстане имеет свою специфику, хотя и базируется на общих принципах управления. В конце 80-х годов произошли коренные изменения в субъекте социального управления. Теперь не КПСС и ее организации, а руководитель коллектива, региона, территории, страны, независимо от формы собственности, является основным субъектом управления. Гарантией успешного развития управленческих структур является равноправие всех форм собственности. Это предъявляет новые требования к деятельности субъектов управления социальными процессами, уровню сознательности, систематичности и целенаправленности воздействия субъекта и объек­та управления для достижения поставленных целей.

В отечественной научной литературе в период начала в СССР перестройки существовало два подхода к определению понятия «социальное управление». Один из них предполагал системный подход к управлению, где принималось во внимание кибернетическое истолкование управления [5]. Системность, комплексность управления обществом при социализме предполагало взаимосвязанное решение экономических, социально-политических, идеологических проблем, единство хозяйственного и политического руководства. Этот подход рассматривал в качестве управленческого воздействия всякий социальный процесс или систему социальных процессов, упорядочивающий и направляющий жизнедеятельность общества и его структуру. Второй подход рассматривал управление как процесс сознатель­ного и целенаправленного воздействия на социальные объекты и структуры. Он включал в себя принцип демократического центра­лизма, в котором сочеталось плановое, централизованное начало с широкой демократией, инициативой масс: партийность, научность и т.д. Социальное управление осуществлялось системой государст­венных и общественных организаций под руководством КПСС [6]. Однако развал СССР, реформы, произошедшие в странах Вос­точной Европы, все это потребовало пересмотра обществоведами подхода к определению понятия «социальное управление».

После того, как рухнула экономическая и социально-политическая система социализма, которая опиралась на определенную научную доктрину и строилась на определенной философской методологии, в области методологии исследования социальных процессов образовался если не вакуум, то явная дезорганизация. Последнее приводит к констатации факта, что если по ходу перестройки и постперестройки постсоветского общества была выявлена неадекватность социологических теорий, то и в теории управления различные концептуальные основания, приводящие порой к различным выводам, оказываются в равной степени слабо доказуемыми.

Содержание любого вида управления определяется характером, спецификой, закономерностями управляемого объекта, но при этом имеет свои особенности. Они связаны с тем, что управляющая сис­тема сама представляет собой структурную иерархию разнородных, но взаимосвязанных подсистем, которые составляют ее содержание, где объективными компонентами выступают фундаментальные процессы, обеспечивающие бытие общества, а субъективными – сам человек и его рациональная целеполагающая деятельность. Как на­учная деятельность социальное управление опирается на эти объек­тивные и субъективные основы существования общества как цело­стной системы. В процессе управления достигается соответствие субъективной деятельности людей требованиям объективных усло­вий, тенденций и закономерностей функционирования и развития всей социальной системы. Вместе с тем знание о специфике управ­ляемого объекта выступает необходимым условием научно-обоснованного управленческого воздействия и достижения соответ­ствующих результатов.

Теория социального управления исследует общие для всякого управленческого акта процедуры. Социальное управление здесь вы­ступает как сложный, многоступенчатый процесс, на первом этапе которого происходит формирование информационной базы, что подразумевает сбор и обработку информации о состоянии объекта управления. На втором этапе осуществляется анализ полученной информа­ции и на основе этого прогнозируется дальнейшая деятельность, устанавливаются цели управления. На третьем этапе вырабатывают­ся решения, направленные на достижение поставленной цели, и последовательная корректировка общего решения в виде планиро­вания, программирования, прогнозирования, выработки решений. Четвертый этап предполагает организацию деятельности для реали­зации принятого решения и контроль над этой деятельностью. За­ключительный, пятый этап предполагает сбор и обработку инфор­мации о результатах выполнения принятого решения [7]. Для успеш­ной организации процесса управления необходима обратная связь субъекта и объекта управления. Научное управление предполагает после реализации управленческих решений сбор информации о но­вом качественном состоянии социальных структур, т.е. об объекте, измененном в результате управленческого процесса. Теория соци­ального управления, таким образом, формулирует общие требова­ния, связанные с подготовкой и принятием управленческих реше­ний, организацией их исполнения, ролью и функцией контроля, оценкой результатов деятельности субъекта управления и т.д.

Научный анализ процесса управления требует теоретического структурирования объекта и субъекта управления, раскрытия их компонентов, связей и взаимоотношений, определяемых как устой­чивая связь взаимоориентированных социальных действий [8, c. 124]. Теоре­тическое структурирование общества на объект и субъект происходит на основе объективных критериев. Основной критерий для от­несения данной социальной группы к объекту или субъекту управ­ления – это ее участие в процессе принятия управленческих реше­ний. Исходя из этого, те социальные группы, которые организуют процесс управления и имеют право принимать решения, т.е. обла­дают властью, относятся к субъекту управления. Те же социальные группы, которые практически не участвуют в процессе принятия решений, являются исполнителями решения, принятого субъектом управления, относятся к объекту управления. Поскольку социаль­ное управление является специфическим видом деятельности, имеющим иерархическую структуру, то в этой структуре какой-либо субъект может быть объектом управления по отношению к выше­стоящему и наоборот. Так, например, общество, с одной стороны, выступает как субъект управления, создающий организованную среду для своего существования, а с другой – оно само как объект подвергается преобразованиям со стороны различных социальных объектов управления.

Субъект управления характеризуется принятием управленческих решений и обеспечением их практического осуществления. Он мо­жет быть структурирован на индивидуальный и институциональный; субъект управления, где индивидуальный субъект управления – это руководитель с его правами и функциями принятия решений, а институциональный субъект управления – сложно структурированная иерархическая система управления.

Объект управления может быть структурирован по компонентам структуры, включающей людей, отношения, социальные группы. Сложность, многоплановость, многогранность объекта управления обусловливается тем, что поведение людей и условия, которые его определяют, лежат в различных сферах жизни: производственной, бытовой, политической, идеологической. Чем больше развивается общество, тем более сложными становятся социальные отношения.

Социальное управление неотделимо от непрерывного процесса производства и воспроизводства информации. Информационная система – важное средство управления социальными процессами. Она помогает людям разобраться в сложных и многообразных явлениях и процессах общественной жизни, способствует выработке самостоятельной ориентации, без которой невоз­можно формирование мировоззрения. Без информационного обмена нет управления, потому что субъект управления утрачивает возмож­ность доводить свои решения до объекта управления и получать от­ветные сигналы и сообщения. Управление, следовательно, предпола­гает коммуникативную связь. Поэтому информационные компонен­ты являются элементами содержания всякой управляющей системы.

В современных условиях в связи с возросшей сложностью управ­ленческого процесса сформировался специфический вид трудовой деятельности, обслуживающий управление, экспертный труд. В развитых странах функционирует множество обществ, бюро, орга­низаций, которые разрабатывают экспертные оценки и дают кон­сультации руководителям. У. Моррис указывает на два главных тре­бования, предъявляемых к эксперту: «его мнение должно быть ус­тойчивым, изменяясь лишь при получении новых существенных све­дений; предсказания должны отличаться высоким уровнем точности и надежности» [9]. Многие исследователи, занимающиеся проблемами управления, выступают за создание системы коммуникаций между специалистами по управлению и руководящим звеном.

В информационном обеспечении управления особое место при­надлежит изучению общественного мнения, методам конкретного социологического исследования, методам социальной диагностики и социальных технологий. Такая информация на всех этапах соци­ального управления позволяет обнаруживать вновь возникающие процессы и явления, объективные противоречия.

До настоящего времени в управлении социальными процессами (и природными тоже) доминирует традиционный подход, в основе которого лежит линейное представление о функционировании сис­тем социального и природного мира. Согласно этому представле­нию, результат внешнего управляющего воздействия есть однозначное и линейное, прямо пропорциональное следствие приложенных усилий, что соответствует схеме «управляющее воздействие – же­лаемый результат». Иными словами, линейная модель управления основана на том фундаментальном представлении, что воплощение на практике управленческих решений в области политики, эконо­мики, культуры и прочего приводит к достижению желаемого результата. Это значит – чем больше затрачивается политико-правовых средств (в широком смысле) на достижение политических, экономических и иных целей, тем весомее и значительнее оказываются достигнутые результаты.

Линейная модель социального управления характерна для традиционных, относительно закрытых социальных систем, в том числе авторитарных, и тоталитарных. В своем ис­следовании И. Пригожий наряду с линейной моделью социального управления обрисовал параметры противоположной модели, адек­ватной сложному обществу со слабым внешним воздействием на индивида. К этим параметрам относятся, во-первых, условия для проявления каждым индивидом своего личностного «Я», во-вторых, существование свободного пространства, позволяющего реализо­ваться всему спектру индивидуальных и групповых интересов и действий. Такое общество не сможет устойчиво функционировать, если поведение его элементов окажется совершенно однозначным и однонаправленным, изначально динамическим и имеющим только одну степень свободы. Все дело заключается в существовании одной из закономерностей развиваю­щейся системы общества – наличие в ней некоторого уровня хаоса, без которого не может осуществляться саморегуляция, т.е. поддержи­ваться динамичный социальный порядок. Только хаотичность, свя­занная с возможностью корреляции, приводит на уровне системы к направленному прогрессивному движению. Динамическая устойчи­вость функционирования и развития определенной социальной структуры как целого основана на том, что на уровне индивидов и социальных групп существует вероятностно-статистический разброс и неупорядоченность, относительно противоречивый спектр индиви­дуальных и групповых интересов и действий.

Нелинейная модель социального управления харак­теризует устойчивость функционирования сложного нелинейного по своей природе общества. Особенность нелинейной модели управления общественными процессами состоит в том, что этими процессами можно управлять в нужном направлении, используя слабые воздействия, когда при минимальной затрате экономиче­ских, политических, правовых и других средств достигаются значи­тельные результаты, многократно превышающие затраченные уси­лия. И наоборот, отличительным свойством такой модели социаль­ного управления является то, что результат многих политических, экономических и других управленческих действий зачастую оказывается обратно пропорциональным приложенным большим усили­ям и противоположным целям этих действий. Данное свойство не­линейной модели управления социальным универсумом весьма рельефно проявляется в современном «обществе всеобщего риска».

Современное общество для своего нормального функциониро­вания требует именно нелинейной модели социального управления, т.е. на смену классической парадигме должна прийти новая парадигма управленческой деятельности. Последняя не может не выражать сложный, неопределенный, многомерный и линейный характер современного общества с его ориентацией на рыночную экономику. Поэтому вполне естественно, что эта новая парадигма методологически не способна обойтись без использования синергетического подхода. Следует иметь в виду, что успешное функционирование новой парадигмы управленческой деятельности предполагает наличие хорошо разработанной неклассической, синергетической теории управления.

Методологическое значение синергетики для теории и практики управленческой деятельности в области социальных, политических, экономических и других процессов социума вытекает из того, что она представляет собой новое мировидение, новое понимание про­цессов развития природы и общества. В основе синергетики лежат идеи системности мира и отражающего его научного знания, общ­ности закономерностей развития всех уровней материальной и ду­ховной организации, нелинейности либо многовариантности и не­обратимости, глубинной взаимосвязи хаоса и порядка, кооператив­ного взаимодействия отдельных частей какой-либо неупорядочен­ной системы (принцип синергизма).

Для понимания перспектив управления надо вспомнить тезис синергетиков, согласно которому эффективность управления, воздействия на объект зависит не от мощи, силы и ресурсов субъекта, а от присущей ему архитектуры воздействия, предполагающей, что она будет влиять на определенные точки и в определенное время. Иннами словами, в настоящее время глобальное управление – это форма точечного и спорадического регулирования, возможного только в определенных трансграничных зонах и площадках.

Синергетика как наука была создана зарубежным ученым Г. Хакеном и в связи с интенсивным развитием она достаточно быстро превратилась в мировидение и вызвала глубокую масштабную научную революцию. Как новаторское мировидение она • обладает значительным гуманистическим и эвристическим потенциалом, так как ее идеи позволяют выделить нечто общее в процессах развития сложных физических, химических, биологических, политических, экономических и прочих социальных систем; • дает надежду на решение возникших в связи с этими угрозами задач безопасности человеческому существованию, посколь­ку в чрезвычайно сложной многофакторной проблеме безопасности немаловажную роль играет управление на всех уровнях, начиная с ло­кальной автоматики, управляющих компьютеров, операторов, диспет­черов и заканчивая высшими уровнями управления. Совершенствова­ние информационного алгоритмического аппаратного обеспечения и структуры контуров управления может резко повысить безопасность.

Синергетика – это новое мировоззрение, которое принципиально отличается от доминирующих до сих пор классиче­ских представлений о политике, экономике, о способах управления развитием общества. Как известно, обычный кибернетический под­ход к управлению сложными системами исходит из гомеостатического функционирования этих систем.

О низком уровне эффективности такого подхода в управленческой деятельности сферой экономики показывает опыт советской системы. Речь идет об административном (или программном) управлении экономическими процессами в со­ветском обществе на основе однонаправленного мышления по схеме «вход – преобразование – выход», лежащей в фундаменте классиче­ской теории управления (линейной модели управления). Современные исследования показывают, что такой подход явля­ется недостаточно эффективным для управления сложными совре­менными социоэкономическими и социотехническими системами. В данном случае адекватным является управленческая деятельность, ориентирующаяся на представление о сложной общественной систе­ме, чья целостность обусловлена когерентным взаимодействием час­тей системы между собой. Такие сложные социальные системы отли­чаются от традиционных кибернетических социотехнических систем малодейственной причинно-следственной связью в виде однозначно­го реагирования на стимулы внешней среды. Иными словами, пове­дение социальной системы (и системы любой природы) не может быть запрограммировано единственным, однозначным способом, оно является по своей сути поливариантным и зависит от собствен­ной внутренней связности, когерентности элементов.

Управленческая деятельность в сфере сложных динамических социоэкономических и социотехнических систем состоит в том, чтобы инициировать необходимые человеку тенденции их саморазвития, самоорганизации. При этом обращается внимание на то, что в каждом нелинейном процессе имеется определенная область параметров или стадия, где нелинейная система особенно чувствительна к воздействиям, согласованным с ее внутренними свойствами (резонанс­ными воздействиями). Резонансное возбуждение представляет ог­ромный интерес в синергетике. Понимание способов воздействия на сложные системы и последствий таких воздействий – конечная цель их исследований. Это значит, что управление процессами развития нелинейной социальной системы достигает своей цели только в слу­чае, когда управляющее воздействие когерентно с внутренними свойствами этой системы.

Здесь существенное значение имеет не величина, не сила управляющего воздействия на систему, а его попадание в необходимую точку «пространственной архитектуры» систе­мы. Тогда весьма эффективными становятся слабые управляющие воздействия, сильные же воздействия не могут достичь нужного эф­фекта. Иными словами, слабое управляющее воздействие на сложную систему, например, рыночную экономику, только тогда достига­ет желаемого эффекта, когда заинтересованный в этом субъект управления воздействует на нее в нужное время и в нужном месте.

Вся сложность управления нелинейными системами состоит в том, что нужно обладать знанием тех пространственно-временных параметров, которые позволяют слабыми воздействиями управлять развитием в желательном направлении. В отличие от традиционной, классической теории управления с ее методами довольно грубого внешнего воздействия на различные системы, синергетический подход (и в этом заключается его сущность) основан на возбуждении внутренних сил взаимодействия той или иной системы (политической, экономической и пр.), что выражается в виде самоорганизаций нелинейных динамических систем.

В существующей системе управления и в обществе в целом возможен хаос, ведущий к дестабилизации и дезорганизации социума, (например, в условиях демократической модернизации в Казахстане). Данная ситуация с необходимостью требует усиления силового государственного компонента социального управления, иначе доминирование деструктивных тенденций может привести к разрушению общественной системы. При этом следует принимать во внимание то существенное обстоятельство, что для относительной стабилизации сложной общественной системы субъект управления должен сочетать в своей деятельности синергетические и детерминистические управляющие воздействия.

Таким образом, управление сложными общественными процессами эффективно только в случае, когда сочетаются в зависимости от условий способы и методы, присущие линейной и нелинейной моделям социаль­ного управления. Поэтому парадигма управленческой деятельности в со­временном обществе должна быть основана на единстве принципов ли­нейного и нелинейного управления общественными процессами.

В системе знаний о социальном управлении можно выделить несколько уровней, каждый из которых определяет то или иное понимание проблемы управления и даже формирует собственное понятие управления. Этим, в частности, объясняется существую­щая по настоящее время неоднозначность в определениях поня­тий управления. В качестве четырех основных уровней исследования и понимания проблем управления можно выделить прагмати­ческий, специально-научный, общенаучный и социально-философский.

На первом уровне под управлением понимает­ся деятельность управляющих, заключающаяся в выполнении опре­деленных функций, выполнении управленческого труда. Второй относится к использо­ванию понятия «управление» в специальных общественных науках и свя­зан со спецификой управления конкретными видами или сферами деятельности (управление экономикой, производством, торговлей, войсками и др.). Специально-научное понимание проблемы управления может смыкаться с прагматическим или операциональным уровнем, в ча­стности, в тех случаях, когда управление трактуется в технико-организационном или административном смысле или, наоборот, выходит на общетеоретический уровень абстракции. Третий, общенаучный уровень в исследовании управления представлен общенаучной методологией – кибернетикой и об­щей теорией систем. Четвертый – философской мето­дологией.

Из вышеизложенного очевидно, что основные уровни в по­нимании феномена и проблемы управления сформировались в ходе исторического развития системы знаний о социальном управлении под влиянием уже рассмотренных теоретических факторов: кибернетики, практики управления и традиций обществознания.

При рассмотрении специфики социально-философского подхода к анализу управления, его предмета, принципов, оснований, можно говорить о той роли, которую играет философия в системе научных исследований данной проблемы. Роль философии в исследованиях управления определяется тем, что она, во-первых, разрабатывает теоретические, методологические и мировоззренческие аспекты проблемы, во-вторых, обеспечивает системный, комплексный подход к ее анализу, ее целостное видение и, тем самым, способствует интеграции других наук на этой основе, в-третьих, сосредоточивает внимание на социальном и гуманистическом содер­жании управления, концентрируя исследования вокруг проблемы человека.

1. 
   Граждан В.Д. Теория управления: учеб. пособие. – И., 2005.
   
2. 
   Кузнецов А.И. К вопросу о понятии функций государства //Вопросы теории государства и права. 2001. 3(12).
   
3. 
   Чиркин В.Е. Современное государство. – С. 199.
   
4. 
   Иванов В.А. Социальные технологии в современном мире. – М., 1997.
   
5. 
   Авдеев Р.Ф. Генезис механизма управления. – М., 1997.
   
6. 
   Белых А.К. Управление и самоуправление. – Л., 1972.
   
7. 
   Макаров М. Теория социального управления. – М., 1978.
   
8. 
   Вебер М. Исследования по методологии наук. – М.: ИНИОН, 1980. Ч. 2. Моррис У. Наука об управлении. – М., 1971.
   





Қылмысты саралаудың астарында нақты әрекеттің қылмыс құрамымен сәйкес болуы қылмыстық заңнамамен қарастырылуы керек деп А.А. Герцензон түсінген [1]. В.Н. Кудрявцева қылмысты саралаудың екі маңызды жағы бар дейді: 1) тұлғаның қылмыс жасау процесінің қалыптасу процесі; 2) осы әрекетті сот және прокуратура органындағы заңды бір құқықтық актіге (тергеушінің қаулысында немесе тергеу органдарында, айыптау парағында, сот үкімінде немесе ұйғарымында) тігу арқылы қылмыстық заңнамадағы қылмыс құрамына сәйкестендіру керек [2].

Анықтаушылар, тергеушілер, прокурорлар және судьялар бөтеннің мүлкін талан-таражға салуды саралаудың, сонымен бірге иелену мен ысырап етуде қылмыстық заңнаманы қолданарда тергеу, сот қателіктерін жібермес үшін оның ерекшеліктерін білген жөн. Сот, тергеу тәжірибесінде қылмыстық жазалау әрекетіндегі саралаудың қателігі негізінен иеленіп алу мен ысырап етудің, сонымен қоса басқа талан-тараж нысандарынан дұрыс айырмауында. Кейде лауазымды тұлғалар қылмыстық заңды қолданғанда қылмыстың аяқталу сатысын дұрыс анықтамайды және де бір немесе бірнеше адамның бір қылмыс бойынша жасаған әрекеттерін дұрыс сараламайды.

Алдын ала тергеу және сот органдары талан-тараж нысандарын қарауда мүлік айыпталушының қарамағында болатынына аса көп мән бере бермейді. ХХ ғасырдың 60-жылдары КСРО-ның Жоғарғы Сот пленумы анықтағандай, судьялар сеніп тапсырылған мүлікті иелену немесе ысырап ету уақытында ол айыпталушының уақытша қарамағында болатынына назар аудармайды. Сондықтан қылмыс жасалу кезінде ол мүлікті қылмыскер ұрламайды, бірақ пайдалану, иелену, билік ету шегіне зиян келтіреді. Кейде тапсырылған немесе уақытша берілген мүлікті айыпталушының оны ұрлады деп те қателесіп жататын кездері болған.

Тергеу, сот органдары кейде негізсіз, уақытша сеніп тапсырылған мүлікті алып, бірақ болашақта оны қайтарамын деген ниетте алған тұлғаны ұрлық жасады деп те айыптап жатады. Бұл жағдайда қылмыскердің әрекеті ҚР ҚК-нің 228, 307 немесе 327-баптарына сүйеніп, нақты оқиға бойынша саралау керек немесе қылмыс құрамы жоқ деп қарау керек.

Көбінесе тұлғаның әрекетінде сеніп тапсырылған мүлікті талан-таражға салу мен оның арасында себепті байланыс болмайды. Онда тәртіптік теріс қылық болуы мүмкін, бірақ құқық қорғау органдары оны иеленіп алу немесе ысырап ету деп қателесіп саралайды. Осылайша бірінші инстанция сотында азаматша М. өзіне сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп алды және ысырап етті және де қызмет бабын, өкілеттілігін теріс пайдаланды деп айыпталған болатын (ҚР ҚК 176, 180-баптары). 2006 жылы аудандық халыққа білім беру әкімшілігінің бөлімінде меңгеруші болып жұмыс істеп жүріп бөлімнің қаржысына билік ету лауазымында болған, бухгалтермен алдын ала сөз байласып қасақана 2006 жылы марапаттау сыйақысы мен АҚББ-ның сметаға сай емес ережелерін бұзған, үнемдеуді қолданбай ақы төлеу қорынан ұйым мүшелеріне 17000 т. (соның ішінде өзіне – 5140 т.) көлемінде марапаттау туралы бұйрыққа қол қойған және мектеп директорына 6900 т. құнды сыйлық және өзге бөлімге керекті материалды-техникалық қажеттіліктерді 10500 теңгеге сатып алған. Жоғары тұрған облыстық қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы үкімді өзгеріссіз қалдырған, ал ҚР Жоғарғы сотының төрағасы қарсылық білдіріп М-нің әрекетінде қылмыс құрамы жоқ деп сот үкімін жойды.

Облыстық сот президиумы осы іс бойынша қабылданған шағымды қанағаттандырып, іс материалдарында пайдакүнемдік мақсатта өз жеке басының қажеттіліктеріне, мемлекетке, қоғамдық мүддеге немесе заңмен қорғалатын азаматтардың құқықтары мен мүдделеріне зиян келмеген, қаржы ұрланған жоқ, М. әрекетінде тек қаржылық тәртіп ережелерінің бұзылғаны ғана бар деп ұйғарды. Осыларға байланысты ҚР ҚК-нің 176, 180-баптарында көзделген қылмыс құрамы бұл әрекетте орын алмаған.

Көбінесе кінәлілердің қылмыстық әрекетін саралау мәселесі туындайды, бұл олардың еркінен тыс мән-жайларға байланысты қылмыстың аяқталмай қалуы. «Қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінде – жауаптылық тек қана аяқталған қылмыстарға қолданылады және де қылмыс құрамы дұрыс саралануы керек» дейді Н.Д. Дурманов [3]. Бұған қоса заң шығарушы қылмыс оны орындаушы орындағанда ғана ол қылмыс болып саналады дейді. Аяқталған қылмысқа заңнамалық түсініктеме ҚР ҚК-нің 25-бабында көзделген. Осыған орай, егер қылмыс жасаған тұлғаның әрекетінде қоғамға қауіпті әрекет көрініс тапса, онда қылмыстық кодексте көрсетілгендей, қылмыс құрамы анықталады. Қылмыстық жауапкершілікті тек қана аяқталған қылмыстарға ғана емес, сонымен бірге қылмысқа дайындалу және оқталу сатысындағы қылмыстарға және де қылмысқа қатысушыларға да қолданылады. Осы жобада ҚР ҚК-нің 24, 25-баптары жалпы бөлімді толықтырады және де кінәлінің іс-әрекетін саралауда үнемі көрсетіліп отырады. Осыған орай, қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінің баптарын ғана емес, сонымен бірге тармақшаларын да дәл анықтау қажет.

«Аяқталған қылмыста – дейді Л.Д. Гаухман, – қылмыс объектісіне зиян келтіру қаупі тоқталады, яғни қоғамдық қатынастардың қылмыстық заңмен қорғалатын нормалары бұзылады; қылмыстың объективті жағының барлық көрінісі орын алады; көрсетілген қылмыс бойынша барлық ниет, мақсат жүзеге асады» [4]. Осыған қоса қарастырылып отырған қылмыс дайындалу, оқталу сатысында кінәлінің еркінен тыс мән-жайларға байланысты аяқталуы мүмкін.

Н.Д. Дурманның айтуы бойынша аяқталған қылмыстардың кез келгенінің ерекшелігі объективті жағының белгісі толық болмауында, яғни объектіге әлі зиян келмеген немесе зиян келу қаупі басталмаған болады. Кез келген аяқталмаған қылмыста, соның ішінде иеленіп алу мен ысырап ету барысында қылмыстың қорғау объектісіне нақты зияны көрініп тұрады. Осыған сай кінәлінің әрекеті қылмыс және де қылмыстық жауаптылық та болмауы мүмкін.

Қылмысқа дайындалу сатысында әлі әрекет немесе әрекетсіздік жасалмаса, иеленіп алу немесе ысырап ету қылмысқа бағытталған, осыған сай меншік иесіне не басқа мүліктің иесіне қылмыстың зардап қаупі тумайды. Бірақ та бұл жағдайда қылмыстық құқықпен қорғалатын объектіге елеулі зиян келу қаупі бар.

Қылмысқа дайындалудың заңнамалық анықтамасы ҚР ҚК-нің 30-бап 1-б. көрсетілген, ал бұл қылмыстың қылмыстық құқықтық нормада көрсетілгендей, Л.Д. Гаухман бұлардың кемшіліктерін ерекше бөлімнің нормалары толықтырады дейді.

Н.Ф. Кузнецова қылмысқа дайындалуды анықтағанда «мұндай қылмыстық жаза тағайындалған әрекет қылмыстық қызмет басталғанда, қылмыс жасау сатысына жағдай жасауға жеткенде, содан соң қылмыскердің еркінен тыс мән-жайларға байланысты тоқтап қалуы».

Қазіргі қолданыстағы қылмыстық кодексте (ҚР ҚК-нің 24-бап) қылмысқа дайындалу анықтамасы берілген, іздестіру, әзірлеу немесе бейімдеп жасау, қылмыс жасау құралын немесе қаруын тұлғаның жасауы, дайындауы, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға алдын ала сөз байласып немесе басқа да қасақана қылмыс жасауға жағдай жасау, егер осы әрекеттер қылмыскердің еркінен тыс мән-жайларға байланысты соңына дейін жетпей қалса, онда қылмысқа дайындалу болып табылады.

Иемденіп алу мен ысырап етуде дайындалу көрінісі ретінде қылмысқа қатысушылар іздестіру, алдын ала сөзбайласу және де басқа да қылмыстық жағдай жасау әрекеттері болуы мүмкін. Қылмысқа қатысушылар іздестіру иеленіп алу мен ысырап етуде бір тұлғаның екінші тұлғаға нақты қылмыс жасауға орындаушы ретінде, немесе қоса атқарушы немесе көмектесуші ретінде ұсыныс жасауы, нәтижесінде осы тұлғаның қылмыс жасауға келісуі қылмыстың аяқталмағанын көрсетеді. Л.Д. Гаухманның айтуы бойынша мұны негізінен қылмысты ұйымдастырудың іске аспай қалуы немесе қылмысқа арандатушылық деп бейнелейді.

Сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп алу мен ысырап етуге сөз байласуда мынаны түсіну керек, бұл екі немесе одан да көп адамның көрсетілген талан-тараждың біреуін жасауға келісуі. Бұл қылмыстың аяқталу сатысы болып қылмыс жасауға бірге келіскен немесе оны жасауға екеуінің де ықыласы болғанда қылмыс аяқталған болып саналады.

Қылмысқа жағдай жасауға иеленіп алу немесе ысырап етуге белсенді немесе енжар түрде әрекеттер жасау жатады, бұның нәтижесіне қылмыс құрамының объективті жағының белгілерінің жүзеге асуы жатады. Мұндай қылмысқа жағдай жасаудың көрсеткіш категориясы нақты оқиғаға тәуелді. Бұған кедергілерді жою, мысалы бақылау бейне камераларын немесе дабыл құрылғыларын өшіру, не керісінше осындай техникалық құрылғыларды іске қоспау, заттарды алып шығуды жеңілдету үшін алдын ала құлыптарды аралап қою және сол сияқты т.б. әрекеттер. Қылмыс жағдайын жасауда қоғамға қауіпті әрекет сияқты белгілер болуы шарт. Мысалы сұрақты жалпы қарастыру, яғни мүлікті иеленіп алу мен ысырап етуді жасау мүмкіндігі немесе алдын ала қылмысты жоспарлау тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тартуға негіз болмайды, өйткені оқиғада нақты қоғамға қауіпті зардап орын алмайды.

Қылмысқа дайындалудың аяқталған кезі болып, егер ол қылмыскердің еркінен тыс мән-жайға байланысты дәл осы сатыда тоқталса және ол әлі басталмаса, аяқталған қылмыс ретінде сараланады. Қылмысқа дайындалу сатысынан оқталу сатысына ауысса, кінәлінің әрекетін иеленіп алу мен ысырап ету қылмысы бойынша саралау мүмкін емес, өйткені ол оқталу сатысында аяқталып отыр.

Қылмысқа дайындалуда, бір жағынан қылмыс жасаудың пайда болуынан, екінші жағынан қылмыстың басталуынан дәл ажырату керек, өйткені біріншісі қылмыстық жауаптылық тудырмайды.

ҚР ҚК-нің 176-бабы бойынша қылмысқа дайындалуда тек сараланған және ерекше сараланған қылмысқа ғана жауаптылық көзделген, өйткені олар ауыр қылмысқа жатады. Бірақ та нақты оқиға бойынша иеленіп алу мен ысырап етудің бағасынан келешекте азаматқа елеулі зиян келтірілуі мүмкін ( ҚР ҚК-нің 176-бап 2-б). Кінәліні қылмыстық жауаптылыққа тарту немесе тартпау судьяның қарауы бойынша шешіледі.

Криминалогияда бұрыннан назарды қазіргі қылмыстық заңнаманың криминалогиялық негіздемесіне аударады. Қазіргі кездегі елде орын алған қылмыстардың 60% меншікке қарсы қылмыстарды құрайды. Олардың басым бөлігі талан-тараж нысанындағы қылмыстар категориясына жатады. Талан-тараждың басым көпшілігі ауыр қылмыстарға жатады. Осы негіздерге байланысты елеулі зиянның орын алуы азаматқа «автоматты» түрде ауыр қылмыс жасады деп санайды, себебі оның жауапкершілігінің жоғары шегі он жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру болып табылады.

Осыған байланысты мамандардың пікірін қолдаған дұрыс, яғни талан-таражға салу қылмысының құрамын саралауды жүйеге салу керек, соның ішінде иеленіп алу мен ысырап ету де бар, оның нақты соммасын есептеп нақты зиянды анықтау керек.

Көрсетілген себептерге негіз Қазақстан Республикасының ҚК 176-б. 3-б. г)-не сай елеулі зиянға емес, ұрланған заттың елеулі мөлшеріне көңіл аудару керек. Ұрланған заттың елеулі мөлшері ҚР ҚК 175-б. ескертуінде көрсетілген осы ескертудің 2-бөлігін толықтыру керек еді.

ҚР ҚК-нің 175-бабының 2-бөлігіндегі ескертуді былай өзгерткенде дұрысырақ болар еді: «Ірі мөлшер болып осы тараудағы баптарда мүліктің құны ең төменгі еңбек ақының 500 есе асып түсетін қылмыс жасаған уақытта ҚР-дың заң шығарушы органы бекіткен мөлшерде; қылмыс жасалған кезде елеулі мөлшер болып 200 еседегі ең төменгі еңбек төлемақысын құрайды».

Егер кінәлінің әрекеті сеніп тапсырылған мүлікті белгілі бір мөлшерде немесе көлемде, бірақ 500 ең төменгі еңбекақы мөлшерінен асса, құқық қорғау органдарының әрекетімен тоқталғанда мұндай қылмыстар аяқталған қылмыс болып саналады. Кей жағдайларда бұл иеленіп алу мен ысырап етуге ірі мөлшерде оқталу болып саналады (ҚР ҚК 176-б. 3-б. б). Осы жағдайға байланысты 1972 жылы 11 шілде КСРО Жоғарғы сот пленумының қауласында «мемлекеттік және қоғамдық мүлікті талан-таражға салу туралы сот практикасы».

Заң шығарушымен ҚР ҚК 175-бабы 2-б ескертуге өзгеріс енгізілсе, кінәлінің белгілі бір мөлшерде мүлікті талан-таражға салуға бағытталса, онда осы ҚР ҚК 176-б. 3-б. г). – 24-б. 3-б саралауға болатын еді – қаралып отырған тақырыпта қылмысқа оқталуда өзінше бір актуалды мәселе болып қалып отыр. Қылмысқа оқталуды Л.Д. Гаухман былай түсінеді: «Тікелей қасақаналық арқылы жасалатын қылмысқа әрекет немесе әрекетсіздік, аяқталған қылмыстың объективті жағының белгілері бар, ҚР ҚК ерекше бөлімінің осыған сәйкес диспозицияларында көрініс тапқан, яғни қылмыстың нәтижесіне әсер етпеген қылмыстың басталуы, материалдық қылмыс құрамының көрінісі бар немесе әрекеттің бастапқы бапта көрсетілгендей бір көрінісі бар, егер қылмыс кінәлінің еркінен тыс мән-жайларға байланысты аяқталмаған болса». Н.Ф. Кузнецова қылмысқа оқталу деп «қылмысты қасақана орындау кінәлінің ойлаған нәтижесі оның еркінен тыс мән-жайға байланысты бітпей қалуын» айтады.

Мамандар қылмысқа оқталудың екі түрін: біткен және бітпеген деп қарастырады. Оқталудың тағы бір түрі ретінде жарамсыз оқталу қылмысы көрініс табады. Оқталудың біткен және бітпеген деп бөлінуі тек теориялық емес, сонымен қатар практикалық та маңызы бар, себебі ол кінәнің қоғамға қауіпті әрекет ретінде қарастырылады, осыған орай қылмысты ол қылмысты жекешелендіруде ескеріледі.

Иеленіп алу мен ысырап етудегі оқталу бұл тек қылмыстың осы сатыда аяқталғаны ғана саналады. Иеленіп алуды саралағанда кінәлінің оны өзінің иелігіне алып, билік еткенінде аяқталады. Егер кінәліде мұндай мүмкіндік болмаған болса немесе алдын ала тергеуде анықталмаған болса не сот тергеуінде дәлелденбесе кінәлінің әрекеті қылмысқа оқталу болып сараланады, яғни ҚР ҚК 25-б. 3-б. қарастырылады.

С.Ф. Милюковтың ойынша, дайындалу әрекетінің немесе әрекетсіздігінің декреминали-зациясы ашық түрде көптеген қылмыстарға дайындалуға мүмкіндік туғызады. Осы себепке байланысты ол қылмысқа дайындалуды кішігірім немесе орташа ауырлықтағы болғанда, оған криминалдық мінездеме беру арқылы жалпы қауіпсіздігін ашады және орташа ауырлықтағы қылмысқа дайындалуында криминалдық талдауды ұсынады. Тәжірибеде кінәлілердің әрекеті иеленіп алу мен ысырап етуге дайындалуды латентті болуына байланысты оның саралануын кездестіре алмаймыз және оны дәлелдеу қиынға соғып отыр.

Бөтеннің мүлкін иеленіп алу мен ысырап етуге оқталу көбіне құқық қорғау органдарының араласуымен ұштасып отырады. Заң шығарушы осы әрекеттердің бұрынғы көлемін криминализациялау керек дейді; сәйкесінше ҚР ҚК-нің 176-б. 3-б. жауаптылықтың максималды шегінен төрттен бірін аяқталған қылмысқа белгілеу керек.

С.Ф. Милюковтың пікірінше ҚР ҚК-нің 176-б. 3-б. нормалар тәжірибеде аяқталмаған талан-таражға ауызша көрініс көрсетеді. Ол бөтеннің мүлкін аз мөлшерде алуға септігін тигізеді. Осы себепті ірі мөлшердегі ұрлыққа оқталса, бірақ көрсетілген мөлшерден бір теңгеге аз алса да, онда ол екі есе жеңілірек жауапкершілікке бір жарым жылға бас бостандығынан айыруға жатқызылады.

1. 
   Герцензон А.А. Квалификация преступления. – М., 1947. – С. 4.
   
2. 
   Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. – М., 2001. – С. 5.
   
3. 
   Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика. – М., 2001. – С. 173.
   
4. 
   Сонда 3-ті қараңыз.
   



This article examines the application of criminal Legislation related to the fight against misappropriation and embezzlement of property of others, and issues to improve it.

Айыптының өз әрекетіне деген психикалық қатынасының сипаттамасы ұқыпсыздық барысында әртүрлі болуы мүмкін:

а) Субъект белгілі сақтық ережелерін бұзатындығын ұғынуы керек (дегенмен қоғамдық қауіпті салдарының орын алу мүмкіндігін болжамайды). Ұқыпсыздықтың бұл түрі тек материалдық құрамдарда ғана мүмкін болатындығы анық.

б) Субъект саналы еріктік сипаттағы әрекет жасай келе, бұл әрекетімен ол белгілі сақтық ережелерін бұзатындығын ұғынбауы да мүмкін.

в) Субъекті әрекетінің өзі саналы еріктік бақылаудан тыс қалуы мүмкін, егер субъект бұл саналы еріктік бақылаудың болмауын тудыратын жағдайды болдырмауға қабілетті болса, және болдырмауға тиіс болса, немесе мұндай жағдайда заңмен қорғалатын мүдделердің бұзылуын болдырмау үшін шара қолданатын болса («өз себебінде тәуелсіз әрекеттер» деп аталатын жіберілім деликтілері).

Сөйтіп, ұқыпсыздықпен жасалған қылмыс кінәнің басқа нысандарымен жасалған қылмыстан айыптының жасалатын әрекеттің фактіге негізделген және әлеуметтік белгілерін кем немесе қате ұғынуымен ерекшеленеді. Ұқыпсыздықтың барлық жағдайларында субъект өзі жасайтын әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамдық қауіпті сипатын ұғынбайды, бірақ ұғынуға міндетті әрі ұғынуға мүмкіндігі болады. Алғашқы екі жағдайда ұғынудың мұндай міндеттілігі мен мүмкіндігі әрекетті жасау кезінде болады. Үшінші жағдайда мұндай міндеттілік пен мүмкінділік субъектіде оны саналы еріктік бақылаудан айырған жағдайдың пайда болуы алдындағы кезеңде болады.

Ұқыпсыздық қылмыстық менменділіктен айыптының өз әрекетінің қоғамдық қауіпті салдарының орын алу мүмкіндігін болжамауымен, яғни бұл салдардың іс жүзінде орын алу мүмкіндігін болжамауымен немесе олардың қоғамдық қауіпті сипатын болжамауымен ерекшеленеді. Ұқыпсыздықтың кінә нысаны ретіндегі өзінділігі де осында және ұқыпсыздық барысындағы әрі ол үшін жауапкершілікті негіздеу барысындағы салдарға деген психикалық қатынасты орнатқан кезде пайда болатын қиындықтардың себебі де, міне, осында. Егер менменділік барысындағы тұлғаның кінәсі, оның ойынша, нәтиженің орын алуын болдыр-мауы тиіс жағдайларды, ұшқалақтық нәтижесінде, дұрыс бағаламай, соның нәтижесінде, қауіпті әрекетті жасауға бел буатындығында қамтылса, қылмыстық ұқыпсыздық барысында, тұлға қоғамдық мүдделерге ықылассыз қарау, жеткіліксіз қамқорлық пен сақтық салдарынан, зиянды нәтиженің орын алу мүмкіндігін мүлдем болжамайды, сол себепті, қоғамдық қауіпті әрекеттерді жасайды немесе еш әрекет жасамайды. Салдарды болжаудың мүмкінділігі мен міндеттілігі іске ықыласпен, ынталы қарау барысында, тұлғаның бұл салдарды болжай алатындығын және оларды болдырмайтындығын немесе қауіпті әрекетті жасаудан аулақ ұстанатындығын көрсетеді.

Ұқыпсыздық барысында салдарды болжай алмау неліктен пайда болады?

а) Салдарды болжай алмау тұлғаның өз әрекетінің нақты жағын ұғына келе, оның белгіленген сақтық ережелерін бұзатындығын ұғынбайтындығынан пайда болуы мүмкін.

б) Егер тұлға осы сақтық ережелерін бұзатындығын ұғынатын болса, салдарды болжай алмау, тұлғаның ұқыпсыздық нәтижесінде, сол салдардың орын алуына әкелетін себептік байланыстың мүмкін дамуын болжай алмайтындықтан, орын алуы мүмкін.

в) Егер субъект өз әрекеттерінің нақты сипатын толық емес немесе дұрыс емес ұғына-тын болса, салдарды болжай алмау субъектінің осы қатесімен байланысты болады.

г) Сарп еткенде, егер субъект өз әрекеттерінің немесе әрекетсіздігінің нақты жағын ұғынбайтын болса, ол, әрине, олардың салдарын да болжай алмайды.

Осыған орай, ұқыпсыздықтың тақырыптық мазмұны, біріншіден, субъект ұғынған және оларды ұғыну оған салдарды болжау мүмкіндігін беретін жағдайлармен, екіншіден, субъект ұғына алған және ұғынуы (болжауы) тиіс қылмыстық құрамның белгілеріне сәйкес жағдай-лармен анықталады. Осы екі топтың жағдайлары өзара байланысты: біріншілерін ұғыну екіншілерін ұғынуға мүмкіндік тудырады және олар тек біріге келе, ұқыпсыздықтың тақырыптық мазмұнын құрады.

Ұқыпсыз әрекет, әдетте, белгілі еріктік бағытта болғанына қарамастан, қылмыстық ұқыпсыздықтың бағытталғандығы жөнінде айтуға еш негіз жоқ. Әрекеттің еріктік кезеңі әрекетпен қаланатын салдарға деген еріктік қатынаспен тамамдалады да, іс жүзінде кел-тірілген қоғамдық қауіпті, нәтижені қамтымайды. Сонымен қатар әрекеттің бағытталғандығы тұлға көрсеткен ұқыпсыздықтың дәрежесін бағалауға айтарлықтай әсер ете алады: егер субъект жәбірленушіге ойын ретінде оқталған қаруды бағыттағандығы бір жағдай болса, күзетшінің жақындауға тыйым салынған, күзетілетін нысанадан бөгде адамды әрі тұрғызу мақсатында, оған қару бағыттауы мүлдем басқа жағдай болып табылады.

Буржуазиялық қылмыстық-құқықтық ғылымның ұқыпсыздық үшін жауапкершілікті негіздеудегі ғасырлық күш салулары көңіл көншітпейтін нәтижелерге әкелді. Бұл жөнінде Б.С. Маньковский былай деп өткір айтады: «Ұқыпсыздық мәселесі кінәнің жалпы идеалистік буржуазиялық тұжырымдамасын бұзатын тасқа теңестіруге болады». Бұл жерде әңгіменің жауапкершілік пен кінә ұғымының жалпы негізделуіне жатпайтын ұқыпсыздық үшін жауапкершіліктің қайсыбір ерекше негіздемесі жөнінде емес, осы жалпы негіздеме мен кінә ұғымының кінә түрлерінің біреуі – қылмыстық ұқыпсыздыққа қатысты қолданылуы жөнінде екендігін айтып кету қажет.

Қоғамдағы адам өмірі оған белгілі бір міндеттерді, атап айтқанда, қоғамдық мүдделер мен басқа адамдардың мүдделеріне ықыласпен әрі қамқорлықпен қарау, оларды өз қолымен бұзбау міндеттерін артады. Адамның санасы мен ерігінің белсенді рөлі оның өз әрекеттерінің нәтижелерін болжау және өз әрекеттерінде қоғам мүдделерін, оның құқықтық және рухани талаптарын басшылыққа алу қабілетін тудырады. Бұл жағдайда адам өзінің барлық физикалық және психикалық қабілеттерін қолдануы тиіс. «Менің бойымда өзімді білуге және үнемі осы білімді пайдалана отырып, өзімді мүмкіндіктерімнің шыңында ұстауға мүмкіндік, бұдан міндет де қалады».

Адамның бұл мүмкіндіктері оның өз әрекеттері үшін, тіпті, ол қарастырмаған әрекеттері үшін жауапкершілігін тудырады. «Өз әрекетінің салдарының, нәтижелерінің әрбір жете есептелмеуі адамның өз жасағанына жауапкершіліксіз немесе жеткіліксіз жауапты қарауы болып табылады». Сондай-ақ «қылықты бағалау барысында, нәтижесінде орын алғанның бәрін емес, тек объективті орын алғанның қарастырылуы мүмкін болғандарын ғана негізге алған дұрыс».

Тұлғаның өз әрекеттерінің қоғамдық қауіпті салдарын болжауы немесе болжамауы тұлғаға байланысты болмайтын кездейсоқтық емес, ол тұлғаның осы әрекетінен бұзылуы мүмкін қоғамдық мүдделерге деген қатынасына байланысты болады. Тұлғаның осы қоғам-дық мүдделерге ықыласты, қамқор қарауы барысында, ол өз әрекеттерінің мүмкін зиянды салдарын алдын ала қарастырады немесе олардың алдын алады, ия болмаса, әрекеттің өзінен бас тартады. Тұлғаның бұл мүдделерге ықылассыз, теріс қатынасы барысында, ол салдарды болжай алмай, нәтижесінде қоғамға зиян келтіруі мүмкін. Кеңес психологиясы қылықтың ұғынылмауы (немесе барабар ұғынылмауы), қажетті көңілдің бөлінбеуі субъект үшін мәнді немесе мәнсіз болатынмен, оның тұлғасының таңдамалы бағытталуымен шартталатындығын анықтады.

Салдарды болжау мүмкіндігі жағдайдың субъектіге бұл үшін жеткілікті ақпарат бер-гендігін білдіреді, ал ол өзінің жеке қасиеттеріне қарай, бұл ақпаратты қабылдап, ұғынады және дұрыс тұжырым жасай алады. Мұндай жағдайларда салдардың болжанбауы психика-лық нөл емес, осы салдарға деген белгілі бір менсінбейтін қатынас болып саналады. «Қайсыбір құбылыстарды ұғынбау тек жағымсыз фактіні – олардың ұғынылуының болмауын ғана білдірмейді. Тежелу жай қозудың болмауы еместігі сияқты, тежелумен шартталған ұғынбау тек ұғынудың болмауын ғана білдірмейді, ол адам өміріндегі антагонистік әрекет ететін күштердің қақтығысуымен тудырылған белсенді процестің көрінісі болып табылады».

Субъектінің әрекетімен бұзылатын қоғамдық мүдделерге, яғни қылмыс нысанасына ықылассыз, менсінбейтін қатынас сол нысанада зиянды өзгерістерге әкелетін қоғамдық қауіпті салдарға деген белгілі бір психикалық қатынаста көрініс табады. Сол психикалық қатынастың сыртқы белгілері болып, аталған салдарды алдын ала болжау мүмкіндігі бола тұра, болжай алмау саналады. Сол себепті, ұқыпсыздық барысында нәтижеге деген психикалық қатынас болады, ал субъективті жағдайда ол болмайды.

Әрбір қатынас мәнісінде байланыс болып табылады. Субъектінің салдарға деген психикалық қатынасы тұлғаның сол салдармен психикалық байланысы, салдардың субъект тұлғасына тәуелділігі болып табылады. Ұқыпсыздық барысында мұндай байланыс болады, оқиға барысында ол болмайды. Сол себепті, ұқыпсыздық кінәнің нысаны, ал оқиға кінәсіз зиян келтіру болып саналады.

Қылмыстық ұқыпсыздық мәселесіндегі маңызды орынды критерийлер жөніндегі мәселе алады, ол, мәнісінде, ұқыпсыздықты қоғамдық қауіпті салдарды кінәсіз келтіруден ажырататын шектер жөніндегі мәселеге келіп тіреледі. Қандай мұқияттылық пен сақтық шараларын бұзу субъектіге кінә ретінде артылуы мүмкін? Ұқыпсыздықтың объективті, тұлғаның субъективті ерекшеліктеріне тәуелсіз ауқымын мойындау объективті критерийді мойындауды білдіреді. Бұл шараның субъектінің жеке мүмкіндіктеріне тәуелділігін мойындау субъективті критерийді мойындауды білдіреді. Ұқыпсыздық анықтамасының негізіне қандай критерий салынуы тиіс екендігі жөніндегі мәселе әдебиеттерде қызу таластар тудырып келді және әлі де тудыруда. Оның осындай немесе басқаша шешілуіне ұқыпсыздық үшін жауапкершілік аясы мен, біздің ойымызша, кінәнің жауапкершіліктің шарты ретіндегі ұғымының өзі байланысты болады.

Қылмыстық ұқыпсыздық болуы үшін объективті және субъективті критерийлердің үйлесімі қажет болады, олардың әрқайсысы дербес сипатта, ал басқасына тәуелсіз болады және олардың біреуінің болмауы қылмыстық ұқыпсыздықтың түгелдей болмауын білдіреді. Қылмыстық ұқыпсыздық сипаттамасында аталған критерийлердің әрқайсысы өзінің ерекше рөлін атқарады: объективті критерий құқықтық тәртіппен тұлғаның болжауына қойылатын талаптарын сипаттайды, сол себепті ол нормативті сипатқа ие болады; субъективті критерий тұлғаның осы талаптарды орындау мүмкіндігін сипаттайды. Тек екі критерийдің жиынтығы ғана қылмыстық ұқыпсыздықты, қылмыстық құқығы бойынша, кінә нысаны ретінде сипаттай алады.

Объективті критерий қажетті сақтық шарасын, қажетті алдын ала болжаудың көлемін анықтайды. Тұлғада қажетті, құқықтық тәртіппен талап етілетін сақтықтың болмауын біл-діретін ұқыпсыздық ұғымының өзі осы қажетті сақтықты сипаттайтын объективті критерий-дің болуын болжайды.

Ол тұлғаның қызметтік немесе кәсіби міндеттерімен, қызметтің қайсыбір аяларында қолданылатын ережелермен, адамдардың қатынасында және олардың күнделікті қызметінде қалыптасқан сақтық ережелерімен анықталады. Бұл ережелерді бұзатын әрбір адам мұндай бұзушылықтың мүмкін қоғамдық қауіпті салдарын болжауы тиіс. Және, керісінше, ешбір сақтық нормаларын бұзбаған адам мұндай салдардың орын алу мүмкіндігін болжамауы тиіс.

Қызметтің қайсыбір аяларында қолданылатын сақтық ережелері, демек осы ереже-лерден шығатын болжау міндеті, қорғалатын игіліктің маңыздылығына, қызмет сипаты мен оған қатысты мүмкін болатын қауіпке, қызмет субъектінің кәсіби және қызметтік жағдайына, орын мен уақыт жағдайларына байланысты дифференцияланған сипатта болады.

Субъектінің қажетті сақтығының шегі болып табылатын сақтық нормалары қауіпсіз қызметті белгілі бір типтік жағдайларда қамсыздандырады және, әрине, барлық кездейсоқ-тықтарды ескере алмайды. Сол себепті, ұқыпсыздықтың объективті критерийі, біріншіден, салдардың алдын алу басқа тұлғаның міндеті болған кезде, екіншіден, салдардың орын алуына сақтық ережелері есептелмеген және сол себепті, субъект назарына алынуға міндетті болмаған оқиға септігін тигізетін кезде болмауы мүмкін.

Объективті критерийдің болуы барысында, субъектінің өз әрекеттерінің қоғамдық қауіпті салдарын болжай алуы, яғни субъективті критерийдің болуы жөнінде мәселе туын-дайды. Бұл қоғамдық қауіпті әрекет жасай келе, тұлға осы әрекетінің нақты жағдайларында және өзінің жеке қасиеттеріне қарай, өз әрекеттерінің қоғамдық қауіпті салдарын болжай алуының шынайы мүмкіндігіне ие болатындығын, бірақ қоғамдық мүдделерге менсінбей қарауының салдарынан бұл мүмкіндігін жүзеге асырмағандығын білдіреді. Бұл мүмкіндік үш шарттың болуымен анықталады:

а) әрекет жүзеге асырылатын жағдай тұлғаға қоғамдық қауіпті салдарды болжай алуының объективті мүмкіндігін тудырып, сәйкес сақтық нормаларын ұстану қажеттілігі жөнінде «ақпарат беруі» тиіс;

б) тұлға өзінің жеке ерекшеліктері бойынша, қалыптасқан жағдайды дұрыс бағалау мүмкіндігіне ие болып, қоғамдық қауіпті салдарды болжай алуы тиіс. Бұл үшін тұлға қалыптасқан жағдайға сәйкес физиологиялық қасиеттерге (көру, есту), психикалық қабілет-терге (интеллектуалдық, еріктік), нақты біліктерге, белгілі кәсіп, мамандық бойынша белгілі бір тәжірибелерге және т.б. ие болуы тиіс. Тек осындай жағдайда ғана салдардың болжан-бауы субъектінің кінәсі бойынша, оның қоғамдық мүдделерге жеткіліксіз ықыласпен қарауы нәтижесінде орын алғандығы жөнінде тұжырым жасауға болады;

в) жағдайға немесе субъект тұлғасына қатысты субъектінің өз әрекеттерінің қоғамдық қауіпті салдарын болжай алмауын тудыратын жағдайлар болмайды. Дұрысын айтқанда, бұл үшінші шарт алдыңғыларға теңестіріледі. Дегенмен, оны бөліп көрсету мақсатқа сай болады, себебі бұл тәжірибелік органдардың белгіленуіне назарды күшейте түседі, демек объективті жүктеуді кепілдейді.

Салдарды болжаудың мүмкін болмауын қалыптастыратын жағдайлар ситуацияға да (ерекше, күрделі ситуация; алдын ала қарастыруға болмайтын кездейсоқ оқиғаның араласуы; басқа тұлғалардың құқыққа қайшы әрекеттері), субъект тұлғасына да (ауыршаң күй, шалдығу жағдайы, ақылы дұрыс болмауды тудырмайтын психикалық бұзылыс және т.б.) қатысты болуы мүмкін. Бұл жердегі қажетті шарт болып, дегенмен, болжау мүмкіндігін жоққа шығаратын мұндай жағдайлардың субъектінің өзімен айыпты түрде жасалмауы (мас болу жағдайы), немесе субъектіге бұл әрекеттерді аталған жағдайлардың болуы барысында жасауы, айыпқа тағылуы мүмкін болмауы саналады.

Қылмыстық ұқыпсыздықты сипаттау барысында, кейде кінәнің бұл нысанының болуы үшін айыпты салдардың алдын алуы, сондай-ақ олардың алдын алуының мүмкіндігін болжауы қажет екендігін көрсетіледі. Салдардың алдын алу мүмкінділігі қылмыстық-жазаланатын әрекетсіздіктің, яғни қылмыстық ұқыпсыздықтың емес, қылмыстың объективті жағының белгісі болып табылады. Ал субъектінің салдардың алдын алу мүмкінділігін болжау қабілеті жөнінде айтатын болсақ, кейін байқай алатынымыздай, абайсыздықтың кейбір түрлерінде бұл белгі айтарлықтай рөл атқарады. Жалпы ереже бойынша, ол артық болып саналады: субъектінің зиянды салдарды болжау мүмкінділігі ол үшін сақтық ережелерімен тыйым салынған әрекетті жасаудан бас тартып, сол арқылы бұл салдардың алдын алу мүмкіндігін тудырады.

Абайсыздықтың басқа түрлері. Тәжірибеде менменділік пен ұқыпсыздықтың белгілеріне дәл сәйкес келмейтін, әйтсе де, абайсыз кінәнің жалпы белгілеріне ие болатын абайсыздық түрлері кездеседі. Бұл абайсыздықтың жалпы белгілерінің маңызын тағы да баса көрсетеді.

Осындай түрлердің бірі ретінде «құқықтық абайсыздық» саналады, ол субъект жасалатын әрекеттің нақты белгілерін ұғына келе, негізсіз себептер бойынша, оның қоғамдық қауіптілігіне қатысты қателесу жағдайларын білдіреді. Тұлға нақты сипатын ұғынатындай салдардың орын алуын болжай, қалай немесе саналы түрде мүмкін ете алады, бірақ қоғамдық қауіпті ұғынбау нәтижесінде, оның әрекеттерінде қасақана кінә болмайды.

Құқықтық абайсыздық жөнінде мәселе қоғамдық қауіпті жасырын ниет белгісі ретінде ұғынудың мәні жөніндегі мәселемен қатар пайда болды және олар өзара тығыз байланысады. Әрине, жасырын ниет барысындағы қоғамдық қауіпті ұғыну міндеттілігін жоққа шығарған авторлар құқықтық абайсыздық ұғымын да мойындамайтындығы түсінікті. Қоғамдық қауіпті ұғыну жасырын ниет белгісі болып табылатындығын көрсеткен Қылмыстық сот өндірісі негіздерінің жариялануымен, құқықтық абайсыздықтың болуын даусыз деп санау қажет. «Құқықтық абайсыздық» терминінің өзі дәл емес деп танылады, себебі субъектінің абайсыз-дығы әрекеттің құқықтық қасиеттеріне (құқыққа қайшы болуына) емес, оның әлеуметтік қасиеттеріне (қоғамдық қаупіне) қатысты болады, дегенмен кез келген терминологияның шарттылығын ескерсек, одан бас тартуға еш негіз жоқ.

Құқықтық абайсыздық, әдетте, субъект әрекеттің қоғамдық қаупін жоққа шығаратын ретінде қате қабылдайтын жағдайлар пайда болған кезде орын алып жатады: үмітсіз науқастың өзін өлтіру жөнінде тілегі; өкілеттенбеген тұлғаның мүлікті тәркілеуге немесе жоюға келісім беруі; заңсыз бұйрық, егер субъект оның заңсыздығын ұғынбаған болса; жорамал қажетті қорғаныс және жорамал аса қажеттілік және т.б. Мұндай жағдайлар болмаған жағдайда, әрекеттің нақты белгілерін ұғыну мен салдарды болжау (олардың алдын алуға есеп болмаған кезде), әдетте, қоғамдық қауіпті ұғынуды да білдіреді.

1. С.Л. Рубинштейн. Основы общей психологии, 11, 443 б., В.Н. Мясищев. Личность и неврозы, 117 б.

2. Шаргородский М.Д. Преступления против жизни и здоровья. – М., Госюриздат, 1948, 99-100 б.;

3. Владимиров В.А. Преступная небрежность как форма вины по советскому уголовному праву, 103 б.;

4. Костадин Лютов. Професионална непредпазливост, 136 б.

Бірінші кезең – Кеңестік Қазақстандағы Қазақстан халқы ұғымының конституциялық деңгейде орнығып, бекуі;

Екінші кезең – тәуелсіз Қазақстанның конституциялық заңнамасында Қазақстан халқы ұғымының одан әрі өрістеп, дамуы.

Кеңестік Қазақстандағы Қазақстан халқы туралы конституциялық заңнаманың дамуы, негізінен 26 наурыз 1937 жылы қабылданған Қазақтың Советтік Социалистік Республикасының конституциясымен байланысты болып келеді. Біз сөз етіп отырған конституциясының 1-3 баптар аралығында мынандай норма бекітілді: “Қазақтың Советтік Социалистік Республикасы – жұмысшылар мен шаруалардың социалистік мемлекеті.

Қазақ ССР-ның саяси негізі – помещиктердің, капиталистер мен байлардың үкімет билігін құлатып, пролетариат диктатурасын орнатып, қазақ халқын патша үкіметінің, орыс империалист буржуазиясының ұлт қысымшылығынан азат етіп, ұлтшыл контреволюцияны қиратып жеңгендіктің нәтижесінде өсіп, нығайған еңбекшілер депутаттарының Советтері.

Қазақ ССР-ында барлық өкімет билігі – қаладағы, ауыл мен деревнядағы еңбекшілер-дікі бұлардың атынан билік жүргізетін еңбекшілер депутаттарының Советтерінікі” [1, 11 б]. 1937 жылғы конституцияның 2-тарауында мемлекеттік құрылыс мәселесінде, 13-бапта мемлекеттік билікті жүзеге асыру мәселесі тәртіптелген. Онда былай делінген: “Одақтас республикалардың экономика және саяси жөнінен әрі Отан қорғау жөнінен өзара жәрдемдесу ісін жүзеге асыру мақсатымен, Қазақтың Советтік Социалистік Республикасы басқа да тең праволы Советтік Социалистік Республикалармен: Ресей СФСР-ымен, Украин ССР-мен, Белорусь ССР-мен, Әзірбайжан ССР-мен, Грузин ССР-мен, Армян ССР-мен, Түрікмен ССР-мен, Өзбек ССР-мен, Тәжік ССР-мен, Қырғыз ССР-мен өз еркімен қосылып, союздық мемлекетке – Советтік Социалистік Республикалар Союзына бірігіп отыр.

Осыған сүйеніп, Қазақ СССР-ы СССР Конституциясының 14-статьясында көрсетілген праволарды СССР-ға оның атынан басқаратын жоғары өкімет орындары мен мемлекет басқару органдарына қамтамасыз етіп береді.

СССР Конституциясының 14-статьясында айтылғандардан басқаның бәрінде де Қазақ ССР-ы өзінің суверендік праволарын толық сақтай отырып, мемлекеттік өкімет билігін өз бетімен іске асырады” [2, 13 б]. Қазақстан халқының егемендігі көріп отырсақ, одақтас республикалар аясында да белгілі дәрежеде бөлінетіндігі байқалады. Конституцияның 19-бабында мемлекеттегі билікті жоғарғы өкімет органдары мен басқару органдары жүзеге асыратындығы айқындалған. “Қазақ Советтік Социалистік Республикасының қарауына, оның атынан басқаратын жоғарғы өкімет билігі орындары мен мемлекет басқару орындарының қарауына кіретін жұмыстар мыналар:

1) Қазақ ССР-ының Конституциясын белгілеу және соның орындалуын контрольдеу;

2) облыстардың шекараларын және аудан-ауданға бөлінуін белгілеу;

3) Қазақ ССР-ының составында жаңа облыстардың құрылуын СССР Ұлы Советінің бекітуіне тапсыру;

4) Қазақ ССР-ының заңдарын шығару;

5) мемлекет тәртібін және азаматтардың праволарын қорғау;

6) Қазақ ССР-ының халық шаруашылығының планын бекіту;

7) Қазақ ССР-ының мемлекет бюджетін бекіту;

8) СССР заңдарына сәйкес түрде мемлекеттік және жергілікті салықтар мен алымдарды, салықтан басқа да доходтарды белгілеу;

9) облыстардың жергілікті бюджеттерінің іске асырылуына басшылық ету;

10) сақтық, жинақ жұмыстарына басшылық ету;

11) республикаға қараған банкілерді, өндіріс, ауыл шаурашылық және сауда кәсіпорындары мен ұйымдарын басқару және жергілікті өндіріске басшылық ету;

12) Союзға бағынатын кәсіпорындардың жай-күйі мен басқарылуын контрольдеп, байқап отыру;

13) жерді, кендерді, ормандарды және суларды пайдаланудың тәртібін белгілеу;

14) ауыл шаруашылық артелі уставының жүзеге асырылуына және колхоздарды нығайту ісіне басшылық ету;

15) далалардағы және халық мекендеген басқа жерлердегі пәтер үй мен коммуналдық шаруашылық, үй салу мен қала көркейту істеріне басшылық ету;

16) жол салдыру, жергілікті транспорт пен қатынас орындарына басшылық ету;

17) еңбек туралы заңдар шығару;

18) денсаулық сақтау ісіне басшылық ету;

19) әлеуметтік қамсыздандыру ісіне басшылық ету;

20) бастауыш, орта дәрежелі және жоғары дәрежелі оқу ісіне басшылық ету;

21) Қазақ ССР-ындағы мәдениет-ағарту, ғылым ұйымдары мен мекемелеріне басшылық ету және жалпы республикалық маңызы бар мәдениет–ағарту, ғылым ұйымдары мен мекемелерін басқару;

22) дене тәрбиесі мен спорт ісіне басшылық ету және ұйымдастыру,

23) Қазақ ССР-ының сот орындарын ұйымдастыру;

24) Қазақ ССР-ының азаматтық праволарын беру;

25) Қазақ ССР-ының сот орындарының үкім еткен азаматтарына амнистия жасау және кешірім беру” [3, 14-15 бб]. Кеңестік саясатқа сәйкес ең жоғарғы билік халыққа тиесілі болды. Ал ол билікті жүзеге асыру құқығы өкілді органдарға берілген болатын. 1937 жылғы конституцияда оның 20-21 баптарында бұл туралы былай делінген: “Қазақ ССР-ындағы мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы орны – Қазақ ССР-ының Ұлы Советі. Қазақ ССР-ының Ұлы Советі Қазақ ССР-ы Конституциясының 13 және 19-статьялары бойынша Қазақ ССР-ына берілген барлық праволарды іске асырып отырады; өйткені, Конституция бойынша бұл праволар Қазақ ССР-ының Ұлы Советіне қарайтын Қазақ ССР-ы орындарының; Қазақ ССР-ының Ұлы Советі Президиумының, Қазақ ССР-ының Халық комиссарлары Советінің және Қазақ ССР-ының Халық Комиссариаттарының компетенциясына кірмейді” [4, 14-15 бб].

Қазақстан халқының конституциялық құқықтық тұрғыда дамуы Кеңестік Қазақстанның екінші Конституциясы 20 сәуір 1978 жылы қабылданған негізгі заңда одан әрі дамытылды. Конституцияның бірінші тарауында, яғни саяси жүйе мәселесіне арналған бөлімнің 1, 2, 3-баптарында мемлекеттің сипаты, биліктің негізгі көзі және билікті жүзеге асырудың қағидалары мынандай нормативтік тұрғыда айқындалды: “Қазақ Советтік Социалистік Республикасы – республика жұмысшыларының, шаруаларының және интеллегенциясының, барлық ұлттары еңбекшілерінің еркі мен мүдделерін білдіретін социалистік жалпы халықтық мемлекет.

Қазақ ССР-інде бүкіл өкімет билігі – халықтың қолында.

Халық мемлекеттік өкімет билігін Қазақ ССР-ның саяси негізін құрайтын халық депутаттарының Советтері арқылы жүзеге асырады.

Басқа мемлекеттік органдардың бәрі халық депутаттары Советтерінің бақылауында болады және соларға есеп беріп отырады.

Совет мемлекеттерінің ұйымдастырылуы мен қызметі демократиялық централизм принципіне сәйкес құрылады, бұл барлық мемлекеттік өкімет органдарының төменнен жоғарыға дейін сайланып қойылатындығы, олардың халыққа есеп беріп тұратындығы, жоғарғы органдар шешімдерінің төменгі органдар үшін міндеттілігі. Демократиялық централизм бірыңғай басшылықты жергілікті жерлердегі инициативамен және творчестволық белсендікпен әрбір мемлекеттік органның және лауазымды адамның тапсырылған іске жауапкершілігін ұштастырады” [5, 34 б]. Көріп отырғанымыздай, ең жоғарғы мемлекеттік билік халықтың қолында шоғырланса да, оны жүзеге асыру құқығы Қазақ ССР-ның Жоғарғы Советіне берілді. “Қазақ ССР мемлекеттік өкіметінің жоғарғы органы Қазақ ССР Жоғарғы Советі болып табылады.

Қазақ ССР Жоғарғы Советі ССР Конституциясымен осы Конституция бойынша Қазақ СССР-ның қарауына жатқызылған барлық мәселелерді шешуге праволы.

Қазақ ССР Конституциясын қабылдап, оған өзгерістер енгізуді; Қазақ ССР-ның экономикалық және әлеуметтік дамуының мемлекеттік бюджетін және олардың орындалуы туралы есептерді бекітуді; өзіне есеп беріп отыратын органдар құруды тек қана Қазақ ССР Жоғарғы Советі жүзеге асырады.

Қазақстан Рсепубликасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін дамыған елдердің тәжірибесіне сүйене отыра, мемлекеттілікті қалыптастырып, дамытуға бет бұрған болатын. Халық билігіне байланысты және жалпы билік мәселесі де осы қағидалар аясында айқындалған болатын. Тәуелсіз мемлекетімізде Қазақстан халқы ұғымын конституциялық деңгейде қалыптастыру мәселесі өзінің бастауын 25 қазан 1990 жылы қабылданған Қазақ Советтік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы декларациясынан алады. Онда билік мәселесі туралы былай делінген: “Республикада мемлекеттік өкімет билігі, оны заң шығару, атқару және сот билігіне бөлу принципі бойынша жүзеге асырылады.

Заң шығару билігін Қазақ ССР Жоғарғы Советі жүзеге асырады.

Президент Республиканың басшысы болып табылады және онда ең жоғары өкімшілік – атқару билік болады.

Республика халқы атынан сөйлеу хұқы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі мен Президентіне беріледі.

Заң шығару билігін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасының басшысы және оның атқарушы өкіметі Президент болып табылады.

Сот билігін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен Жоғарғы Арбитраждық Соты атқарады.

Конституцияны сот арқылы қорғайтын жоғары орган Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты болып табылады” [8, 135 б]. Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның дамуында қабылданған 28 қаңтар 1993 жылғы Конституцияда Қазақстан халқының конституциялық тұрғыдағы сипаты айқындалды. Аталған конституцияның преамбуласында былай делінді: “Қазақстан халқы Республика мемлекеттік өкімет билігінің бірден-бір қайнар көзі болып табылады.

Халық мемлекеттік өкімет билігін тікелей және өз өкілдері арқылы жүзеге асырады. Мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру құқығын халықтың қандай да бір бөлігі не ұйым, немесе жекелеген адам иемдене алмайды.

Қазақстанның бүкіл халқы атынан билік жүргізуге өздерінің конституциялық өкілеттігі шегінде Республика Жоғарғы Кеңесі мен Президентінің ғана құқы бар” [9, 148-149 бб]. Біз сөз етіп отырған конституцияның 3-бөлімі, 11-тарауы 59-61 баптары мемлекет және оның органдары мен институттарының жалпы мәселелерін қамтитын, сонда мемлекетке, оның органдарына, мемлекеттік қызметшілерге мынандай сипаттама берілді: “Мемлекет халықтың ресми өкілі болып табылады және өзінің органдары мен институттары арқылы оның еркін білдіріп, іске асырады.

Мемлекет, оның органдары мен лауазымды адамдар заң жүзінде белгіленген өкілеттік шеңберінде жұмыс істейді.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет мемлекеттік қызметшілердің Республика халқы мен оның әрбір азаматы алдындағы жауапкершілігіне, мемлекеттік қызметке кіру және оны атқару кезіндегі құқылық теңдікке негізделеді.

Мемлекеттік қызметшілер азаматтар құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз етуге, мемлекет пен оның органдарының беделін қолдауға тиіс” [10, 160 б].

Кейіннен Қазақстан халқы конституциялық категория ретінде 30 тамыз 1995 жылы қабылданған конституцияда одан әрі дамытылған болатын.

Көріп отырғанымыздай, Қазақстан халқы ұғымының конституциялық деңгейде бекуі және дамуы үлкен тарихи тәжірибені жинақтаған ұғымды айқындайды. Қазіргі кезеңде қазақ халқы мен Қазақстан халқы ұғымдары бір мағынаны білдіретін түсінік екендігі бекіген. Сондықтан Қазақстан халқы бүкіл Қазақстан аумағы мекендейтін, тарихи тағдыр біріктірген қазақ ұлтынан және басқа да ұлт өкілдерінен құралады.

1. 
   Қазақтың Советтік Социалистік Республикасының Конституциясы (Негізгі Заңы) 26 март 1937 ж. // Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері. Конституциялық актілер / Ж. Бәйішев. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 11-32 бб.
   
2. 
   Қазақтың Советтік Социалистік Республикасының Конституциясы (Негізгі Заңы) 26 март 1937 ж. // Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері. Конституциялық актілер / Ж. Бәйішев. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 11-32 бб.
   
3. 
   Қазақтың Советтік Социалистік Республикасының Конституциясы (Негізгі Заңы) 26 март 1937 ж. // Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері. Конституциялық актілер / Ж. Бәйішев. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 11-32 бб.
   
4. 
   Қазақтың Советтік Социалистік Республикасының Конституциясы (Негізгі Заңы) 26 март 1937 ж. // Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері. Конституциялық актілер / Ж. Бәйішев. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 11-32 бб.
   
5. 
   Тоғызыншы сайланған Қазақ ССР Жоғарғы Советінің кезектен тыс жетінші сессиясында 1978 жылғы 20 апрельде қабылданған Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Конституциясы (Негізгі Заңы) // Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері. Конституциялық актілер / Ж. Бәйішев. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 33-72 бб.
   
6. 
   Тоғызыншы сайланған Қазақ ССР Жоғарғы Советінің кезектен тыс жетінші сессиясында 1978 жылғы 20 апрельде қабылданған Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Конституциясы (Негізгі Заңы) // Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері. Конституциялық актілер / Ж. Бәйішев. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 33-72 бб.
   
7. 
   Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы Декаларция 1990 жыл 25 қазан // Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері. Конституциялық актілер / Ж. Бәйішев. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 107-111 бб.
   
8. 
   1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заңы // Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері. Конституциялық актілер / Ж. Бәйішев. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 132-137бб.
   
9. 
   Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы // Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері. Конституциялық актілер / Ж. Бәйішев. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 148-178 бб.
   
10. 
    Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы // Қазақстан: мемлекеттілік кезеңдері. Конституциялық актілер / Ж. Бәйішев. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 148-178 бб.
    



In given article the constitutional development, concept is considered «the people of Kazakhstan», as a konstitutsionno-legal category.

Алайда адам құқықтарының түсіндірілуіне қатысты басқа да ағымдардың бар екендігін ұмытпауымыз керек. Бүгінгі күннің өзінде мұндай көзқарастар жоқ емес. Мәселен, ресейлік зерттеуші С. Рогожиннің сөзіне сүйенсек, адам құқықтары идеясының мәніне тоталитарлық белгі тән және мұны либералды сана мен тұлғаның өзіндік санасының бастапқыдан қатал белгіленген шеңберінен байқауға болады. Оның айтуынша «адам құқықтары – формализмділігімен және саяси утилитарлығымен өзіне тартатын батыстың азған әлеуметтік және философиялық ойының өнімі» [4, 35-36 бб.].

Сол сияқты адам құқықтарына қатысты мынадай да пікір бар: «адам құқықтары – глобализмнің, атлантизмнің және батысшылдықтың (вестернизация) «әскери ұраны». ...Батыс үшін «халық» адамдардан (азаматтар, индивидуумдар) тұрады және егер адамдар басқа елге көшіп, азаматтығын ауыстырса, олар басқа «халықты» құрайды, өйткені мұндай ұғымдағы «халық» өзінің сапалы табиғатынан айырылған жасанды нәрсе. Еуразияшылар үшін «индивидуумға», «адамға» қарағанда «халық» бастапқылық сипатқа ие, өйткені «адамды» «адам» қылатын халық. Өздігінен адам дегеніміз – клон, голем, биоробот, механизм, машина» [5, 220-б.].

Әрине, мұндай көзқарастарды кеңінен тараған деп есептеуге болмайды, бірақ олардың бар екендігін есте ұстау керек.

Жалпы алғанда, адамды қоғам мен мемлекеттің ең жоғары құндылығы ретінде тануға негізделген және индивидтің автономиясын қорғап отыратын мемлекеттік биліктің өзін-өзі шектеуінің көрінісі болып табылатын адам құқықтарын тиімді құқықтық құрылым деп танитын көзқарас кеңірек таралған деп басып айтуға болады.

Қазіргі кезде кез келген демократиялық мемлекет адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарын бекіту және қамтамасыз ету қажеттілігі мен құндылығын мойындайды. Осы елдердің қатарында Қазақстан Республикасы Конституциясында да адам құқықтарын қорғаудың заңи шарттарының бірі болып табылатын оның құқықтары мен бостандықтарының тізімін бекітіп отыр. Конституцияда адам баласына қатысты әртүрлі ұғымдар (терминдер) қолданылған ­– «адам», «азамат», «жеке тұлға», бірақ осылардың қай-қайсысы да, ең алдымен, қоғам мүшесін білдіреді.

Адам құқықтары идеясы Батыс қоғамында пайда болғанын атап өтейік, ол дұрыс та шығар, өйткені Шығыс халықтарының өркениеті ұжымдық психологияға негізделген. Сондықтан бұл елдердің тарихында қоғамдық өмірдің басты қозғаушысы ретінде әрқашан, қай заманда да жанұя, ру, тайпа және т.с.с. топтар танылған. Индивидтің мүдделері ешқашан топтық мүдделерден жоғары қойылған емес. Бұл дәстүрлі қазақ қоғамына да тән қасиет еді.

Ал «тұлға» мен «адам» ұғымдарының тұжырымдалуына, ең алдымен индивидуализм мен рационализмге сүйенген протестанттық этика түрткі болды, - дейді А.В. Хованская, – өйткені басқа діндер мен конфессиялардағы жаратушыны жанама түрде тану процесіне қарағанда, протестанттық діндегі жаратушымен қарым-қатынасқа түсу адамның жеке уайымы мен жеке-дара рухани тәжірибесіне сүйенетін [6, 12-б.].

Қазақстандық ғалым Ж.Д. Бусурмановтың айтуы бойынша «адам құқықтарына қатысты Еуропаны орталыққа қоятын көзқарас бүгінгі күні кеңінен тараған және әлемнің көптеген мемлекеттерінде орын алған. Оның бастамасы бүкіл болмыстың орталығы ретіндегі адам құндылығы туралы көзқарастар қалыптасып, тамыр тарта бастаған батыс қоғамын өзгерту кезінде пайда болды» дейді [7, 3-б.].

Қазіргі кезде адам құқықтары бастапқылық сипатқа ие, олар кез келген адам баласының бойына тумысынан бітеді деп танылған. Бұл құқықтарды сақтау мемлекеттің тікелей міндетіне айналып отыр. Сондай-ақ, адам құқықтары жаратылыс құқығынан туындайды. Қазақстандық зерттеуші М.С. Башимов көрсететіндей, «адам құқықтары саласындағы ойшылдар көзқарастарының айырмашылықтарына қарамастан, олардың барлығы үшін ең бастысы тұлғаның бостандығы, оның автономиясы мен ажырамас құқықтарды иелену мүмкіндігі идеясы болып табылады» [8, 11-б.].

Мемлекеттің даму барысында азаматтық қоғамның пайда болғаны белгілі. Азаматтық қоғам дегеніміз – нақты адамға, оның мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған еркін демократиялық құқықтық қоғам. Азаматтық қоғамды мемлекеттен дербес дамитын қоғамдық ұйымдар жиынтығы, өздігінен дамушы және өзін-өзі басқарушы жүйе және мемлекеттің дамуына тікелей әсер ететін, оның өркениетті жолдармен қалыптасуына ықпал ететін қоғамдық институттардың жүйесі ретінде де анықтауға болады [9, 14-б.].

Тағы бір анықтама бойынша «азаматтық қоғам» дегеніміз – «мемлекеттен тәуелсіз, бірақ онымен әрекеттесіп отыратын, мүшелерінің арасында экономикалық, мәдени, құқықтық және саяси қатынастары дамыған, мемлекетпен бірігіп дамыған құқықтық қатынастарды құратын әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени және моральдық мәртебесі жоғары азаматтар қоғамы» [10, 75-б.].

Мұндай қоғамда жалпы гуманистік идеалдарды, дәстүр мен заңды құрметтеу тәрбиеленеді, творчестволық және кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қамтамасыз етіледі, адам мен азамат құқықтарын іске асыру мүмкіндігі, мемлекет қызметін бақылайтын және шектейтін механизм құрылады.

«Азамат» ұғымы «адам» ұғымына қарағанда құқықтық мағынаға ие және мемлекетпен тікелей байланысты, өйткені азаматтық ұғымы мемлекет пен жеке тұлғаның ерекше байланысын қамтиды, ол мемлекет пен саяси қоғамның мүшесі ретіндегі азамат пен мемлекеттің белгілі бір өзара құқықтары мен міндеттерін туындататын тұлғаның құқықтық жайы болып табылады. Құқықтық тілмен айтқанда, «азаматтық» - бұл өзара құқықтар мен міндеттер жиынтығы арқылы көрініс табатын тұлғаның мемлекетпен тұрақты құқықтық байланысы [11, 121-б.]. Бұл анықтаманы құқықтық ғылым үшін дәстүрлі деуге болады, өйткені ол бұрынғы кезде де [12, 75-б.], қазір де [13, 64-65-бб.] осы түрінде қолданылып келеді. Сонымен қатар бұл анықтама азаматтыққа тән ең маңызды, мәнді белгілерді қамтиды [14, 212-б.].

Бірақ «азаматтық» ұғымының анықтамасына қатысты бір ерекшеліктер де бар. Қазақстандық ғалым А.Н. Сагиндыкова азаматтықтың нормативтік анықтамасы алғашында 1990 жылғы «КСРО азаматтығы туралы» заңында берілген деп көрсетеді және 1991 жылғы «Азаматтық туралы» ҚР Заңы бұл анықтаманы мемлекет пен тұлғаның өзара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы арқылы көрініс табатын олардың тұрақты саяси-құқықтық байланысы ретінде сол күйінде қабылдады дейді. Ол «саяси-құқықтық» байланыс деген ұғымның дұрыс еместігін және оның «құқықтық байланыс» ұғымымен алмастыру қажеттілігін дәлелдейді [15, 137-б.].

Бұл мәселеге қатысты басқа да көзқарас бар. Мәселен, әйгілі қазақстандық ғалым, академик Ғ. Сапарғалиев азаматтықты біртұтас саяси-құқықтық құбылыс ретінде қарастырған кезде оның демократиялық мемлекет жағдайындағы объективтік қажеттілігін ғана емес, оның мемлекеттің болуы мен дамуы үшін маңыздылығын түсінуге болады дейді. Азаматтық қоғамның жаратылыстық-тарихи даму процесінің нәтижесі бола тұрып, мемлекеттің әлеуметтік базасы болып табылады. Демек, азаматтық мемлекет халқының саяси-құқықтық көрінісі болып табылады [16, 72-б.].

Азамат құқықтары индивидтің өз құқықтарын заңсыз сыртқы араласудан қорғау ғана емес, олардың жүзеге асырылуында мемлекеттің белсенді көмегіне арқа сүйейтін индивид пен мемлекеттің қарым-қатынас аясын қамтиды. Демек, азаматтың құқықтық мәртебесі оның мемлекетпен деген ерекше құқықтық байланысынан туындайды, яғни азаматтық институтынан. Сол сияқты азамат құқықтары позитивтік құқыққа сүйенетіні кеңінен танылған.

Мемлекет азаматы, ең алдымен адам баласы болып табылады, сондықтан ол адам құқықтарына ие болады. Ал азамат құқықтарына кез келген адам ие бола алмайды, ол үшін ондай адамның азаматтығы болуы тиіс. Осыған қатысты әйгілі ресейлік ғалым В.С. Нерсесянц былай дейді: «Қазіргі адам құқықтары тұжырымдамасының тарихи дамуындағы әртүрлі сатыларында біз ішінара, шектелген, артықшылықтарға ие адамның түрлі баламаларымен кездесеміз» [17, 108-б.].

Демек, азамат құқықтары – тұлғаның қосымша сипаттарына байланысты адам құқықтарының бір түрі. Мұндай қосымша сипаттарға азаматтықпен қатар белгілі бір жасқа толуды да жатқызуға болады, өйткені азаматтыққа қатысты құқықтарды жүзеге асыру үшін тұлғаның саналы да ерікті қызметі талап етіледі. Осыған орай Н.Н. Матузовтың пікірімен келісуге болады, оның айтуынша «қазіргі кезде көрсетілген сыныптау өз мағынасын жоғалтуда, өйткені жаратылыстан пайда болған адам құқықтары дамыған демократиялық мемлекеттер тарапынан әлдеқашан танылған, сондықтан олар азамат құқықтары ретінде де танылады. Қалай болса да, мемлекет ішінде құқықтарды екі «сұрыпқа» бөлудің тәжірибелік мағынасы жоқ, өйткені тіпті мемлекет аумағында өмір сүріп жатқан апатридтер де оның заңдары мен халықаралық құқық юрисдикциясына жатады» [18, 294-б.].

Дегенмен де, көптеген мемлекеттердің заңнамасы әлі де азамат пен адам құқықтарын бөлек бекітеді. Мысалы, Қазақстан Конституциясына да келсек, шетел конституцияларын алсақ та, азамат құқықтары мен бостандықтары адам құқықтары мен бостандықтарынан бөлек бекітілген. Мұны қазақстандық ғалым Ө.Қ. Қопабаев нақты көрсетеді. Адам құқықтары туралы айтылған жерлерде «әрбір адам», «бәрі», «бірде-бір адам», «ешкім», т.с.с., ал азамат мәртебесі құқына қатысты «азаматтың құқы бар», «азамат міндеті», «азаматтарға кепілдік береді» сияқты т.б. тұжырым, түсініктер пайдаланылады [19, 23-б.].

Адам құқықтарына қатысты терминдер арқылы бостандықтар мен құқықтардың мемлекет аумағындағы кез келген адамға (оның Қазақстан азаматы, шетелдік әлде азаматтығы жоқ тұлға болуына қарамастан) тиесілі екендігі білдіріледі. Академик Ғ. Сапарғалиевтің айтуынша «адам құқтары» мен «азамат құқтары» ұғымдары жақын және органикалық байланыста екендігі сөзсіз, өйткені азамат дегеніміз – бұл адам, сондықтан адамға қатысты нәрселердің барлығы азаматқа да қатысты. Бірақ «азамат құқтарының» «адам құқтарынан» айырмашылығы сол азаматтарға мемлекет көлемі жағынан кеңірек құқықтар мен бостандықтар береді және кепілдендіреді, сондай-ақ ерекше міндеттер жүктейді дейді ғалым [16, 88-89-бб.].

Осыған орай, Конституцияның бірқатар баптарында тек Қазақстан азаматтарының құқықтары тұжырымдалған. Көбінесе ол саяси құқықтар.

«Тұлға» ұғымына (терминіне) келсек, ол әмбебаптық сипатқа ие және «адам» мен «азамат» терминдерін біріктіре отырып, олардың мәнін қысқаша түрде білдіреді. Тұлғаның, оның қалыптасуы мен қасиеттерінің көрініс табуы мәселелері ХХ ғасырдың екінші жартысында кеңінен зерттелген болатын. Тұлғаның барлық сипаттарын біріктіретін ортақ жалпылама қасиетін зерттеу нәтижесінде мұндай қасиет ретінде оның әлеуметтік қызметі болатыны табылды. Адамның әлеуметтік қызметі тұлға мәнінің көрініс табатын құралы ғана емес, оның қалыптасуының негізгі шарты болатыны да шындыққа жанасады [20, 47-б.], өйткені белгілі бір адамның тұлғасын білу үшін ол туралы, оның қасиеттері туралы басқа адамдардың берген мәліметтерін жинақтау және талдау керек.

Құқықтық әдебиетте тұлға ұғымы «адамдар арасындағы қарым-қатынастарда көрініс табатын адамның әлеуметтік маңыздылығы бар жеке-дара анықталған қасиеттерінің жиынтығы» ретінде анықталады [21, 260-б.]. Демек, тұлға адам баласына ғана тән қасиет болып табылады. Сондықтан болар бірқатар нормативтік актілерде «адам» мен «тұлға» ұғымдары синоним ретінде қолданылады. Бұл тек ішкі құқық актілеріне ғана емес, халықаралық құқық актілеріне де тән. Мысалы, 1948 жылғы Адам құқықтарының Жалпыға бірдей Декларациясында бұл ұғымдар бөлінбейді. Декларацияның 29-бабында (1-тармақ): «Әрбір адамның оның тұлғасының еркін және толық дамуына мүмкіндік бере алатын қоғам алдында міндеттері бар» [22], - делінген.

Қалай болса да тұлға ұғымы құқықтың негіз қалаушы санаттарының және құқық үшін сыртқы құндылықтардың бірі болып табылады. Н.С. Малеин айтқандай, «Тұлғаны құрметтеу оны бірінші кезектегі жалғыз құндылық ретінде тану ретінде көрініс табады және ол арқылы, құқықты қоса алғанда, барлық басқа екінші кезектегі құндылықтар анықталады» [23, 4-б.].

Е.А. Тюгашевтің айтуынша «құқықтар мен міндеттердің иесі ретінде адамның тұлғасы туралы абстрактілік көзқарас, бір жағынан, тұлғаны құқықтар мен міндеттердің иесі ретінде, екінші жағынан, адамды тұлғаның иесі ретінде бөліп қарастыруға мүмкіндік береді. Адам тұлғаның иесі болуы да, болмауы да мүмкін» [24]. Мұндай жағдайда құқықтануда тұлғаның негізгі белгісі болып құқықтар мен бостандықтардың жеткілікті негіздемесі ретінде оның еркіндігі мен ақылы танылады. Дегенмен де, құқық ғылымында «адам» мен «тұлға» ұғымдарының айырмашылықтары белгіленбегендігін айтып кетейік.

Кейбір шет елдердің конституцияларында тіпті «адам тұлғасы» деген сөзтіркес кездеседі (мысалы, Испания мен Грекия конституциялары).

Еліміздің Конституциясында аталған екі ұғым да қолданылады, бірақ «адам» ұғымы әлдеқайда көбірек кездеседі. Сол сияқты бұл ұғымдар салалық заңнамада кеңінен қолданылуда. Мысалы, Азаматтық Кодексте талапкердің тұлғасы, несие берушінің тұлғасы және т.с.с. ұғымдар пайдаланылады. Сонымен қатар Азаматтық кодексте «адам» ұғымы да кездесіп отырады. Мысалы, материалдық емес игіліктердің қатарына Кодекс адамның ажырамас құқықтары мен бостандықтарын жатқызады, кодексте адамның өмірі мен денсаулығы, оның қадір-қасиеті қорғауға алынған.

Осындай мысалдарды Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінен де көптеп келтіруге болады. Мысалы, бұл Кодексте айыптының тұлғасы, тұлғаға қарсы қылмыстар және т.с.с. сөзтіркестер бар. Сонымен бірге Кодекс кісі (адам) өлтіру, адамды құлдыққа айналдыру және т.с.с. «адам» ұғымына байланысты санаттарды қолданады. Демек, Қазақстан заңнамасы «тұлға» мен «адам» ұғымдарын айырып қарастырмайды.

Н.Т. Ведерниковтің айтуынша жекелеген адам деңгейінде тұлға санатын талдап қарастырған кезде «тұлғаның типтік, қоғамға маңызды қасиеттері көрінетін ең маңызды деген бірнеше негізгі қызмет саласын бөліп көрсетуге болады. Ол үш сала: өндіруші еңбекке қатысуға байланысты сала; қызметтің саяси-қоғамдық түрлеріне қатысуға байланысты сала; тұрмыс, демалыс және мәдени қызмет саласы... осы аталған қызмет салаларында тұлғаның қоғамдық мәні, оның типтік белгілері көрініс табады. Басқа сөзбен айтқанда, кез келген адамды жұмысшы, азамат және жекелеген тұлға ретінде қарастыру ұсынылады» [20, 48-б.]. Демек, тұлға адамның қоғамдық процестерге қатысуы арқылы көрініс табады деуге болады. Осыған орай Н.И. Матузовтың мына сөздерімен келісуге болады: «Бұқаралық ақпарат құралдарының лексиконында, күнделікте, тіпті ғылымда да әдетте адам құқықтары ретінде азамат, тұлға, субъект, индивид құқықтары түсініледі» [18, 294-б.]. Бұл көзқарасты дұрыс теп тану керек, өйткені, жоғарыда көрсеткеніміздей, азамат құқықтары адам құқықтарының бір түрі, ал тұлға құқықтарына кез келген адам ие болады. Мұны кеңестік ғалым Е.А. Ануфриева да растайды, оның айтуынша «Тұлға дегеніміз – кез келген адам, өйткені кез келген адам нақты қызмет кезінде көрініс табатын әлеуметтік қасиеттерге (белгілерге) ие, ал соңғысы болса тұлғаға белгілі бір баға беруге мүмкіндік туғызады» [25, 78-б.]. Демек, тұлға қасиеттеріне кез келген адам ие бола алады, сондықтан «адам құқықтары» мен «тұлға құқықтары» ұғымдары бір мағынада қолданылады.

1. Права человека: итоги века, тенденции, перспективы: Учебник для вузов / Отв. ред. Е.А. Лукашева. – М., 2002.

2. Шайкенов Н.А. Правовое обеспечение интересов личности. Автореф. дисс. …д.ю.н.: 12.00.01. – Алматы, 1992. – 47 с.

3. Бабенко А.Н. Проблемы обоснования ценностных критериев в праве // Государство и право. – 2002. – №12.

4. Рогожин С. Права человека или идеологические манипуляции запада в России // Московский журнал международного права. – 2001. – №1.

5. Дугин А.Г. Проект «Евразия». – М.: Эксмо, Яуза, 2004. – 512 с.

6. Хованская А.В. Достоинство человека: международный опыт правового понимания // Государство и право. – 2002. – №3.

7. Бусурманов Ж.Д. Права человека в постсоветском государстве: вопросы теории и практики обеспечения. Автореф. дисс. …д.ю.н.: 12.00.01. – Алматы, 2006. – 57 с.

8. Башимов М.С. Институт омбудсмена в Республике Казахстан и зарубежных странах (сравнительно-правовой анализ). Автореф. дисс. …д.ю.н.: 12.00.02. – Астана, 2008. – 52 с.

9. Сманова А.Б. Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастырудың құқықтық негіздері. З.ғ.к. ...дисс. автореф.: 12.00.01. – Алматы, 2006. – 26 б.

10. Политология: энциклопедический словарь / Общ. ред. и сост.: Ю.И. Аверьянов. – М.: Изд-во Моск. коммерч. ун-та, 1993. – 431 с.

11. Большой юридический энциклопедический словарь. – М.: Книжный мир, 2006. – 720 с.

12. Юридический энциклопедический словарь. Гл. ред. Сузарев А.Я.; Ред. кол.: М.М. Богуславский, М.И. Козырь, Г.М. Миньковский и др. – М.: Сов. энциклопедия, 1984. – 415 с.

13. Румянцев О.Г., Додонов В.Н. Юридический энциклопедический словарь. – М.: ИНФРА-М, 1997. – 384 с.

14. Советское государственное право: Учебник / Под ред. С.С. Кравчука. – М.: Юрид. лит., 1980. – 632 с.

15. Сагиндыкова А.Н. Конституционное право Республики Казахстан: Курс лекций. – Алматы: Білім, 1999. – 336 с.

16. Сапаргалиев Г. Конституционное право Республики Казахстан: Учебник. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998. – 336 с.

17. Нерсесянц B.C. Философия права: Учебник для вузов. – М., 1998.

18. Теория государства и права: Курс лекций / Под ред. Н.И. Матузова, А.В. Малько. – М., 2001.

19. Қопабаев Ө.Қ. Шетелдердің конституциялық құқығы. – Алматы: «Жеті Жарғы», 1998. – 160 б.

20. Ведерников Н.Т. Место и роль личности обвиняемого в предмете доказывания по уголовному делу // Государство и право. - 2003. – №6.

21. Общая теория государства и права: академический курс в 2-х томах / Отв. ред. проф. М.Н. Марченко. Том 1. Теория государства. –- М., 1998.

22. Всеобщая декларация прав человека от 10 декабря 1948 г. // Международные акты о правах человека. Сборник документов. – М.: Издательская группа НОРМА – ИНФРА-М, 1998. – С. 39-43.

23. Малеин Н.С. Гражданский закон и права личности в СССР. - М., 1981.

24. Тюгашев Е.А. Юридическое понятие личности //http: //www.yurclub.ru /docs/theory /article4.html

25. Ануфриев Е.А. Социальный статус и активность личности. - М., 1984.
***

В статье анализируется понятие «человек», «личность» и «гражданин» применительно к носителю субъективных прав и свобод.

This article analyses the concept of “human being”, “ personality” and “citizen” as applied to bearer of subjective rights and freedoms.

Отношение теории и практики к вопросам личности, защите ее прав и законных интересов определяет и характеризует успехи Казахстана в построении правового, гражданского общества.

В сфере действия уголовного национального законодательства можно отметить все более возрастающую роль гуманистических начал, последовательное проведение дифференциации и индивидуализации уголовной ответственности, наказания и его исполнения. При сохранении строгой ответственности за совершение тяжких преступлений, а также в отношении лиц, упорно не желающих встать на путь исправления, осуществляется смягчение уголовной ответственности и освобождение от нее при адекватной ресоциализации лица, совершившего преступление.

Объективная оценка правовых реформ, произведенных в Казахстане в соответствии с Конституцией 1995 года, невозможна в полном объеме без проведения сравнительного анализа национальной правовой системы с правовыми системами зарубежных стран.

Выбор Конституции США в качестве предмета исследования в данной работе объясняется ее особенностями. «Конституция США 1787 года – самая старая из писаных конституций, действующих в настоящее время, и самая старая из вырабатывавшихся на национальном уровне» [1, с. 365]. Конституция США является жесткой, т.е. характеризующейся наличием чрезвычайно сложной процедуры внесения изменений и дополнений. Поправки при этом вносятся не непосредственно в текст документа, а приводятся после него в качестве отдельного перечня поправок. Это позволяет наглядно проследить процесс совершенствования американской конституции. Кроме того, Соединенные Штаты Америки – это страна, активно выступающая за построение демократии, правового общества во всем мире. В рамках обозначенной темы предметом исследования является не общая характеристика правовой системы США, а узкая сфера конституционного закрепления принципов применения уголовных наказаний.

Уголовное право с его множественными запретами и жесткими видами наказания характеризуется негативным, репрессивным началом. Наказание является неизбежным последствием совершения преступления, и строгость применяемой меры должна соответствовать тяжести, степени общественной опасности преступного деяния.

Согласно ст. 38 Уголовного кодекса Республики Казахстан, «наказание есть мера государственного принуждения, назначаемая по приговору суда. Наказание применяется к лицу, признанному виновным в совершении преступления, и заключается в предусмотренном настоящим Кодексом лишении или ограничении прав и свобод этого лица. Наказание применяется в целях восстановления социальной справедливости, а также исправления осужденного и предупреждения совершения новых преступлений, как осужденным, так и другими лицами. Наказание не имеет своей целью причинение физических страданий или унижение человеческого достоинства» [2].

Восьмая поправка к Конституции США гласит, что «не должны назначаться жестокие и необычные наказания». Основываясь на этом конституционном предписании, Верховный суд США в 1972 году наложил запрет на применение смертной казни. Решение было мотивировано тем, что высшая мера наказания назначалась в те времена судьями и присяжными избирательно и произвольно. Однако позже соответствующие законы в отдельных штатах были пересмотрены, а усмотрение судей и присяжных в вопросе о назначении смертной казни было ограничено таким образом, чтобы они теперь принимали во внимание отягчающие или смягчающие ответственность обстоятельства, конкретно указанные в законе. В 1976 г. в своем решении Верховный суд постановил, что эти новые законы не нарушают Конституции. Признав, что смертная казнь является «жестоким» наказанием, Верховный суд отказался признать ее «необычным наказанием» - ни в контексте современности, ни в контексте 1791 года, когда была ратифицирована Восьмая поправка к Конституции [3, с.524].

В настоящее время 38 штатов США применяют смертную казнь как самую суровую меру уголовной ответственности.

В Республике Казахстан смертная казнь сохраняет нормативное закрепление, она «устанавливается законом как исключительная мера наказания за террористические преступления, сопряженные с гибелью людей, а также за особо тяжкие преступления, совершенные в военное время, с предоставлением приговоренному права ходатайствовать о помиловании» [4]. При этом в Казахстане с 1 января 2004 г. действует мораторий на исполнение смертной казни, срок которого определен следующим образом – «до решения вопроса о ее полной отмене» [5].

На сегодняшний день исключительная мера наказания в виде смертной казни отменена лишь в 60 странах мира (Нидерланды, Исландия, Норвегия, Португалия, Франция, Австралия, Ангола, Мозамбик и др.). Еще около 30 стран сохранили смертную казнь в законодательстве, но не применяют ее на практике в течение 10 и более лет (Чили, Гватемала, Турция, Болгария, Латвия и др.). Наконец, свыше 100 стран мира до сих пор применяют смертную казнь за различные категории преступлений [6, с. 825]. В соответствии с перечисленным, если Казахстан относится ко второй группе стран, то США находится в третьей группе. Иначе говоря, ситуация с конституционным регулированием смертной казни в США и в Казахстане носит прямо противоположный характер.

Конституция США не разрешает использование «жестоких и необычных наказаний», но большинство штатов достаточно широко использует смертную казнь. В Казахстане же Конституция прямо закрепляет виды преступлений, за которые может быть назначена смертная казнь, однако практически этот вид наказания не используется и налицо перспектива его полной отмены.

Конституционные ограничения касаются не только вопросов применения смертной казни. Заслуживают внимания рассмотрения, в частности, вопросы конфискации имущества в качестве уголовно-правового наказания.

В США различают конфискацию «in personam» (в отношении конкретного лица) и конфискацию «in rem» (в отношении вещи).

Конфискация имущества и средств «in personam» производится в целях покарать их владельца за его прегрешения против уголовного закона и обычно предполагает предоставление государством всевозможных охранных гарантий надлежащих правовых процедур, предоставляемых обвиняемому по уголовному делу.

В отличие от конфискации «in personam» объектом конфискации имущества и средств «in rem» является «виновное» имущество, то есть имущество, которое использовалось при совершении преступления. Такие санкции являются средством правовой защиты, а не карательной мерой, поскольку их цель состоит в простом изъятии «запятнанного» имущества из оборота вне зависимости от характера уголовных санкций, применяемых к обвиняемому [3, с. 526].

В национальном законодательстве Казахстана нет подобного разграничения конфискации. Уголовный кодекс Республики Казахстан гласит: «Конфискация имущества есть принудительное безвозмездное изъятие в собственность государства всего или части имущества, являющегося собственностью осужденного. За совершение коррупционных преступлений конфискации, кроме собственности осужденного, в порядке, установленном законодательством, подлежит также имущество, добытое преступным путем либо приобретенное на средства, добытые преступным путем, переданное осужденным в собственность других лиц» [2, ст. 51].

На наш взгляд, данная норма не вполне отвечает требованиям конституционных норм. Так, статья 26 Конституции РК гласит: «Граждане Республики Казахстан могут иметь в частной собственности любое законно приобретенное имущество». Пункт 2 этой же статьи утверждает: «Собственность, в том числе право наследования, гарантируется законом».

В соответствии с требованиями Основного Закона необходимо закрепление в уголовном законодательстве нормы о том, что конфискации должно подлежать не любое находящееся в собственности осужденного имущество, а лишь то, которое явилось орудием, средством или результатом преступных деяний.

Американское законодательство, в данном вопросе, на наш взгляд, предоставляет больший объем гарантий прав лица, подвергаемого уголовному наказанию, поскольку, как правило, всегда ставит вопрос о защите прав «добросовестного владения имуществом».

Вместе с тем такая оценка позволяет проанализировать возможные ситуации и варианты правового регулирования, оценить возможность применения того или иного правового опыта во внутригосударственном законодательстве. Все это, в конечном итоге, способствует обогащению и совершенствованию национального казахстанского законодательства.

1. Конституции зарубежных государств: Учеб. пособие. / Сост. В.В. Маклаков. – М.: Волтерс Клувер, 2003. – 624 с.

2. Уголовный кодекс Республики Казахстан от 16 июля 1997 г. (с изм. и доп.). – Алматы: Юрист, 2009. – Ст. 38.

3. Бернам У. Правовая система США. – М.: РИО «Новая юстиция», 2006. – 1216 с.

4. Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 г. ( с изм. и доп.). – Алматы: Юрист, 2009. – Ст. 15.

5. Указ Президента Республики Казахстан от 17.12.2003 г. № 1251 «О введении в Республике Казахстан моратория на смертную казнь» // Юридический справочник «Законодательство»: Интернет-ресурс: www. base.kz.

Полный курс уголовного права. / Под ред. А.И. Коробеева. – В 5 т. – Т. 1. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2008.


Автор Қазақстан Республикасы мен АҚШ Конституцияларын салыстырып қарастырады. Мақала қылмыстық жаза тағайындау кейбір мәселелеріне назар аударады.

The Author conducts the benchmark analysis to Constitutions USA and Constitutions of the Republic Kazakhstan. The Article studies some problems of the purpose of the criminal punishments.

Алдан ала жасалған ескертулерден кейін біздің талқылауымыздың нысанына қайтып оралайық.

Осылай, біз қылмыстық қылмыс сапасына ие деликтілерге және әкімшілік құқықбұзу-шылық сапасына ие деликтілерге кезігеміз.

Көлікті пайдалану саласындағы қылмыс деликтісін қылмыскер (әкімшілік) деликтісінен ажырату үшін пайдаланылатын критерийлерге байланысты сөз қозғалады. Қылмыстық репрессияны гуманизациялау қарқынына, яғни бірқатар қылмыстарды, оның ішінде көліктік қылмыстарды деқылмысизациялау, оларды әкімшілік деликтілер (теріс қылықтар) қатарына жатқызуға байланысты мәселе айрықша көкейтестілікке ие болады.

Қылмыстық деликтілерді әкімшілік ретінде саралауда жіберілген қателіктер мемле-кетке қымбат түсуі мүмкін, өйткені теріс қылықтарды кримналға айналдыра отырып, заң шығарушы тиімді қорғаудың қандай да бір құндылықтарынан айыра отырып, сол арқылы қоғам мен оның азаматтарының құқықтары мен заңды мүдделеріне қауіп төнетін болады.

Қоғам мен азаматтар кері жағдайда да зиян шегетін болады.

Барлық деликтілердің негізінде сандық және сапалық өлшеуіштерді ескере отырып, оларды түрлерге жіктеуге мүмкіндік беретін жалпы нәрсе салынуы керек. Құқықтық әдебиетте қалыптасқан пікір бойынша осындай қасиеттер қоғамдық қауіптілік ретінде қызмет етеді [1]. Кейбір авторлар әлі де қоғамдық қауіптілік тек қылмыстарға, ал қалған барлық құқықбұзушылықтарға қоғамдық зиян ғана тән болып келеді деп есептейді [2]. Біздің ұстанымға келетін болсақ, біз қоғамдық қауіптілікке барлық дерлік құқықбұзушылықтар қасиеттеріне жатқызған пікірге қосыламыз. «Қоғамдық қауіптілік» ұстанымын теріс қылықтарға қатысты «қоғамдық зиян» ұғымына ауыстыру тілдік эквилибристика, яғни сопылардың жаттығуы сияқты көрінеді.

Қылмысты теріс қылықтан ажырату критерийлеріне келетін болсақ, кейде «сан» және «сапа» санаттарына жүгіну қажет. Пәлсапалық әдебиетте (әсіресе маркстік әдебиетте) сандық жиынтықтарға қатысты постулат және белгілі кезеңде (эволюцияда) сапалық түрлендіруге (революция) айналдыру бөліп көрсетіледі. Осы постулатты пайдалана отырып, бірқатар авторлар белгілі бір кезеңде қоғамдық қауіптің жинақталуының тұрақты процесі әрекеттерді қылмысизациялау қажеттілігі туындайтындай шектерге жетеді деп болжайды. Өздерінің ұстанымдарын растау үшін әкімшілік және қоғамдық преюдициясы бар Совет қылмыстық құқығында сәнге айналып кеткен қылмыстық-құқықтық нормаларды жасауға сілтемелерге бөлінеді. Әкімшілік преюдициясы бар қылмыстық-құқықтық нормаларының үлгілеріне жүгіну біздіңше, аса сәтті қадам емес. Бұл нормалар әкімшілік деликті (теріс қылық) шеңберінен шықпайтын және өзінің нақты жиынтығында субъективті еркі бойынша қылмыс құрамын жасанды түрде иеленетін, өзінің қоғамдық қаупінің деңгейі бойынша бірдей теріс қылықтарды қарастырады. Ғылыми зерттеуде, оның кез келген көрінісінде, оның ішінде қоғамдық құбылыстарда оларды жүйелеу, типтендіру және т.б. барысында критерийлер негізіне алынуы тиіс құбылыстардың объективті қасиеттеріне сүйеніп, іс жүргізу керек. Біз қарастырып отырған аспектілерде сөз қозғалып отырған сандық жинақтаулар қылмыстық құқықта емес, криминологиялық зерттеулерде, оның ішінде қылмыскердің криминологиялық сипатында болуы мүмкін.

ҚР қолданыстағы заңнамасының шамамен бестен бір бөлігі әкімшілік құқық саласына, төрттен бір бөлігі – көлікте, өндірісте және әскери қызметтегі тәртіпке байланысты болып келеді. Қылмыскер тұлғасының және қылмыстың өзінің қалыптасуының күрделі процесі әкімшілік және басқа да ережелер ортақ тіршілігінің жадау әкімшілік ережелерін бұзудың тұтас сатыларынан өтеді. Тіпті, ҚК-тің 295, 296-баптары бойынша абайсыз қылмыстар істері бойынша, біздің зерттеуіміз көрсеткендей, қылмыс жасағанға дейін көптеген кінәлі тұлғаларға тәртіптік және әкімшілік әсердегі шаралар қолданылған. Осыған ұқсас деректер басқа да көптеген авторлардың еңбектерінде бар (К.В. Ахмедов, А.И. Коробеев, К.В. Нигол, Н.Ф. Кузнеца). Келтірілген деректер осы деликтілердің сипатына (мазмұнына) қатысты болмайды, олар құқықбұзушылықтардың сандық көрсеткіштерін растайды. Сандық көрсеткіш критерийі ретінде әкімшілік деликтіні қылмыстан ажырату үшін пайдалану есебіне А.И. Мурзиновтың сілтемесін келтіруге болады, онда сындарлы шегіне жете отырып, қоғамдық қауіптің концентрациясы міндетті түрде құқықбұзушылықтың осы түріне тән қоғамдық қауіп сапасының пайда болуына әкеліп соқтырады [3]. Осы жерде қоғамдық қауіптің концентрациясы туралы айта келе, автор сандық көрсеткіштер туралы емес, дәл осындай қоғамдық қауіп туралы баса айтады. Қылмыс қасиеті жоқ кез келген түрдегі деликтілер олардың санына қарамастан, қылмыстық қасиеттен (сападан) ада деликті болып қала береді.

Осыған дейін айтылғандай, көліктік қылмыстардың құрамдары олардың объективті жағынан әрекеттен (қауіпсіздік ережелерін бұзу) және туындаған қоғамдық қауіпті нәтижеден тұратындығымен ерекше болып табылады. Бұл жердегі қайшылық тудыратын құбылыс, абстрактілі түрде алынған, басқа белгімен (салдармен) байланыстан тыс оқшауланған әрекеттің өзі (қауіпсіздік ережелерін бұзу) қылмыс емес, ал әкімшілік деликті құрамын тудырады. Яғни, критерийді сандық көрсеткіштерден емес, олар ҚК-те қарастырылған қоғамға қауіпті нәтиже тудыруға байланысты ие болатын әрекеттің (құқықбұзушылықтың) объективті сапалы қасиеттерден, яғни қылмыстық қасиеттерден, қауіптің деңгейінен іздеген жөн. Қауіп деңгейі бағалау санаты болып табылады. Қоғамдық қауіп деңгейін әкімшілік көліктік деликтіні көліктік қылмыстық деликтіден ажырату критерийі ретінде бағалау аса қиындық тудырмайды, өйткені олардың арасындағы тарау ретінде қоғамдық қауіпті салдардың барлығы немесе жоқтығы қызмет етеді, ол туралы қылмыстық заңда немесе әкімшілік кодексте көрсетілетін болады. Осылайша, жүргізушінің озып кету ережелерін бұзуы әкімшілік теріс қылықты құрайды, ал адамдарды жазатайым оқиғаға ұшыратқан апат тудырған құқықбұзушылық ҚР ҚК-нің 296-бабының 1, 2, 3-бөлімдерінде қарастырылған көліктік қылмыстар құрамын жасайды.

Әкімшілік құқықбұзушылықтармен салыстырғанда, көліктегі қылмыстар үшін, қауіпсіздік ережелерін бұзу фактісі үшін емес, тек осы ережелерді бұзу арқылы адам денсаулығына зиян келтіру немесе оны өліміне әкеліп соқтыратын немесе айтарлықтай материалдық шығын келтіретін жағдайда қылмыстық қудалау басталады. Барлық басқа белгілер қоғамдық қауіпті қылмыстық бағалау шектерінде пайдаланылуы және осы әр тектес деликтілерді көлікті пайдалану саласында бір-бірінен ажырату үшін емес, жасалған көліктік қылмыс үшін, қарастырылатын жазалауды жекешелендіру үшін ескерілуі мүмкін.

1. Кисин В.Р. Административное правонарушение: понятие, состав, квалификация. - М., 1991. – С. 5-6.; Шиндяпина М.Д. Стадии юридической ответственности. - М., 1998.

2. Бахрах Д.К. Административное право России. – М., 2000.; Братусь С.К. Юридическая ответственность и законность. - М., 2001. - С. 127-128.

3. Мурзинов А.И. Преступление и административное правонарушение. – М., 1985. – С.3.

В статье проанализирована взаимосвязь транспортного преступления и административно-правового деликта. Даны конкретные предложения по дальнейшему совершенствованию уголовного законодательства Казахстана.

In article the analysis of interrelation of a transport crime and is administrative-legal delict is given. Specific proposals on the further perfection of the criminal legislation of Kazakhstan are given.

Как известно, одно из основных отличий морали от других форм общественного сознания заключается в том, что ее нормы не являются строго обязательными, предоставляют право широкого выбора и санкционируются исключительно силой воздействия общественного мнения. Но если нормы морали оценочно относятся ко всем гражданам в равной степени, то применительно к требованиям, которые предъявляются к сотрудникам ОВД, эти этические нормы приобретают строго обязательный характер и обеспечиваются административными санкциями.

Примером такого характера служит Кодекс чести сотрудников внутренних дел Республики Казахстан, который утвержден Указом Президента Республики Казахстан от 3 мая 2005 года № 1567 [1]. Нарушение данного Кодекса чести для сотрудника может иметь негативные последствия — вплоть до увольнения из органов на основании Закона Республики Казахстан «Об органах внутренних дел», Положения о прохождении службы в
Т.А. Токтыбеков
О механизме административно-правового регулирования

качества работы государственных служащих
В Современном словаре иностранных слов термин «регулировать» (лат. - regulare) - означает: подчинять определенному порядку, правилу, упорядочивать, устанавливать правильное, необходимое для работы взаимодействие частей механизма, прибора, аппарата, направлять развитие, движение чего-либо с целью привести в порядок, в систему [1, 517].

Правовое регулирование, по мнению М.Ю. Осипова, представляет собой определенную систему нормативного воздействия на общезначимые, волевые, повторяющиеся, устойчивые общественные отношения, которые входят в предмет правового регулирования [2, 14].

Правовое регулирование представляет в целом собой сложную и иерархически структурированную систему, состоящую из ряда составляющих ее элементов (норм права, средств, методов).

В самом деле, предметом регулирования норм административного права является вид конкретных общественных отношений, образующихся в сфере исполнительно-распоряди-тельной деятельности государственных органов - управленческие отношения [3, 76].

Государственное регулирование, пишет Ю.А. Тихомиров, характеризуется как установление и обеспечение государством общих правил поведения (деятельности) субъектов общественных отношений и корректировка их в зависимости от изменяющихся условий [4, 376].

В общей системе государственного правового регулирования особенное место отводится административно-правовому регулированию качества работы государственных служащих, представляющий особый порядок организационно-правового воздействия на сознание и действия государственных служащих, со стороны республиканских и местных органов в интересах государства и населения страны, на базе специального административно-правового института.

Государственное регулирование необходимо для оптимальной защиты интересов государства и общества.

Однако в нашем обществе с советского периода сохраняется отрицательное отношение к административному методу управления. Все это связано с тем, что в сознании многих граждан понятия «административно-правовое регулирование» и «административно-правовые средства» связываются с понятиями диктат и волюнтаризм со стороны чиновников как продолжение советского административно-командного управления.

Поэтому сегодня на практике государственного управления и государственной службы многие вопросы местными органами продолжают решаться преимущественно на основе многочисленных программ, концепций, меморандумов, совместных планов, протокольных решений, соглашений и других, которые вносят путаницы и безответственность в государственно-управленческие отношения.

Практика работы государственных служащих нашей страны в течение последних десяти лет показала, что невозможно добиться высокого качества работы государственных служащих в своем аппарате при помощи одних политических призывов и угроз со стороны руководства.

В итоге, многие проявления волюнтаризма, безответственности, волокиты и коррупции на государственной службе следует рассматривать не только как результат несовершенства административной науки и правового института государственной службы, но и как несовершенства системы административно-правового регулирования.

Ю.А. Тихомиров отмечает, что публичные интересы, обеспеченные административным правом, приобретают значение нормативных ориентиров деятельности и критерия принятия правовых актов и иных документов.

Предмет регулирования и публичные интересы – эти два признака, характеризующие место административного права в системе права, дополняются третьим – методом повелевания, выражающим публичные интересы во властно-обязательных формах.

Главным является право субъекта административного права издавать нормы-повеления, побуждающие и принуждающие к определенному виду действий или видам правомерного поведения [5, 376].

Назначение и проявление административно-правового регулирования состоит в обеспечении стабильности функционирования субъектов, в побуждении субъектов права действовать самостоятельно и осуществлять свои права и выполнять свои обязанности в рамках установленных режимов и процедур.

Административно-правовое регулирование следует рассматривать как эффективный правовой способ упорядочения, стимулирования, контроля, обеспечения устойчивости развития процессов, субъектов как средство соизмерения и обеспечения необходимого соотношения интересов в работе (частных субъектов, общества и государства).

В теории и практике различают два вида административно-правового регулирования:

1. общее регулирование – путем установления на основе законов правил и правовых режимов деятельности для многих субъектов,

2. адресное регулирование - путем установления на основе индивидуальных правовых актов правил для отдельных субъектов, их работ, производств.

Отсюда, административно-правовое регулирование качества работы государственных служащих относится к адресному виду административно-правового регулирования.

Административно-правовое регулирование качества работы государственных служащих базируется на государственно-властном, императивном методе.

В качестве специфических объектов административно-правового регулирования относятся такие общественные отношения, как:

- конкретизация задач государственных органов и государственных служащих,

- выработка эффективных форм и методов реализации целей и задач государственных органов,

- выработка административных правил, регламентов, стандартов качества, критериев и процедур оценки качества и других правовых актов, оптимизирующих порядок работы государственных органов и государственных служащих:

- обеспечение мер правового характера по созданию условий (предпосылок) для качественной работы государственных служащих:

- обеспечение административно-правовых методов государственного контроля и правовой ответственности государственных служащих за нарушения требований законодательства о государственном управлении и государственной службе.

Если рассматривать соотношение государственного управления с административно-правовым регулированием, то они соотносятся между собой как целое и часть.

В целом, административно-правовое регулирование качества работы государственных служащих представляет особый порядок правового и организационного воздействия на государственные органы и поведение государственных служащих с целью повышения эффективности их работы на благо нашей страны.

1. Первым условием для обеспечения эффективного административно-правового регулирования качества работы государственных служащих является наличие полного набора необходимых административно-правовых норм, то есть формирование полного адресного административно-правового института.

Однако, к сожалению, в нашей стране на государственной службе должный институт административно-правового регулирования общественных отношений пока еще не сформирован.

Поэтому у многих руководителей государственных органов ныне сформировалось ошибочное мнение о том, что государственно-управленческие задачи можно успешно решать и при помощи многочисленных планерок, активов и совещаний, а также дачи строгих персональных поручений исполнителям. Имеется и другое ошибочное мнение о том, что многие государственно-управленческие задачи можно решить, если в них заложить необходимый экономический интерес исполнителей. Однако практика реализации многих социально значимых государственных программ в нашей стране (например, программы «Обеспечение населения питьевой водой», «Электронное правительство» и другие) показывает, что государственные программы без должного административно-правового регулирования невозможно реализовать эффективно.

Мы считаем, что многочисленные факты бюрократизма, волокиты и коррупции, безответственности государственных служащих перед населением являются прямым результатом несформированности необходимого института административно-правового регулирования.

2. Вторым условием для осуществления эффективного административно-правового регулирования качества работы государственных служащих является разработка и функционирование оптимального механизма административно-правового регулирования.

Под "механизмом" обычно понимается внутреннее устройство машины, аппарата, приводящее его в действие или определяющее порядок какого-нибудь вида деятельности.

Р. Рюттингер считает, что механизм – это агрегат из многих частей, предназначенный для решения задач [6, 39].

Механизм управления должен в полной мере отражать взаимодействие разных элементов управления, имеющие характер устойчивых зависимостей и причинно-следственных связей.

Анализируя механизм административно-правового регулирования качества работы государственных служащих, следует обратить на две его особенности.

Первая – механизм административно-правового регулирования целесообразно выступает как подсистема государственного управления, то есть они соотносятся как часть и общее.

Поэтому без формирования полноценного механизма административно-правового регулирования качества работы государственных служащих населению будет трудно добиться высокого качества от работы государственных служащих, а также будет проблематичным искоренить коррупционное поведение, волокиту и бюрократизм и другие негативные проявления со стороны государственных служащих,

Во-вторых, механизм административно-правового регулирования качества работы государственных служащих следует рассматривать как сложное явление как совокупность специальных административно-правовых средств и методов.

Следует отметить, что критерии оценки качества работы тоже составляют один из элементов механизма административно-правового регулирования качества работы государственных служащих, однако, сразу после включения его в качестве элемента механизма, он (критерий) автоматически становится одним из главных административно-правовых средств для императивного обеспечения высокого качества работы госслужащих.

Сегодня среди ученых нет единого мнения о структуре механизма административно-правового регулирования. Мы считаем, что механизм административно-правового регулирования качества работы государственных служащих состоит из следующих элементов:

1. Субъекты и объекты административно-правового регулирования.

2. Правовые нормы, устанавливающие нормативные задачи государственного органа, дополнительные права и обязанности, порядок работы, нормативные требования к условиям и качеству (свойствам) работы государственных служащих, показатели результатов деятельности государственного органа, меры стимулирования и ответственности и др.

3. Средства административно-правового регулирования.

4. Методы административно-правового регулирования.

4. Критерии оценки качества работы государственных служащих.

5. Процедура оценки качества работы.

6. Стимулы и юридическая ответственность государственных служащих.

Таким образом, по нашему определению, механизм административно-правового регулирования качества работы государственных служащих представляет собой совокупность административно-правовых средств и методов, воздействующих на объект с целью обеспечения качества работы государственных служащих.

Следует отметить, что механизм административно-правовое регулирование качества работы государственных служащих состоит из следующих средств: установление правового статуса субъекта и объекта, регламентация режима работы, правила внутреннего распорядка работы государственного органа, регламент, нормативы, квоты, тарифы, технико-юридические нормативы, стандарты, должностные регламенты, правила, положение установления нормативных требований к содержанию работы, требования к качеству работы (услуги), стимулы, информационные требования к работе, критерии оценки качества, процедура оценки качества, санкций, запреты, порядок осуществления контроля, режим правовой ответственности.

В качестве важного элемента механизма административно-правового регулирования качества работы государственных служащих выступают такие методы административно-правового регулирования, как убеждение, направление деятельности государственного органа, стимулирование, обеспечение устойчивости, упорядочение, дозволение, разрешение, защита, установление охраны, обязывание, принуждение, создание благоприятных условий, ограничение работы, введение временного запрета на определенную деятельность, оказание государственной поддержки, установление нормативных требований, изменение направления и содержание работы, контролирование, предупреждение, введение запрета, предписание, привлечение к ответственности.

Методы административно-правового регулирования отличаются тем, что они выражают и обеспечивают в императивном порядке реализацию юридически-властных требований вышестоящих государственных органов к нижестоящим по обеспечению высокого качества работы государственных служащих в аппаратах каждого государственного органа.

Таким образом, можно сделать следующие выводы о том, что процесс обеспечения высокого качества работы государственных служащих требует формирования полноценного механизма административно-правового регулирования.

Следует отметить, что механизм административно-правового регулирования качества работы государственных служащих должен постоянно видоизменяться, применительно к каждой ситуации, как по структуре, так и по методам регулирования. Здесь очень важно субъекту административно-правового регулирования своевременно и правильно оценивать управленческую задачу, внешнюю социально-политическую обстановку, факторы, препятствующие качественной работе, ресурсные и другие возможности объекта, чтобы постоянно содействовать и обеспечивать высокое качество работы многочисленных государственных служащих страны.

Вместе с тем мы считаем, что государство должно активно использовать организационные возможности нынешней административной реформы, чтобы в ее рамках принять все необходимые организационные меры, чтобы устранить многие факторы, препятствующие обеспечению качественной работе государственных служащих (коррупцию, пробелы в законодательстве, в подборе граждан на государственную службу и др.), чтобы тем самым создать надежные предпосылки для успешной реализации главной цели - повышения эффективности государственного управления страны.

1. Современный словарь иностранных слов. Ок. 20000 слов. - М.: Русский язык, 1992. С. 517.

2. 
   Осипов М.Ю. Правовое регулирование как динамическая система: понятие, структура, функции. Автореф. дисс….канд. юрид.наук – М.: 2008. – С. 14.
   
3. 
   Явич Л.С. Проблемы правового регулирования советских социалистических отношений. – М.: Госюриздат, 1961. – С. 76.
   
4. 
   Тихомиров Ю.А. Курс административного права и процесса. – М.: Юринформцентр, 1998. – С. 376.
   
5. 
   Тихомиров Ю.А. Курс административного права и процесса. – М.: Юринформцентр, 1998. – С. 81-82.
   
6. 
   Рюттингер Р. Культура предпринимательства. – М.: Экономика, 1992. – С. 39.