Международные отношения и международное право

Вестник КазНУ. СЕРИЯ МЕЖДУНАРОДНЫЕ ОТНОШЕНИЯ И МЕЖДУНАРОДНОЕ ПРАВО. №6 (44).– Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 141 с.

Вестник КазНУ

СЕРИЯ МЕЖДУНАРОДНЫЕ ОТНОШЕНИЯ И МЕЖДУНАРОДНОЕ ПРАВО

№ 6 (44)

Издается 6 раза в год

ИБ № 4507

Подписано в печать 25.12.2009. Формат 60 х 90 1/8. Объем 11,75 п.л. Бумага офсетная.

Печать офсетная. Тираж 500 экз. Заказ № 3389. Цена договорная.

Издательство «Қазақ университеті» национального университета им. аль-Фараби.

050078 г. Алматы, пр. аль-Фараби, 71, КазНУ
Отпечатано в типографии издательства «Қазақ университеті»

мАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ
К юбилею Академика

Салахидена Нурсариевича Сабикенова
Академику НАН РК, доктору юридических наук, профессору

Сабикенову Салахидену Нурсариевичу 70 лет! 3

ӘСКЕРИ ІС-ҚИМЫЛДАРДЫ ЖҮРГІЗУ ЕРЕЖЕЛЕРІНІҢ ЗАҢИ

РЕГЛАМЕНТТЕЛУІНІҢ ТАРИХИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚЫРЛАРЫ 15

Баймагамбетова З.М.

Унификация права международной торговли в

рамках деятельности Комиссии ООН по праву

международной торговли (ЮНСИТРАЛ) 28

Досымбекова М.С.

О принципе уважения прав и свобод человека и

гражданина 32

СОВРЕМЕННАЯ КОНЦЕПЦИЯ ИНСТИТУТА ЧРЕЗВЫЧАЙНОГО

ПОЛОЖЕНИЯ В МЕЖДУНАРОДНОМ И НАЦИОНАЛЬНОМ

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ 65

СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ КОНСТИТУЦИОННЫХ ОГРАНИЧЕНИЙ НА ПРИМЕНЕНИЕ

УГОЛОВНЫХ НАКАЗАНИЙ В США И В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН 108

Нұрмұханбет Д.Ы.

КӨЛІК ҚЫЛМЫСЫ ЖӘНЕ КӨЛІКТІК-ӘКІМШІЛІК ДЕЛИКТІНІҢ АРАҚАТЫНАСЫНЫҢ

КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖАЙЛЫ 111

Сетенова Г.Т.

КОДЕКС ЧЕСТИ РЯДОВОГО И НАЧАЛЬСТВУЮЩЕГО СОСТАВА ОРГАНОВ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ 113

ЭВОЛЮЦИЯ СОТРУДНИЧЕСТВА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН С ФЕДЕРАТИВНОЙ

К этому рубежу в своей жизни ученый подошел с выдающимися результатами. За время своей научно-педагогической деятельности им подготовлено более 30 кандидатов юридических наук, в том числе и по специальности «Международное право», а также 5 докторов наук. Это огромный вклад в развитие юридической науки Казахстана.

За время работы в системе высших учебных заведений МВД Салахиденом Нурсариевичем были подготовлены десятки тысяч квалифицированных сотрудников, многие из которых являются действующими руководителями различных правоохранительных органов Республики и иных государственных органов. Среди его учеников не только кандидаты и доктора наук, но и депутаты казахстанского Парламента.

Салахиден Нурсариевич многие годы был бессменным руководителем научных подразделений Карагандинской Высшей школы МВД СССР и внес большой вклад в становление Алматинской Академии МВД РК. Он является основателем юридического факультета Университета «Қайнар» и кафедры международного права Казахского национального педагогического университета имени Абая. Академик С.Н. Сабикенов входил в первый состав Конституционного Совета Республики Казахстан.

На сегодняшний день в составе трудового стажа академика С.Н. Сабикенова 45 лет занимает работа в сфере науки и образования. Это долгий путь от аспиранта Института государства и права Академии наук СССР, доцента, заведующего кафедрой, заместителя начальника Карагандинской, а затем Алматинской высшей школ МВД до члена Конституционного Совета Республики Казахстан.

Салахиден Нурсариевич внес выдающийся вклад в создание и развитие юридической науки Казахстана. В сфере юридической науки имя профессора С.Н. Сабикенова широко известно в постсоветских странах и за рубежом как автора теории социального интереса в СССР.

Салахиден Нурсариевич по прежнему неустанно трудится на ниве юридической науки, выступая с лекциями по проблемам теории государства и права, сравнительного и международного права перед студентами нашего университета, занимаясь подготовкой научных кадров из числа магистрантов, аспирантов и докторантов Ph.D.

Пример таких личностей, как академик С.Н. Сабикенов особенно важен для молодых исследователей, которые только приступают к своим научным поискам. Им есть с кого брать пример.

Факультет международных отношений КазНУ имени аль-Фараби поздравляет профессора кафедры международного права, академика С.Н. Сабикенова со славным юбилеем!

Заведующий кафедрой международного права

факультета международных отношений КазНУ имени аль-Фараби

С.Ж. Айдарбаев

ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының академигі,

заң ғылымдарының докторы,

профессор Салахиден Нұрсарыұлы Сәбікеновтің

өмірбаяны, ғылыми-педагогикалық және

қоғамдық-саяси қызметі туралы қысқаша очерк
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, заң ғылымдарының докторы, профессор С.Н. Сәбікенов Гурьев облысы (қазіргі Атырау) Новобогат ауданының Манаш ауылында 1939 жылғы 30 желтоқсан күні дүниеге келген.

1959 жылы кешкі жұмысшы жастардың мектебін бітірісімен С.М. Киров атындағы (қазіргі әл-Фараби) Қазақ мемлекеттік университетінің заң факультетіне оқуға түсті. Заң факультетінде оқып жүрген кезінде жас студенттің ғылыми-зерттеу жұмысына деген ынта-жігерін арттыруға факультет деканы, доцент М.А. Ваксберг, доценттер С.С. Сартаев, А.Н. Дюков, М.П. Хангалов, заң ғылымдарының докторлары, профессорлар Я.М. Бельсон, С.Я. Булатов, А.М. Мамутов, К.Ф. Котов сынды және тағы басқа да көптеген ғалымдар елеулі ықпалын тигізді. Айта кету керек, заң факультетінде дәріс берген оқытушылардың жас жағынан алып қарағанда Матвей Абрамович Ваксберг үлкен жас шағында еді. Ол кісі 95 жасқа дейін оқытушылық–ғылыми жұмысты атқарып жүрді. Матвей Абрамович бізге Рим құқығының негізі деген сабақ берді, латын тілін жете білетін, Рим құқығы латын терминдерге негізделген лекциясын өте жоғары теориялық ғылыми деңгейде және өте түсінікті оқитын. Қазіргі уақытта заң мамандығына оқу орындарында латын тілі сабағы жүрмейтін болған, бұл біздің ойымызша олқылық.

Студенттердің сана-сезімінде, ойларында қалған заң ғылымдарының докторы, профессор Яков Михайлович Бельсон деген оқытушы кафедра меңгерушісі болған, Фин соғысына қатысқан, дәрістерді өте қызықты, мазмұнды оқитын. Ол ораторлық қөркем сөз шебері. Барлық студенттер буржуазиялық мемлекет және құқық сабағы бойынша зор ықыласпен дәрістерін тыңдайтын. Студент бола жүріп С.Н. Сәбікенов ғылыми–зерттеу жұмысына белсене атсалысты. КСРО–ның Мәскеу, Вильнюс, Ташкент және тағы басқа қалаларында өткен студенттердің бірқатар республикалық және бүкілодақтық ғылыми конференцияларына қатысып, ғылыми баяндамалар жасады. Студенттердің ғылыми қоғамының ғылыми үйірмелерін басқарды. Факультеттің осы ғылыми қоғамының төрағасы болып сайланды. С.Н. Сәбікенов жазған «Социалистік қоғамдағы құқық қатынастарының кейбір теориялық мәселелері» атты диплом жұмысына сол кезде–ақ оның ғылыми жетекшісі, заң ғылымдарының кандидаты, Философия және құқық институтының аға ғылыми қызметкері М.А. Биндер, рецензент, заң ғылымдарының кандидаты, ҚазМУ-дың доценті М.С. Сапарғалиев жоғары баға бере келіп, оны студенттік диплом жұмысы шегінен шығып кеткен шағын ғылыми зерттеу деп мойындаған болатын.

1964 жылы университетті бітірісімен ол өзінің еңбек жолын Ішкі істер органдарының Маңғыстау облысындағы Ақтау қаласында Казақ КСР Ішкі Істер министрлігінің 58-ші еңбекпен түзеу колониясында аға оперативті өкілі болудан бастады.

1966 жылы С.Н. Сәбікенов «Мемлекет және құқық теориясы» бойынша Қазақ КСР Ғылым Академиясының Философия және құқық институтының күндізгі аспирантурасына түсіп, содан соң 1967 жылы КСРО Ғылым Академиясының Мәскеу каласы Мемлекет және құқық институтына ауыстырылды. Аспирантураны ойдағыдай аяқтаған соң, 1969 жылы Мемлекет және құқық институтына Мәскеу қаласы Ғылыми Кеңесінде заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін «Кеңес құқығында қоғамдық және жеке мүдделердің үйлесуі» тақырыбында диссертация қорғады.

Қазақ КСР Ғылым Академиясының Философия және құқық институтының аспиран-турасында оқып жүрген жылдарында С.Н. Сәбікеновтің жас ғалым ретінде қалыптасуына, өсуіне Қазақстанның С.З. Зиманов, М.Т. Баймаханов, В.А. Ким, Ғ.С. Сапарғалиев, С.С. Сартаев, М.Т. Имашев, У.Д. Құдайбергенов, М.С. Сахипов, Е.Ж. Жанабилов, Е. Баянов секілді және басқа да көрнекті ғалым-заңгерлер елеулі ықпал жасады.

Мәскеу қаласында жүрген кезінде С.Н. Сәбікенов КСРО-ның А.А. Пионтковский,
Н.П. Фарберов, С.М. Строгович, Р.О. Халфина, В.М. Чхиквадзе, В.С. Нерсесянц, В.Т. Казимирчук, Е. Лукашева, Ю.А. Тихомиров, Д.А. Керимов, А.В. Патюлин, Г.В. Мальцев, Л.И. Загайнов, Д.В. Шутько сынды және басқа да көптеген аса ірі ғалым-заңгерлерінен іргелі аспиранттық дайындықтан өтті.

1969 жылдан 1970 жылға дейін С.Н. Сәбікенов Қазақ КСР Ғылым Академиясының Философия және құқық институтында ғылыми қызметкер болып жұмыс істеді.

1970 жылы С.Н. Сәбікенов Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің ұсынуымен Қазақстанда алғаш құрылған жоғары оқу орны – КСРО Ішкі Істер министрлігінің Қарағандыдағы жоғары мектебіне ғылыми-педагогикалық жұмысқа жіберілді. Онда ол аға оқытушы, доцент, профессор, мемлекеттік–құқықтық пәндер кафедрасының бастығы, ғылыми–зерттеу және редакциялық–баспа бөлімінің бастығы, мектеп бастығының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары болып әртүрлі қызмет атқарды.

КСРО Ішкі Істер министрлігінің Қарағандыдағы жоғары мектебінде еңбек еткен кезеңдерде 1970-1993 жылдар С.Н. Сәбікеновтің ұйымдастырушылық қабілеті айқын байқалды. Ол өзін дарынды ғалым, жоғары шеберлігі бар педагог, үлгілі офицер ретінде көрсете білді.

С.Н. Сәбікенов Е. Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті заң факультетінің кафедра профессоры қызметін атқара жүріп, онымен бір мезгілде ғылыми–педагогикалық жұмыстан қол үзбеді, бірнеше рет Мемлекеттік емтихан Комиссиясын басқарды.

С.Н. Сәбікенов Қарағанды қаласының халқына құқықтық білім беру ісіне де үлкен үлес қосты, қалалық «Мемлекет және құқық» халық университетін ұйымдастырып, оның ректоры ретінде басқарды, облыстық «Білім» қоғамы басқармасының мүшесі болды.

С.Н. Сәбікенов белгілі ғалым-заңгер ретінде КСРО Ғылым Академиясының Төралқасы жанындағы «Мемлекет, басқару мен құқықты дамытудың заңдылығы» Бүкілодақтық ғылыми-үйлестіру Кеңесінің мүшесі болып сайланды, мемлекет және құқық теориясының келелі проблемалары бойынша өткен көптеген бүкілодақтық, халықаралық конференцияларда ғылыми баяндамалар жасады.

КСРО Ішкі Істер министрлігінің Қарағандыдағы жоғары мектебінде 1979-1987 жыл-дары, Қазақстан Республикасы Ішкі Істер министрлігінің Алматы жоғары мектебінде 1993-1995 жылдары, бастықтың ғылыми іс жөніндегі орынбасары қызметіндегі іскер басшылығы мен ұйымдастырушылық қабілеті арқасында бұл оқу орындарының ғылыми күш-қуаты едәуір артып, ондағы ғылыми-зерттеу және редакциялық-баспа жұмыстары жолға қойылды. Оның тікелей басшылығымен және редакциялауымен 500 баспа табақтан аса баспа өнімі басып шығарылды.

Профессор С.Н. Сәбікеновтің басшылығымен Қазақстан Республикасы Ішкі Істер министрлігінің жүйесіндегі жоғары оқу орындарында ғылыми мектеп құрылды, қазір оларда құқық қорғау органдары және заңдылық қызметі мен проблемаларының жаңа бағыттары белсенді де жемісті зерттеліп отыр.

КСРО ІІМ Қарағанды жоғары мектебінде профессор Сәбікеновтің басқаруымен ғылыми-ізденіс жұмыс жеті ғылыми басымдылық бағытта жүргізілді:

I мәселе: жека адамға қарсы ауыр қылмыстармен күресу;

II мәселе: Қарағанды облысы Теміртау металлургия комбинаты 45 мың еңбек ұжымында құқық бұзушылықты және қылмысты алдын алу;

III мәселе: алкоголизм және маскүнемдік негізінде жасалынатын қылмыстар мен күресу;

IV мәселе: Ішкі істер органдарының қызметтерін жетілдіру;

V мәселе: Қазақстан аумағында қылмыстың динамикасы мен ахуалы;

VII мәселе: Әскери-қызмет тәртібі; оқу-тәрбиелеу жұмысты жетілдіру.

Тыңдаушылардың аналитик ой-өрісін қалыптастыру және олардың ғылыми ізденіске деген қабілеттігін арттыру үшін I және II курс тыңдаушыларына ғылыми іс жөніндегі бастықтың орынбасары профессор Сәбікенов «Ғылыми ізденісті ұйымдастыру негізі» атты арнайы курсты жазған және өзі оқыған.

Жүргізілген ғылыми жұмыстың қорытындысы бойынша Бүкілодақтық, республикалық регионалдық ғылыми–теориялық, ғылыми-практикалық конференциялар жүргізілген және докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалынған, ішкі істер органдар қызметінде ғылыми ұсыныстар іске асырылған. Академик С.Н. Сәбікенов өзінің қызметте көтерілуі және оның ұйымдастырушылық іскерлік қабілеттігінің қалыптасуына зор ықпал жасаған мектептің сол кездегі бастығы генерал-майор профессор Б.С. Бейсеновке, оның ғылыми іс жөніндегі орынбасары полковник профессор В.А. Кимге, кадрлық-әскер офицері, Сувор орденінің иесі полковник көп жылдар бойы мектепте партия ұйымын және сырттай оқу факультетін басқарған Ғабдол Мажит Сабралиевке өз алғысын, ризашылығын білдіреді.

Профессор С.Н. Сәбікеновтің бастамасы бойынша Қазақстан Республикасы Ішкі Істер министрлігінің жоғары оқу орындары жанынан алғаш рет күндізгі және сырттай адъюнк-тура, докторантуралар құрылды. Ол Ішкі Істер министрлігінің Алматы жоғары мектебі жанынан «120009 – қылмыстық іс жүргізу, криминалистика», «120011 – прокурорлық қадағалау, адвокатура, сот және сот ісін жүргізу» мамандықтары бойынша кандидаттық диссертация қорғау жөнінде мамандандырылған Кеңес құрды.

КСРО ІІМ Қарағанды жоғары мектеп бітірушілердің қатарынан, ғылыми ізденіс қызметіне бейімделген және профессор Сәбікеновтің тікелей көмегімен, ұстаздығымен отандық заң ғылымында көптеген ірі ғалымдар шықты. Еліміздің заң ғылымын дамытуға сүбелі үлес қосқан заң ғылымдарының докторлары: М.Ч. Когамов, Б.М. Нургалиев, А.Н. Акпанов, Н.М. Абдиров, Т.Е. Сарсенбаев, Е.А. Онгарбаев, Т.А. Акимжанов, С. Еркенов, Б.Х. Толеубекова, М.О. Нукенов, И.Ш. Борчашвили, Ш. Уканов, Н.А. Абдиканов, В.Ш. Татарян, Е.О. Тузельбаев, А.Д. Шаймуханов, Т.А. Ханов, Е. Жалбуров, С.Ж. Оспанов, Ғ.С Мауленов, Б.А. Абдрахманов және т.б. Сонымен қатар Қарағанды жоғары мектеп түлектерінің ішінен құқық қорғау органдар қызметінде жоғарғы офицерлік шенге ие болғандар: генерал-лейтенанттар: В.Г. Шумов,

КСРО ІІМ Қарағанды жоғары мектебінің түлектері полиция генерал-майоры, профессор С.Е. Еркенов, полиция полковнигі, профессор Д. Кенжетаев, юстиция полковнигі, заң ғылымдарының докторы Е.Т. Жалбуров қазір ҚР ІІМ, ҚР Әділет Министрлігі, жоғары оқу орындарының басшылары.

1986 жылы С.Н. Сәбікенов Қазақ КСР Ғылым Академиясының Философия және құқық институты жанындағы мамандандырылған кеңесінде докторлық диссертациясын ойдағыдай қорғап шықты. Ресми оппоненттер аса көрнекті ғалым-заңгер, академик С.З. Зиманов, КСРО Ғылым Академиясының корреспондент–мүшесі, Әзірбайжан КСР Ғылым Академиясының академигі Д.А. Керимов, Ресей Федерациясының ғылымға еңбек сіңірген қайраткері В.П. Казимирчук С.Н Сәбікеновтің диссертациясына жоғары баға берді.

1994 жылы С.Н. Сәбікенов Жаратылыстану ғылымдар Академиясының академигі және оның Төралқа мүшесі болып сайланды.

1995 жылы заң ғылымын дамытуға қосқан салмақты үлесі үшін заң ғылымдарының докторы, профессор С.Н. Сәбікенов Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Аадемиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды.

Ішкі істер органдарына жұмыс істеген кезеңдерде С.Н. Сәбікенов КСРО, Қазақ КСР Ішкі істер министрліктерінің, Бүкілодақтық «Білім» қоғамы басқармасының, КСРО және Қазақ КСР Жоғары және орта арнаулы оқу орындары министрліктерінің әртүрлі медальдары және грамоталарымен марапатталды.

1993 жылы заң ғылымдарының докторы, профессор С.Н. Сәбікенов Қазақстанда алғаш құрылған заң ғылымдары жөніндегі Жоғары аттестациялық комиссияның сараптау кеңесінің ғылыми хатшысы, 1999 жылы оның төрағасы болып сайланды.

С.Н. Сәбікенов көп жылдан бері Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Мемлекет және құқық институты жанындағы докторлық диссертация қорғау жөніндегі диссертациялық кеңестің мүшесі болды. Г. Мұқамбаева, З.Ж. Кенжалиев, К. Жиреншин,

1989-1994 жылдары Қазақ КСР-інің сайлау және халық депутаттарын кері шақырып алу жөніндегі Орталық сайлау комиссиясының мүшесі болды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің халық депутаттарының және Қазақстан Республикасының тұңғыш Президентінің алғаш сайлауын дайындап, өткізуге тікелей қатысты, сол үшін де оны Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі мен Қазақстан Республикасының Президенті талай рет ынталандырды. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының жобасын жасауға сараптау тобының мүшесі ретінде белсене атсалысты.

1995-1998 жылдары ҚР Президентінің Жарлығымен С.Н. Сәбікенов Қазақстан Рес-публикасы Конституциялық кеңесінің мүшесі болып тағайындалды, ол 1999 жылға дейін осы қызметін атқарды.

1999 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты жанындағы ғылыми-консульта-тивтік кеңесінің мүшесі болып сайланды.

С.Н. Сәбікенов 1993-1999 жылдары Абай атындағы Алматы мемлекеттік университеті заң факультетінде бір мезгілде профессор болып ғылыми-педагогикалық жұмыстар жүргізді, содан соң халықаралық қатынастар факультетінде халықаралық құқық кафедрасын құрып, оның меңгерушісі болды.

Оның заң ғылымдарының докторы және кандидаты дәрежесін алған бірнеше шәкірті қазір оқытушылық және ғылыми практикалық жұмыстарда ойдағыдай еңбек етіп жүр.

С.Н. Сәбікенов мемлекет және құқық теориясы, конституциялық және халықаралық құқық ғылымдар жөнінен 40 жылдан астам уақыт бойы шеберлік ұстаздық жұмыс атқарып келеді. Студенттер мен аспиранттар оның қазақ және орыс тілдеріндегі дәрісін ынтыға тыңдайды, әрбір дәрісі теориялық тереңдігімен, түсініктілігімен, нақтылығымен, тыңдаушысына тез ұялағыш тәрбиелік ұғынықтылығымен көзге түседі. Ғалымның алдынан өткен, дәріс алған мыңдаған студенті мен тыңдаушысы қазір практикалық жұмыста – құқық қорғау органдарында, әкімшілік-басқару аппаратында, Қазақстан Республикасының Парламентінде, жоғары оқу орындары мен одан тыс жерлерде ойдағыдай еңбек етіп келеді.

С.Н. Сәбікенов – мемлекет пен құқықтың жалпы теориясы, констиуциялық, халықаралық құқық салаларда олардың дамуына қомақты үлес қосқан ірі ғалым, ұстаз. Ол біздің республикамызда ғана емес, ТМД елдерінің, алыстағы шет елдердің ғылыми-педагогикалық жұртшылығына да кеңінен таныс, құрмет пен беделге ие болған оқымысты.

2008 жылы академик С.Н. Сәбікенов Ресейлік халықаралық құқық ассоциациясының мүшелігіне сайланды және ол РФ Өкіметінің жанындағы салыстырмалы құқық және шетел заңдары институты журналының редакциялық алқасының мүшесі болды.

Қазақ–швейцар саммитінде кіршіксіз абыройлы іскерлігі үшін академик С.Н. Сәбікенов алтын медальмен марапатталды (Женева қаласы, 20.12. 2004).

XXI ғасырдың ғылым, мәдениет, білім аясындағы Лидерлер саммитінде С.Н. Сәбікенов қазіргі қоғамға интеллектуалдық өз үлесін қосқаны үшін Сократ атындағы халықаралық медальмен марапатталды және ол қазіргі заманның көрнекті жеке тұлға ретінде халықаралық тіркеуге (регистрге) енгізілді (Оксфорд университеті, Ұлыбритания, 23.03. 2007).

Профессор С.Н. Сәбікенов өзінің ғылыми еңбектерінде Одақта алғашқылардың бірі болып құқық пен әлеуметтік мүдделердің өзара ықпал етуінің теориялық проблемалары, заңды және заңға қайшы мінез-құлық факторлары жүйесіндегі мүдделер, мемлекет пен жеке адамның өзара жауапкершілігі, мемлекеттік егемендік, қоғамда бой көрсететін мемлекеттік-құқықтық режимнің заңдылығы және халықаралық құқықтың, конституциялық құқықтың өзекті мәселелерін басқа да маңызды проблемалар секілді заң ғылымындағы іргелі мәселелерді зерттейді. Оның қаламынан 160–тан аса ғылыми зерттеу жарық көрді.

Ол жариялаған ғылыми еңбектердің тізімінен көрініп отырғанындай, демократиялық, құқықтық мемлекет ретінде Қазақстан Республикасының қалыптасуы, оның жаңа ұлттық құқықтық жүйесін құру үшін ғалым зерттеп жүрген проблемалардың қазіргі жағдайда кезек күттірмес тұжырымдық мәні бар.

С.Н. Сәбікенов 1997-2006 жылдары Алматы қаласында жабық акционерлік қоғам түрінде құрылған Халықаралық құқық және нарық академиясының ректоры болып қызмет атқарды. Академияны дамытудың стратегиясын, оның болашағын айқындап беріп отырды. Академияда оқытушы-профессорлар мен студенттер құрамының ғылыми-зерттеу жұмыстары жолға қойылған. Халықаралық Құқық және Нарық Академиясы күндізгі және сырттай оқыту бөлімдерінде жоғары мамандандырылған экономистерді, заңгерлерді даярлады.

Оның бастамасы бойынша күндізгі-сырттай оқыту аспирантурасы, ізденушілік ашылды, ғылыми-зерттеу және редакциялық–баспа бөлімі, кітапхана, компьютер сыныбы ұйымдастырылды, Академияның барлық жұмысы осы заманғы компьютер техникасымен жабдықтандырылды.

Бірақ та соңғы уақытта жоғары білімге қойылатын талаптардың күшеюіне байланысты 2006 жылы Академия өз оқу жұмысын тоқтатты.

Академик Салахиден Сәбікеновке шығармашылық ой мен ізденімпаздық тән, ол жалпы құқық ғылымының теориясы мен әдістерін, нарықтық экономика мен, әсіресе құқықтық мемлекеттің құқық негіздерін дамыту барысында, сондай-ақ жоғары білім беру саласында белсенді еңбек етіп келеді.

Салахиден Нұрсарыұлы жұбайы Гаухармен бірге екі қызы: Зәуре – заң ғылымдарының кандидаты, жетекші экономист, Айжан – заң ғылымдарының кандидаты, «Vip kz tour» фирмасының атқарушы директоры, үш немере – Дастан, Қасымжан, Әлімжандарға ата, әже болып үлгілі отбасы ретінде өмір сүріп жатыр.

Салахиден Нұрсарыұлы Сәбікеновтің мерейтойын атап өте отырып, ұстазға ұзақ өмір, шығармашылық жетістіктер және отбасына мол бақытты өмір тілейміз.

Краткий очерк об автобиографической,

научно-педагогической и общественно-политической

деятельности академика НАН РК, доктора юридических наук, профессора Сабикенова Салахидена Нурсариевича
Академик Национальной Академии Наук Республики Казахстан, доктор юридических наук, профессор С.Н. Сабикенов родился 30 декабря 1939 года в ауле Манаш Новобогатинского района Гурьевской (ныне Атырауской) области.

В 1959 году, окончив среднюю школу рабочей молодежи на казахском языке, поступил на юридический факультет Казахского государственного университета им. С.М. Кирова (ныне КазНУ им. аль-Фараби). Упорство и трудолюбие позволили ему преодолеть трудности в изучении русского языка и успешно учиться на факультете с русским языком обучения. В годы обучения на юридическом факультете на формирование интереса у молодого студента к научно-исследовательской работе значительное влияние оказали доценты в то время:

Окончив университет по специальности «Правоведение» в 1964 году, он начал свою трудовую деятельность в органах внутренних дел, где два года работал старшим оперуполномоченным ИТК- 58 ОМЗ МВД КазССР в г. Актау Мангышлакской области.

Однако тяга к научно-исследовательской работе не покидала его. В 1966 году
С.Н. Сабикенов поступает в аспирантуру очного обучения Института философии и права
АН КазССР по специальности «Теория государства и права», а в 1967 году переводится в аспирантуру Института государства и права АН СССР (г. Москва).

Успешно завершив обучение в аспирантуре, в 1969 году на Ученом Совете Института государства и права (г. Москва) защищает диссертацию на соискание ученой степени кандидата юридических наук на тему «Сочетание общественных и личных интересов в советском праве».

В годы обучения в аспирантуре Института философии и права АН КазССР на становление С.Н. Сабикенова как молодого ученого оказали значительное влияние видные ученые-юристы Казахстана: С.З. Зиманов, М.Т. Баймаханов, В.А. Ким, Г.С. Сапаргалиев, С.С. Сартаев, М.Т. Имашев, У.Д. Кудайбергенов, М.С. Сахипов, Е.Ж. Жанабилов, Е.Б. Баянов и др.

В 1967 году, в порядке перевода, С.Н. Сабикенов становится аспирантом Института

Пионтковский Андрей Андреевич, согласившийся быть научным руководителем

В 1968 году, будучи аспирантом, С.Н. Сабикенов издает свою научную статью под названием «Изучение категории интереса в праве» в журнале «Советское государство и право» № 5 1968 г. орган издания Института государства и права АН СССР г. Москва. Ознакомившиеся с содержанием данной статьи заведующий сектором доктор юридических наук Наум Павлович Фарберов и кандидат юридических наук, старший научный сотрудник Елена Андреевна Лукашова делают предложение молодому ученому после окончания аспирантуры остаться работать в Институте государства и права АН СССР в должности научного сотрудника.

В 1970 г. по рекомендации ЦК Компартии Казахстана С.Н. Сабикенов направляется на научно-педагогическую работу в созданный впервые в Казахстане вуз - Карагандинскую высшую школу МВД СССР, где работал на различных должностях: старший преподаватель, доцент, профессор, начальник кафедры государственно–правовых дисциплин, начальник научно-исследовательского и редакционно-издательского отдела, заместитель начальника школы по научной работе.

В период работы в Карагандинской высшей школе МВД СССР (1970-1993 гг.) ярко раскрылись организаторские способности Сабикенова, показавшего себя не только талантливым ученым, но и педагогом высокого мастерства, образцовым офицером.

С.Н. Сабикенов одновременно вел научно–педагогическую работу на юридическом факультете Карагандинского государственного университета им. Е. Букетова в должности профессора кафедры и неоднократно возглавлял ГЭК.

С.Н. Сабикенов внес значительный вклад в правовое обучение населения г. Караганды, возглавляя Городской народный университет «Государство и право» в качестве ректора и будучи членом правления областного общества «Знание».

С.Н. Сабикенов как известный ученый-юрист избирался членом Всесоюзного научно-координационного Совета при Президиуме АН СССР «Закономерности развития государства, управления и права», выступал с научными докладами на многих всесоюзных, международных конференциях по актуальным проблемам теории государства и права, конституционного и международного права.

Научно-исследовательская работа в Карагандинской высшей школе МВД СССР под личным руководством С.Н. Сабикенова осуществлялась по семи научным направлениям, ориентированным на разработку приоритетных комплексных научных проблем, таких, как:

I. проблема борьбы с тяжкими преступлениями против личности;

II. проблемы профилактики правонарушений и преступлений в трудовом 45–тысячном коллективе Темиртауского металлургического комбината Карагандинской области;

III. борьба с преступлениями, совершаемыми на почве пьянства и алкоголизма;

IV. проблемы совершенствования деятельности органов внутренних дел;

V. динамика и состояние преступности на территории Казахстана;

VI. проблема разработки модели сотрудников органов внутренних дел по специальностям: оперативно-розыскной; следственно-криминалистической; уголовно–исправительной; административно-правовой;

VII. проблемы совершенствования учебно-воспитательного процесса и служебно-воинской дисциплины.

В целях привития слушателям навыков аналитического мышления и способности к научным исследованиям слушателям I и II курсов лично заместителем начальника школы по научной работе профессором С.Н. Сабикеновым впервые разрабатывался и читался спец. курс «Основы организации научных исследований». По итогам проведенных научных исследований проводились Всесоюзные, республиканские, региональные, научно-теоретические, научно- практические конференции, семинары, защищены докторские и кандидатские диссертации, опубликованы монографические исследования, а также выработаны предложения и рекомендации для внедрения в органы внутренних дел.

За служебный рост и формирование организаторской способности, деловитости и личных качеств С.Н. Сабикенов благодарен своим наставникам, таким, как начальнику школы, генерал-майору, профессору Б.С. Бейсенову и его заместителю по научной работе доктору юридических наук, профессору, полковнику Киму Владимиру Александровичу, полковнику, кадровому военному офицеру, обладателю ордена Суворова Сабралиеву Габдул-Мажиту Сабралиевичу, многие годы руководившему партийной организацией и заочной формой обучения в Карагандинской высшей школе МВД СССР.

Под руководством профессора С.Н. Сабикенова создана научная школа в вузах системы МВД РК, активно и плодотворно исследующая новые направления проблем и деятельности правоохранительных органов и законности.

По инициативе профессора С.Н. Сабикенова впервые при высших учебных заведениях МВД РК были созданы очно-заочная адъюнктура, докторантура. Им, при Алматинской высшей школе МВД, был создан специализированный совет по защите кандидатских диссертаций по специальностям: 12.00.09 – «Уголовный процесс; криминалистика», 12.00.11 – «Прокурорский надзор; адвокатура; суд и судопроизводство».

Многие выпускники Карагандинской Высшей школы МВД СССР, проявившие склонность к научно-исследовательской работе и при содействии С.Н. Сабикенова, стали крупными учеными в области юридической науки. Докторами юридических наук, внесшими большой вклад в развитие правовой науки являются М.С. Когамов, Б.М. Нургалиев, А.Н. Акпанов, Н.М. Абдиров, Т.Е. Сарсенбаев, Е.А. Онгарбаев, Т.А. Акимжанов, С.Е. Еркенов, Б.Х. Толеубекова, Г.С. Мауленов, М.Н. Нукенов, И.Ш. Борчашвили, Ш. Уканов, Н.А. Абдиканов, Б.А. Абдрахманов, В.Ш. Татарян, Е.О. Тузельбаев, А.Д. Шаймуханов, Е. Жалбуров, Т.А. Ханов и др. Из числа выпускников Карагандинской высшей школы МВД СССР на практической службе в правоохранительных органах многие удостоены высшего офицерского звания: генерал-лейтенанты: В.Г. Шумов, С.В. Соколов, Б.Г. Искаков, М. Суталинов, Ж. Бакиев, В.Ж. Приходько; генерал–майоры: М.А. Нуриманов, Б. Байжасаров, М.М. Оразалиев, М.А. Тумарбеков,
А. Сабиров, М.Н. Нукенов, Р. Ибраимов, Р.Х. Узбеккалиев, С.Е. Еркенов, Т.А. Колебаев, государственный советник юстиции 3 класса Г.В. Ким, генерал–майор юстиции М.А. Аюбаев.

Выпускники Карагандинской высшей школы МВД СССР генерал–майор полиции, профессор С.Е. Еркенов, полковник полиции, профессор Д. Кенжетаев , полковник юстиц ии, доктор юридических наук Е.Т. Жалбуров ныне возглавляют высшие учебные заведения МВД РК, Министерства юстиции РК.

В 1986 году С.Н. Сабикенов в специализированном совете при Институте философии и права АН КазССР успешно защитил докторскую диссертацию на тему «Право и социальные интересы в социалистическом обществе: теоретические проблемы взаимодействия». Выступившие официальными оппонентами выдающиеся ученые-юристы академик С.З. Зиманов, член-корреспондент АН СССР, академик Академии наук Азербайджанской ССР, Д.А. Керимов, заслуженный деятель науки Российской Федерации, доктор юридических наук В.П. Казимирчук дали высокую оценку его диссертации. Председателем специализированного Совета был академик, доктор юридических наук, профессор Мурат Таджи-Муратович Баймаханов, который большую роль сыграл в жизненном пути, в становлении С.Н. Сабикенова в качестве ученого юриста. Академик М.Т. Баймаханов это весьма плодотворный, талантливый ученый, научные труды которого известны не только в ближнем, но и в дальнем зарубежье. Он внес в развитие юридической науки большой, весьма весомый вклад и в подготовке научно-педагогических кадров, его по праву можно считать выдающимся ученым современности.
Керимов Жангир Аббасович, который выступил первым официальным оппонентом по докторской диссертации С.Н. Сабикенова является выдающимся ученым, существенно обогатившим науку теории права, новыми достижениями, постановочными проблемами. Его перу принадлежат такие фундаментальные работы, как «Свобода и право в социалистическом обществе», «Законодательная деятельность советского государства» «Философские проблемы права», «Философские основания права», «Методологические проблемы науки теории права» и многие другие.

Казимирчук Владимир Петрович доктор юридических наук, заслуженный деятель науки РФ также выступал оппонентом по диссертации С.Н. Сабикенова, который является основателем советской социологической школы права. Существенно обогатили науку теории права, такие его научные труды, как «Методы изучения права», «Социология и право» и многие другие.

В 1989 году С.Н. Сабикенов проходил курс повышения квалификации в Московском Государственном университете им. М.В. Ломоносова, где выступал с научным докладом перед профессорско-преподавательским составом и старшекурсниками юридического факультета на тему: «Интересы различных социальных уровней и их влияние на формирование законодательных актов государства», который вызвал у участников большой интерес и широкую научную дискуссию.

В 1994 году Сабикенов был избран академиком Академии естественных наук и членом её президиума.

В 1995 году за весомый вклад в развитие юридической науки доктор юридических наук, профессор С.Н. Сабикенов был избран членом-корреспондентом Национальной Академии наук Республики Казахстан.

В период работы в органах внутренних дел С.Н. Сабикенов был награжден различными медалями и грамотами Министерства внутренних дел СССР, КазССР, правлением Всесоюзного общества «Знание», Министерством высшего и среднего специального образования СССР и КазССР.

В 1993 году доктор юридических наук профессор Сабикенов был избран ученым секретарем впервые созданного в Казахстане экспертного совета по юридическим наукам ВАК, а в 1999 году его председателем.

С.Н. Сабикенов в течение ряда лет являлся членом диссертационных советов при Институте государства и права АН РК, КазНУ им. аль-Фараби, КазГЮУ, выступал первым официальным оппонентом по докторским диссертациям Г. Мукамбаевой, З.С. Кенжалиева, К.А. Жиреншина, Н. Усерова, А.Е. Бектурганова, К.Х. Халикова, С.О. Созакбаева,

В 1989–1994 гг., являясь членом Центральной избирательной комиссии по выборам и отзыву народных депутатов Казахской ССР, С.Н. Сабикенов принимал непосредственное активное участие в подготовке и проведении первых выборов народных депутатов Верховного Совета КазССР и первого Президента Республики Казахстан, за что неоднократно поощрялся Верховным Советом и Президентом Республики Казахстан. Принимал активное участие в качестве члена экспертной группы в разработке проекта Конституции Республики Казахстан 1993 года.

В 1995 г. указом Президента РК С.Н. Сабикенов назначен членом Конституционного совета Республики Казахстан сроком на 6 лет. На этой должности проработал до 1999 года.

В 1999 г. Сабикенов был избран членом бюро отделения общественных наук Академии Наук Республики Казахстан.

В 1999 году С.Н. Сабикенов был избран членом научно–консультативного совета при Верховном Суде Республики Казахстан.

Он в 1993-1999 гг. одновременно вел научно-педагогическую работу на юридическом факультете Алматинского государственного университета им. Абая. С.Н. Сабикенов основал кафедру международного права и стал её заведующим. Среди его учеников несколько докторов и кандидатов юридических наук, успешно ведущих преподавательскую и научную работу, работающих на практике.

Свыше 40 лет С.Н. Сабикенов ведет большую научно-педагогическую работу по теории государства и права, конституционному и международному праву, сравнительному правоведению. Студенты и докторанты с интересом слушают его лекции на казахском и русском языках, отличающиеся теоретической глубиной, доходчивостью и четкостью, активным воспитательным воздействием на слушателей. Тысячи студентов и слушателей, учившихся у него, успешно трудятся ныне на практической работе – в правоохранительных органах, в административно-управленческом аппарате, в Парламенте Республики Казахстан, вузах республики и за её пределами.

Академик С.Н. Сабикенов в 2008 году был избран членом Российской ассоциации международного права и членом редакционной коллегии журнала «Зарубежного законодательства и сравнительного правоведения Института зарубежного законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве РФ.

С.Н. Сабикенов является крупным ученым в области общей теории государства и права, конституционного и международного права, внесшим весомый вклад в их развитие и отличным педагогом, пользуется всеобщим уважением у научно-педагогической общественности не только у нас в республике, но и в странах СНГ и дальнего зарубежья.

На Казахско–Швейцарском саммите награжден золотой медалью «За безупречную деловую репутацию» (г. Женева, 2004. 20.12).

На саммите Лидеров XXI века в области науки, культуры и образования в Оксфордском Университете (Великобритания) награжден международной наградой им. Сократа за внесенный личный вклад в интеллектуальное развитие современного общества и занесен в международный регистр выдающихся личностей современного мира (Оксфорд, Великобритания 2007. 23. 03.).

В своих научных изысканиях профессор С.Н. Сабикенов одним из первых в союзе плодотворно изучал такие фундаментальные проблемы юридической науки, как теоретические проблемы взаимодействия права и социальных интересов, правовая активность личности, интересы в системе факторов правомерного и противоправного поведения, взаимная ответственность государства и личности, государственный суверенитет, законность как функционирующий в обществе государственно–правовой режим, права человека и многие другие важные проблемы. Его перу принадлежат свыше 160 печатных опубликованных научных трудов. Как свидетельствует список опубликованных им научных трудов, проблемы, над которыми занимается С.Н. Сабикенов, имеют в современных условиях первостепенное концептуальное значение для становления Республики Казахстан как демократического правового государства и формирования её новой национальной правовой системы и как члена мирового сообщества.

С 1998 по 2006 гг. С.Н. Сабикенов являлся ректором Международной Академии права и рынка, созданной в форме Закрытого акционерного общества в 1997 году в Алматы. Будучи ректором академии, он показал себя умелым организатором высшего образования.
С.Н. Сабикенов определял стратегию развития Академии, её перспективы. В Академии была налажена научно-исследовательская работа профессорско-преподавательского и студенческого состава. Академия готовила высококвалифицированных специалистов экономистов, юристов и переводчиков по очной и заочной формам обучения. По его инициативе в Академии открыта очно-заочная аспирантура, соискательство, созданы научно–исследовательский и редакционно–издательский отдел, библиотека, компьютерный класс, вся деятельность Академии была оснащена современной компьютерной техникой. Однако в связи с усиливающимися требованиями государства к высшим образованиям, Академия как учреждение образования и науки, в 2006 году прекратила свою образовательную деятельность.
С.Н. Сабикенов полон творческих идей и замыслов и продолжает активно работать над подготовкой высококвалифицированных юристов, научно-педагогических кадров, а также развитием теории и методологии правовой науки вообще, правовых основ рыночной экономики и правового государства в особенности, а также занимается исследованием актуальных проблем современного международного права.

Салахиден Нурсариевич и его жена Гаухар Нургалиевна воспитали двух дочерей: Зауре – кандидат юридических наук, ведущий экономист и Айжан – кандидат юридических наук, исполнительный директор Vip kz tour и трех внуков: Дастан, Касымжан и Алимжан.

Отмечая 70–летие Сабикенова Салахидена Нурсариевича, желаем ему долгих прекрасных лет жизни, дальнейших творческих успехов, семейного счастья.

СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ

МЕЖДУНАРОДНЫХ ОТНОШЕНИЙ

Бұл сұрақтарға жауап беру үшін, алдымен, соғыс деген түсініктің өзін анықтап алу қажет, яғни әскери қылмыстар өздігінен соғыс кезінде жүзеге асатыны анық және бұл қылмыстар белгілі бір әскери ережелерге сай орындалады.

Атап өту қажет, адамзат тарихының барлық кезеңдерінде соғыс феноменінің мағынасына моральдық баға беруге тырысушылық, біржақты шайқасты тиімді қолдану әдістерін жасап шығару және соғысты шектеу әрекеттерін іздеу деген ұғымдар енеді.

Осы зерттеудегі қойылған мақсаттар мен талаптарды орындауға үлкен қызығушылық пен тікелей мағына беру соғыстың тарихи-құқықтық аспектілеріне ие болады деп ойлаймыз.

Ереже бойынша, соғыс деген – бұл, үлкен топтар немесе адамдар шоғырының арасындағы (мемлекеттер, ұлыстар, партиялар) қарулы қақтығыстар. Бұған соғыс былыққан түрде жүрмейтінін қосуға болады, кез келген қарулы қақтығыс соғысушы тараптардың міндеттерін қарастыратын халықаралық құқық нормаларымен және заңдармен қадағаланып отырады.

Бірақ, өкінішке орай, адамзат дамуының барлық кезеңі әртүрлі масштабтағы қақтығыстар мен соғыстарға толы болған. Бізге белгілі қоғамның 95%-ына дейін соғысқа ішкі және сыртқы жанжалдарды шешу үшін барған, соғыстар жеке мемлекеттердің империялық мұқтаждықтарын білдіретін басып алушылық сипатты алып жүрді. Ғалымдардың есептеуі бойынша, соңғы елу алты ғасырда шамамен 14500 соғыс болып, онда 3,5 миллиардқа жуық адам қаза тапты.

Антик дәуірінде, орта ғасырлар мен жаңа дәуірде кең тараған сенім бойынша, алғашқы қауымдық құрылыс кезеңі – адамзат тарихындағы бірден-бір бейбіт кезең, ал алғашқы қауым адамы қандай да бір жауынгерлік және агрессивтілік қасиеттен жұрдай жаратылыс ретінде ұғынылады. Соған қоса, Еуропадағы, Солтүстік Америка мен Солтүстік Африкадағы тұрақтарды жаңа археологиялық зерттеулер нәтижесінде табылған айғақтар қарама-қарсы пікірді алға шығарады: қарулы қақтығыстар неондерталь кезеңінде де болған. Қазіргі заманғы аңшы ұрпақтары мен жинаушыларды этнографиялық зерттеу, көп жағдайда неондертальдықтар (зулустар, дагамейлер, солтүстік америкалық үнділер, эскимостар, Жаңа Гвинея ұлыстары) өмірінде көршілеріне шабуыл жасау, мүлік пен әйелдерді зорлықпен тартып алу сияқты қылмыстар өмірдің ащы шындығы. Осыған сай, қарудың алғашқы түрлерін (дуышқа, шоқпар) алғашқы қауым адамы б.з.д. 35 мың жыл алдында қолданған, дегенмен топтық шайқастың ең алғашқы көріністерін б.з.д. 12 мыңжылдық деп белгіленеді, осы уақыттан бастап соғыс жайлы айтуға болады [1].

Алғашқы қауымдық құрылыста соғыстың жандануын, біріншіден, садақ, сақтан сияқты арақашықтықты сақтап, соғыс жүргізуге болатын құралдардың пайда болуымен байланыстыруға болады. Осылайша, осы уақыттан бастап күресушілердің дене күші негізгі мағынаға ие бола алмай қалды, үлкен рөлді жауынгерлердің ептілігі мен қашықтылығы ала бастады. Бірақ, ең маңыздысы, соғыстың қатты ритуализациялануы есебінен (көптеген табу мен тыйымдар), енді үлкен деңгейде оның ұзақтығын шектейтін және үлкен жоғалтуларды (адамдардың қаза болуы) шектейтін белгілі бір қалыпты құқықтық қалыпқа түседі [2].

Соғыс эволюциясының белгілі факторы болып жануарларды қолға үйрету мен бірінші кезекте, аңдарды әскери мақсатта қолдану табылады. Бұл көшпенділерге атты әскерге ие болу мүмкіндігін берді. Олардың аяқасты қалуынан қорғау қажеттілігі, өз кезегінде, фортификацияның пайда болуына әкелді. Фортификацияның бірінші негізгі айғағы - бұл Иерихонның бекініс қабырғаларын қалау (б.з.д. 8 мыңжылдық шамасында).

Соғыс жауынгерлерінің саны бірте-бірте көз алдында өсе берді. Дегенмен, зерттеушілер арасында тарихқа дейінгі «әскерлердің» саны жөнінде бірыңғай пікір жоқ: сандар оншақтыдан бірнеше жүздеген жауынгерге дейін өзгереді. Соған қоса, мемлекеттердің пайда болуы прогреске апарды және әскери ұйымдар дамыды. Осыған қоса, ауылшаруашылық өндірісінің өсімі ежелгі қоғам элитасына әскерилендірген қалыптардың жауынгерлік саналарын көтеруге, әскер саны мен көлемін үлкейтуге мүмкіндік беретін барлық құралдар мен ресурстарды қолға алуға жағдай туғызды. Бұған осы уақыт кезінде жауынгерлерді дайындау мен оларға әскери өнерді үйретуге уақыт және назар көп аударылғанын қосып айтуға болады. Алғашқы кәсіби әскери бірлестіктер пайда бола бастады. Егер, мысалы үшін, шумерлік қала-мемлекеттердің әскерлері кішігірім шаруалық жасақтарға ие болса, кейінгі ежелгі шығыстық монархиялар (Қытай, Жаңа патшалық Мысыр) жеткілікті деңгейде қамтамасыз етілген әскери күштерге ие болатын [3].

Тарихи ракурсты жалғастыра отырып, атап өту керек, антикалық және ежелгі шығыстық әскердің негізгі құрамасы, алдымен, соғыс алаңына былыққан той ретінде әсер ететін, бірақ кейіннен байыппен ұйымдастырылған жауынгерлік бірлікке айналған (Македон фалангасы, Рим легионы) жаяу әскер болып табылады. Әр кезеңде соғыс түрінің басқалары да маңызды мағынаға ие бола бастады, мысалы жауынгерлік жорықтарда ассириялықтардың жауынгерлік арбалары аздап рөл ойнайтын.

Уақыт өте келе, ең алдымен финикиялықтарда, гректер және карфагендіктерде мағынасы артқан теңіз әскери флоттарына қажеттілік өсті. Тарихқа белгілі алғашқы теңіз қақтығысы шамамен б.з.д. 1210 жылы хеттер мен киприоттар арасында болған.

Қарулану аясында да прогресс айқын бола бастады. Әскерде жаңа материалдар қолданылып, қарулардың жаңа түрлері ойлап табыла бастады. Жаңа патшалық дәуіріндегі Мысыр әскерінің жеңісін қоланың шығарылуы қамтамасыз етті, ал темір алғашқы ежелгі шығыстық империя – Жаңа Ассирия мемлекетінің пайда болуына негіз болды. Енді садақ, найза және шоқпар сынды қарулардың орнына, қолданысқа қылыш, секира, қанжар, дротик атты қарулар ене бастады. Бекіністі алатын қарулар пайда болды, бұларды өңдеу және қолдану элиндік дәуірде (катапульталар, тарандар, қоршаудағы қамалдар) шыңына жетті.

Белгілеп өту қажет, соғыстар бірте-бірте елеулі пәрменге және масштабты характерге ие бола бастады. Енді өз ортасына мемлекеттердің үлкен мөлшерін ала бастады. Ең үлкен ежелгі қарулы қақтығыстар деп Жаңа Ассирия хандығының соғыстарын (VIII-VII ғғ. жартысы), грек-парсы соғыстарын (б.з.д. 500-449 жж.), Пелопоннесс соғысын (б.з.д. 431-404 жж.), Ескендір Зұлқарнайын (Александр Македонский – автордың белгілеуі) жорықтарын (б.з.д. 334-323 жж.) және Пуника соғыстарын (б.з.д. 264-146 жж.) айта аламыз [4].

Орта ғасырларда, дәл айтсақ VIII ғасырдан бастап, жаяу әскер өз біріншілігін үзеңгінің шығуына әкелген кавалерияға берді. Бұл дәуірде соғыс масштабтары антик дәуірмен салыстырғанда шегерілді. Соғыс қымбат әрі элитарлық іске айналды және жауынгерлерді ұзақ үйрету есебінен мамандандырылған сипатқа ие бола бастады.

Осы кезде айта кетуге болатын жайт, классикалық орта ғасырдың (XIV-XV ғғ.) аяғында орталықтандырылған мемлекеттердің пайда болуы нәтижесінде, әскерлердің саны белгілі мөлшерде көбейді, жаяу әскердің мағынасы көтерілді. Мысалы үшін, белгілі жай, Жүзжылдық соғыста ағылшындардың сәттілігін садақшылар қамтамасыз етті. Осы дәуірдің ең үлкен масштабты соғыстары Реконкиста (718-1492 жж.), Крест жорығы және Жүзжылдық соғыс (1337-1453 жж.) болып табылады [5].

Әскер тарихындағы бет бұрыс кезең деп XV ғасырдың ортасынан бастап Еуропада оқ-дәрінің және оқшашар қарудың (аркебуз, пушка) пайда болған уақытын айтамыз. Оларды ең алғаш рет Азенкурадағы шайқаста (1415 ж.) қолданған. Бұдан былай әскери техника деңгейі мен әскердің жабдықталғандығы толығымен соғыстың болуының маңызды көрсеткішіне айналды. Соңғы ортағасырда (XVII ғ. бірінші жартысы мен XVI ғ. аяғы) еуропалықтардың технологиялық мүмкіндіктері, оларға өз континентінен тыс жерлерге экспансия ашуға және Шығыстың көшпенді ұлыстарының көтерілісіне бір уақытта шек қоюға мүмкіндік берді. XVI-XVII ғғ. ең үлкен қарулы қақтығыстарына, бәрімізге белгілі, Итальян соғыстарын (1494-1551 жж.) және Отызжылдық соғысты (1618-1648 жж.) жатқызамыз [6].

Келесі жүзжылдықтарда соғыс табиғаты жасыруға келмейтін түбегейлі, түбірлі өзгерістерге ұшырады. Әскери техниканың жаңа түрлерін (XVII ғ. қарапайым мушкеттен XXI ғ. басындағы атомды суасты кемелеріне дейін) жасауда үлкен прогресс көрінеді. Қарулардың мүлдем бөлек, жаңа түрлері (зымырандық жүйелер, зымыранға қарсы қорғаныс жүйесі және т.б.) әскери қарсылықтардың арақашықтық сипатын өзгертті. Соғыс көпшілік бола бастады: рекруттық^ жинау институты және оның орнын басып, XIX ғ. бастап келген, жалпы әскери міндеттік институты, әскерді шындығында да жалпыхалықтық (I дүниежүзілік соғыста 70 млн адам, II дүниежүзілік соғыста 110 млн. жоғары адам қатысты) етті. Бұған қоса, соғысқа енді барлық қоғам (II дүниежүзілік соғыс кезінде КСРО мен АҚШ-тағы әйел және бала еңбегі) тартылды. Осыған орай, соғыс құрбандарының саны да арта түсті: егер XVII ғ. олар 3,3 миллионды құраса, XVIII ғ. - 5,4 млн, XIX ғ.-XX ғ. басы - 5,7 млн, I дүниежүзілік соғыста 9 млн шамасында, ал II дүниежүзілік соғыста 50 миллионнан жоғары [7].

Біздің көзқарасымыз бойынша, XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасыр басы жауласушы тараптардың мүмкіндіктерінің тең болмау жағдайы туындауынан, басқаша атап айтсақ, «асимметриялық соғыстардың» бар болуымен сипатталады. Бірақ, әсіресе біздің дәуірде мұндай соғыстар қауіптірек деп танылады, себебі әлсіз жақ ойламаған және айтылмаған әрекеттерге жүгінуі мүмкін, мысалы террорлық әрекеттер.

Қарулану аясында ғылыми-техникалық прогрестің өркендеуіне байланысты соғыс сипаттарының өзгеруі, II дүниежүзілік соғыстың нәтижелері, барлық прогрессивті адамзатты әскерге қарсы кампания ашу туралы ойлануға мәжбүр етті. Бұл Ұлттар Лигасы шығармашылығында, кейіннен БҰҰ-ның идеялық қағидаларынан көрініс тапты. Әсіресе, БҰҰ-ның құрылуымен, оған шынайы қорғаушының және бүкіл әлемде үлкен масштабты қарулы қақтығысқа жол бермеуге қадағалау жүргізетін бірден-бір қол қанаттың рөлін болжады. Оның айғағы ретінде осы ұйымның Жарғысындағы талаптың бірін «болашақ ұрпақтарды соғыс зардаптарынан қорғау» деп ұғынуға болады. Осы ұйымның тікелей қатысуымен, БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1974 жылы алғашқы болып «әскери агрессияны» адамзатқа қарсы қылмыстар қатарына жатқызуды және көптеген дүниежүзі мемлекеттерінің заңнамаларында соғыстан сөзсіз бас тартуға байланысты заңдар мен қағидаларды қабылдауды ұйғарды.

Әскери әрекеттерді жүргізудің заңдық регламенттелуі жайлы айта келе, қарулы қақтығыстарға байланысты бірінші шектеулер ежелгі кезде қолданысқа енгізілген болатын. Дереккөздерге сүйенетін болсақ, б.з.д. VI ғ. Қытайда және б.з.д. 200 ж. Үндістанда [8].

Осылардың арасында Ежелгі Грециядағы сол және басқа әскери әрекеттерді шектеуге бағытталған белгілі ережелерді қолдану тәжірибесі анық бақыланады.

Гректердің өзара соғыстарында қолданылып жүрген, дәл осы кезеңде соғыстың белгілі бір заңдары жасалынды (мысалы, Афина мен Спарта арасындағы Пелопоннесс соғысы барысында) [9].

Ежелгі Рим тарихында «соғыс ережелерін орнату қажеттілігі Рим жүргізген үздіксіз соғыстармен ғана емес, римдіктердің тума тасбауырлығымен де айтылады. Бұдан бөлек болған соғыстарда қантөгіс көп болды, себебі дәрігерлік көмек пен санитарлық жағдайдың жоқ болуына байланысты» [10].

Еске салып өтсек, ортағасырда Еуропада алғашқы әскери қылмыстар жайлы сот процесі Австрияда 1474 ж. соғыс кезінде жасаған айуандығы үшін Петер фон Сатенбех үстінен болды, ол өлім жазасына кесілген еді [11].

Осылайша, қарулы қақтығыстар кезінде жауласушы тараптардың белгілі әрекеттерін шектейтін прогрессивті нормалар Еуропада қарқынды дамуда болды. Себебі, ең алғашқы өте қорқынышты соғыстар осы жерлерде бет алған болатын. Қазіргі заманғы халықаралық құқық бірыңғай түрде жалшылықты халықаралық құқықтың нормаларын бұзу әрекеті деп қабылдайды. Ереже бойынша жалшылар өздерінің негізгі қызметін қарулы қақтығыстарда белгілі бір сыйақы үшін орындайды. Олар ресми түрде мемлекеттің қарулы күштерінің қатарына кірмейді. Сондай-ақ, жалшы ретінде белгілі бір тәжірибесі мен әскери өнерге ие адамдар ғана тартылады. Мысал ретінде, Шешенстандағы соғыста биотлонист әйелдерді қарулы қақтығыстарға үнемі қатыстырып, жалдап отырған. Себебі, олар снайперлік қаруды еркін меңгерген және өздерінің спорттық кабілетін әскери операциялар кезінде пайдалану мүмкіндігіне ие.

Жоғарыда басталған ойды жалғастырып келе, ортағасырда Еуропа тарихында, қарулы қақтығыстарда қолданылатын шектен тыс қатал әскери қолданыстар қабылданды, мұндай объективті қайта қарау және соғыстың белгісіз ізгілігін жақсылап ойлауға мүмкіндік береді. Осылайша, қарулы қақтығыстардың регламенттелуінің қажеттілігін түсіну пайда болды. Қарулы қақтығыс кезінде соғыс салттары мен заңдарын бақыламау және қатаң өрескел бұзу, жауласушы тараптардың кез келген адамдық қасиеттерін жояды. Кез келген соғыстың «халықаралық құқық бұзушылық» сипатын есептей келе, біз қарулы қақтығыстардың заңдық регламенттерінің реттелуіндегі бастаушы рөлді халықаралық құқық анықтайды деген әділ ойды айтуға болады. Сондай-ақ, бұған дәлел, халықаралық нормативті қалыпқа түсірудің тәжірибесі, бұл тәжірибе халықаралык құқық нормаларына осыдан бірнеше ғасыр бұрын енгізілген болатын.

Осыған сай, біз соғысты жүргізу ережелерін заңды регламентациялау сұрақтарында мемлекеттік құқықтың рөлін шектемейміз. Мысал ретінде, 1863 жылы ұлты неміс, атақты америкалық халықаралық заңгер Ф. Либер тарапынан жасалған, көбіне «Либер Кодексі» деген атпен белгілі, АҚШ-тың дала әскеріне нұсқауын айтуға болады.

Либер Кодексі алғашқы кезде 1863 ж. АҚШ Президенті тарапынан жарияланды. Бұл елде 1861 жылдан 1865 жылға дейін Солтүстік пен Оңтүстік арасында соғыс жүрді. Либер Кодексі құрлықтағы соғыстың барлық аспектілеріне қатысты, жауынгерлік әрекетті бастау тәсілдерінен бастап адамдардың ерекше категорияларына дейін, мысалы, әскери тұтқындар, жараланғандар, партизандар (франтирерлер) және басқаларға қалай қарым-қатынас жасау керек дегенге толық ережелер берген.

Қосымша ретінде, тек осы мемлекетішілік құқықтық актіде бірінші болып сарбаздардың соғыс жүргізу құқықтарын бұзған жағдайда, оларды соттық қудалау керектігі ережесі көрініс тапқан [12]. Осылайша, Либер Кодексі жалпы түрде, соғыс жүргізу ережелерін бекітетін заңдық процеске, елеулі әсерін тигізді.

Халықаралық құқықта алғаш рет қарулы қақтығыстарды дұрыс жүргізу ережелері

• 
  артық жәбір көрсетуге қабілетті улы қаруларды немесе қарудың басқа түрлерін қолдану;
  
• 
  қалалар мен ауылдарды негізсіз қирату немесе тегістеу, егер бұл әрекеттер әскери қажеттіліктен туындамаса;
  
• 
  қандай да бір тәсілдермен қорғаусыз қалаларға, қыстақтарға, түрғылықты мекендерге немесе құрылыстарға шабуылдау немесе оларды бомбылау;
  
• 
  қоғамдық немесе жеке меншік мүлкін қирату;
  
• 
  екіжүзділік;
  
• 
  ешкімді тірі қалдырмауға шығарылған бұйрық;
  
• 
  кісі өлтіру немесе қаруын тастап не болмаса қорғануға қажетті құралдарға ие болмай, сөзсіз берілген дұшпанға зақым келтіру;
  
• 
  дұшпан жақтың парламенттік немесе ұлттық жалауын, әскери белгілері мен формалық киімдерін заңсыз қолдану және т.б. [13].
  

Соғыс жүргізуде белгілі бір құралдар мен тәсілдерді шектеу және оларға тыйым салу қағидалары мен нормаларын әрі қарай кодификациялау ісіндегі белгілі оқиға 1868 жылы Санкт-Петербург қаласында қабылданған Жарылғыш және жанғыш оқтарды қолдануды болдырмау туралы Декларация болды. Бұл Декларация көптеген қатынастарда Либер Кодексіне толығымен қарама-қарсы болды. Ол уақытта Кодекс секілді мемлекеттің ішкі заңдарының бөлігіне айналған, бірбеткей ретте жарияланған, үлкен сұраулар шеңберін туғызған Декларация соғыс жүргізудің өте ерекше бір ғана аспектісіне қатысты халықаралық келісімшарт болып есептелінді. Келісімшарттың тақырыбы бұған дейін қолда бар, ауыр емес салмақтағы жарылғыш немесе жанғыш снарядтарды ұзақ қолданбау туралы болды. Бұл уақытта жаңа оқ-дәрілердің, әсіресе, жарылғыш винтовкалық оқтардың әсерлері шынайы шайқас жағдайларында сыналып қойған еді. Дұшпанның жанды күшіне қарсы қолданылатын жаңа оқ-дәрілер, кәдімгі винтовка оқтарынан тиімді емес болатын: негізінде, жарылғыш оқ қатардан (hors de combat) тек бір ғана дұшпан жауынгерін құртуы мүмкін. Мұндай оқпен жаралану өте ауыр және жаралы адамның жарасын әрі қарай ұлғайта түседі [15].

1868 жылы Санкт-Петербургте Ресей билігінің ынтасы бойынша «дамыған мемлекеттердің арасындағы соғыс кезінде заманауи, жоғарғы деңгейдегі снарядтарды қолдануды шектеу мүмкіндігін қарастыру мақсатында» жиналған халықаралық әскери комиссия өте қысқа мерзімде, снарядтардың жаңа түрлерін қолдануға тыйым салу керек деген шешімге келді. Комиссия өз шешімін келесі қызықсыз емес талқылар тізбегіне негіздеп шығарды. «Цивилизацияның табыстары мүмкіндігінше соғыс ауыртпалықтарын азайтуы керек» дегенді айтудан бастап, комиссия «соғыс уақытысында мемлекеттер ие болуға тиіс жалғыз заңды мақсат дұшпанның әскери күшін әлсіретуге бағытталған» деп жариялады. Бұл үшін «саптан, мүмкіндігінше көбірек адамды шығарудың өзі толық жеткілікті», ал «дұшпандарды өлтіретін немесе көптеген адамдарды жаралап, оларды саптан шығаратын мұндай құралды қолдану, аталған мақсатты қабылдауға сәйкес емес». Бұл қаруды қолдану «адамзатты сүю заңдарына қайшы келетін» еді [16].

Комиссияның көзқарасы бойынша, қарастырылып отырған снарядтар осы анықтамаға сай келгендіктен, оның мүшелеріне тек «адамды сүю талаптарының алдында соғыс қажеттіліктері тоқтайтын техникалық шекараларды» жалға қою ғана қалды. Бұл әдейі математикалық дәлдікпен жасалған: сынды түрде 400 грамм салмаққа жарияланды. Шектеу, шыны керек, азды не көпті мөлшерде ерікті болды: винтовка оғы азырақ тартатын еді де, ал артиллерия снарядтары ол уақытта белгілі мөлшерде ауыр болды. Бұдан шығатын осы екі соңғы өлшемнің аралығындағы шекаралық белгіде болды. Қарсыластың жанды күшіне қарсы қолданылатын, ол уақыттың жарылғыш артиллериялық снарядтары ауыр жарақат әкелуге себеп болуы мүмкін, тіпті кейде «саптан шығарылған адамдардың өліміне сөзсіз себеп» болуы мүмкін, бұлар саптан бір командирден аса шығарып жіберуге қабілетті, осылайша, винтовкалық оқ болғанымен, қарудың басқа класына жатады. Және бір маңызды түсініктердің бірі болып, жарылғыш артиллериялық снарядтарды қолдану мүлдем басқа мәселелерді шешу үшін қажет деген пікір айтылады. Осыған сәйкес, бұл снарядтар берілген шектеу әсерінен тыс аймақтарда қалу қажеттілігінен, осы жағдайда әскери қажеттілік пен гуманистік талаптардың арақатынасы бөлек болып қалатын еді.

1907 жылғы әлемнің екінші халықаралық конференциясында Соғыс кезіндегі теңіз күштері тарапынан бомбалау туралы Конвенция (IX) қабылданды. Конвенцияның кіріспе бабы Гаага заңнамасының 25-бабында айтылғандарды қайталап, қорғаусыз қалаларды бомбалауға тыйым салды. Сосын, конвенцияның 2-ші бабында қорғаусыз қалалардың аумағында орналасқан бомбалауға тыйым салынбайтын әскери объектілерді (әскери теңіз қызметтері немесе қарсыластар тарапынан оның әскери қажеттілігіне жарайтын шеберханалар) анықтауға мән берілген. Бұдан шығатын қорытынды, сол кездің өзінде-ақ соғыс кемелерінің артиллериясы, әскери авиация ақырын орындайтын мәселелерді тез орындауға көзделген. Сондықтан да 2-ші бапта жазылған заңдар ерекше қызығушылық танытады, не болмаса, соңғы әскери-техникалық жетістіктерді таңдандырады (өкінішке орай, конвенцияның 3-ші бабы, егер жергілікті билік сол уақытта теңіз күштері үшін қажет азық-түлік қорының реквизицияларын мойынұсынса, ол жағдайда қорғаусыз қалалардың барлық аумағын бомбалауға рұқсат береді, бұл, әрине қазіргі көзқарас бойынша, сөзсіз сәтті жағдай) [17].

Сондай-ақ, механикалық тиюден автоматты түрде жарылатын суасты миналарын орнату туралы конвенцияның (VIII) мәнін (бұл айтылған миналардың қолданылуына бірнеше шектеулер енгізді) және бейтарап мемлекеттер мен қарсылас мемлекеттердің сауда флоттарының қызығушылығын ояту мәселелері бойынша бірнеше Конвенцияларды атап өту маңызды. Осылардың ішіндегі ең белгілісі – Халықаралық сыйлық палатасын (Международная призовая палата – автордың белгілеуі) құру туралы Конвенция (XII). Бірақ, негізгі мәселе, екі қызығушылық танытқан мемлекеттердің арасында маңызды заңдарға қатысты, қоршауды орнату мен алу тәртібін реттейтін, контрабандаменен күресті, тексеру, тінту, және т.б. жою мәселелері бойынша келісімге келмеу болды. Бұл ортақ келісімге келмеген аумақ 1907 жылы жүйесіз күйде қалды. 1909 жылы Лондон қаласында Әскери-теңіз конференциясы өтті, мұнда жоғарыда шешімі табылмаған мәселелерге тиімді жауап табылып, оларды теңіз соғысының заңдарына қатысты Декларацияны іске асыруға мүмкіндік туды. Өкінішке орай, Декларация бекітілгенімен, осының салдарынан Халықаралық сыйлық палатасын құру туралы Конвенция бекітілмей қалды [18].

Содан әрі, әскери қылмыстардың құрамы, бүгінге дейін 1949 жылғы соғыс құрбандары жайлы Женева конвенцияларында және 1977 жылғы Толықтырғыш протоколдарда өз көрінісін табады.

Осыған сәйкес, бұл жерде Женева конвенциялары мен оларды толықтыратын екі протокол да дәл осы уақытта соғыстың жеке заңдары мен дәстүрлерін маңызды әскери қылмыс ретінде бұзатын берік құқықтық базаны құрды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі халықаралық гуманитарлық құқық кодификацияланған 1949 ж. Женева конвенциялары тарихта бірінші рет әскери қылмыстардың толық тізімін береді. Женева конвенцияларының төрттен біреуі: «Қызмет етіп жатқан әскерлердегі науқастар мен жаралылардың жағдайларын жақсарту туралы» (I Женева конвенциясы); «Теңіз қарулы күштерінің құрамындағы кеме апатына ұшыраған адамдардың, аурулар мен жаралылардың жағдайын жақсарту туралы» (II Женева конвенциясы); «Әскери тұтқындармен қалай қарым-қатынаста болу туралы» (III Женева конвенциясы); «Соғыс кезінде тұрғылықты азаматтарды қорғау туралы» (IV Женева конвенциясы) - қазіргі кезде халықаралық құқықта бірегей әскери қылмыс деп белгіленген ережелер, әскери әрекеттерді жасау құралдарының «маңызды тәртіп бұзушылықтарының» тізімін құрайды [20].

Бірақ, бәрімізге мәлім, әлемге қарсы қылмыс ретінде агрессия жайлы, бірнеше уақыт бұрын, 1919 жылы Версаль бейбіт келісімшартында айтылған болатын. Одан бұрын, баршамызға белгілі 1918 жылдың 11 қарашасында әскери қылмыскерлерді жауапкершілікке тартуды жолға қою мақсатында Одақтық комиссия құрылған еді [21].

Осылай, атап өту керек, Вильгельм II жасаған қылмыс үшін жауапкершілікке тарту мәселесі «Санкциялар» дегенді білдіретін (227-230 баптар). Бұл қылмыстарға Версаль бейбіт келісімшартының 7 бөлімі арналған болатын. Мұнда тікелей былай бекітілген: «Одақтық және біріккен державалар, бұрынғы Герман императоры Вильгельм II Гогенцоллерге халықаралық келісімнің моралі мен қасиетті күшіне қатты тіл тигізгені үшін қоғамдық айып жариялайды (227-бап)» [22].

Қарастырылып отырған келісімнің 228-бабында, одақтық және біріккен мемлекеттерге әскери сотқа кайзер сыбайластары, соғыс дәстүрлері мен заңдарына қарсы айыпкердің әрекеттерін беруге құқықты бекітеді. Сондай-ақ, осы мақсатта бес соттан (АҚШ-тан, Ұлыбританиядан, Франция, Италия және Жапониядан) тұруға тиісті, арнайы халықаралық әскери сот құру мәселесі де ойға алынған. Әскери қылмыскерлердің жауапкершілігі «Германия немесе оның одақтастарының сотында барлық процестер немесе ізге түсулерден тәуелсіз түрде» келуі керек (228-бап) [23].

Дәл осы байланысты Н.Н. Кравченко былай деп атап өтеді: «Версаль келісімі кате-гориялық түрде халықаралық құқық соғыстың дәстүрлері мен заңдарын бұзуға тыйым салып, заң бұзушы айыпкерлерге (нақты адамдарға) халықаралық қылмыстық жауапкершілікке тартады дегенді мойындайды» [24].

Соғыс дәстүрлері мен заңдарын бұзғаны үшін заңды жауапкершілік маңызды орынды екінші дүниежүзілік соғыстан кейін орын алды. 1945 жылы Нюрнбергтегі және 1946 жылы Токиода халықаралық әскери трибуналдар құрылған кезде орын алған белгілі процестерді айтуға болады. Осылайша, әскери қылмыскерлерге қарсы процесс 1945 жылдың 14 қараша-сынан 1946 жылдың 1 қазанына дейін жалғасты. Нәтижесінде жиырма төрт айыпталушыдан он тоғызы айыпкер деп табылып, олардың ішінде он екісі өлім жазасына кесілді. Қиыр Шығыс үшін халықаралық әскери трибуналдағы қылмыстық процесс 1946 жылдың 3 мамырынан 1948 жылдың 12 қарашасы аралығында жүргізілді. Токио трибуналының сотына Жапониядағы басқарушы шендерді иеленген жиырма сегіз мемлекеттік қызметкер берілді. Айыптаушы үкім жиырма адамға қатысты кіргізіліп, олардың ішінде жетеуі өлім жазасына кесілді [25].

Атап өту қажет, осыған байланысты құқық бұзушылық салдарынан туындайтын зиянның орнын толтыру талаптарына әкелетін өркениеттік концепция төңірегіндегі халықаралық-құқықтық жауапкершілік мәселелерінде «Мемлекеттік акті доктринасы» деп аталатын акті жұмыс атқарды. Нюрнберг процесі мемлекеттік органдардың жасаған және мемлекет қана айыпталатын әрекеттерге сәйкес, бұл доктринаны алып тастады. Бұл акт, осы әрекеттердің орындаушылары болып табылатын, жеке тұлғалардың күнәсін алып тастайды. Сонымен бірге мемлекет басшылары ешқашан сотқа тартылмайды, ондай жағдайда өзінің қол астындағыларының әрекеті үшін жауап бермейді деген көзқарас бар [26].

Нюрнберг процесінің маңызды ерекшелігі, осылайша, процеске кіру жолында айыпталушының мемлекеттік аппараттағы Гитлерлік Германия саясатындағы қылмыстық мақсаттар жайлы білуге мүмкіндік беретін жоғарғы жағдай және соған сай әрекет етуге әкеледі. Бұл жағдайды жұмсартуға қызмет етіп қана қоймай, оның басты қылмыскер ретінде көрінуіне де қызмет етеді. Трибунал «сотталушылардың қызметтік жағдайы, олардың мемлекет басшысы немесе басқа да биліктегі жауапкер шенеунік болуы оларды жауапкершіліктен босату немесе жазасын жеңілдетуге негіз болмайды» дегенді айтады. (Жарғының 7-бабы) [27].

Жалпы, Нюрнберг процесінің тарихи мәні, алғашқыда агрессивті соғыстың халықаралық ауыр қылмыс деп танылғанын, ал соғыс дәстүрлері мен заңдарына, әлемге қарсы, жалпы адамзатқа қарсы қатал қылмыстарды жасаған қылмыскерлер бүкіл әлемдік қоғамдастыққа талқыға түседі. Нацистік қылмыскерлердің халықаралық қылмыстық жауапкершілігінің мәні мұнда, «екінші дүниежүзілік соғыс кезінде адамзатқа қарсы жасалған қылмыстарды жасағандарды жауапқа тарту халықаралық құқықты реттеудің маңызды құралы болып табылады және жаңадан соғыс шығып кету қаупінен қорғауға қызмет етеді [28].

Соғыс жүргізудің жеке тәсілдері мен құралдарын шектеу мен тыйым салуға бағытталған халықаралық-құқықтық нормаларды дамыту мен қазіргі баяндама шеңберінде барлық негізгі нормаларды ұстап қалу, бірақ осы мәселеге халықаралық құқық нормаларын бұзғаны үшін жауапкершілікті байланыстыра отыра, біз, осылай, соғыс дәстүрлері мен заңдарын бұзғаны үшін халықаралық-құқықтық жауапкершілік мәселелерін егжей-тегжейлі талқылау керек деп санаймыз.

Келесі соғыс жүргізу ережелерінің халықаралық-құқықтық маңызды сатысы – бұл БҰҰ-ның құрылуы. Бұл ұйым халықаралық қауіпсіздікті реттеуде және әлем бейбітшілігі үшін маңызды рөл атқарады. 1945 жылғы БҰҰ-ның Жарғысында айқындалған негізгі мәселелерді көрсетуді жөн көрдік:

1. Халықаралық әлемдік қауіпсіздікті сақтау және осы мақсатта әлемнің басқа да немесе агрессивті актілерді бұзу және күш көрсетуге тыйым салудың тиімді жолдарын іздеп, қабылдау немесе бейбіт шешім қабылдау. Әділдік қағидаларымен келісіп, халықаралық тыныштықты сақтау немесе теңқұқықтық сыйлау қағидасына қайшы достас мемлекеттердің арақатынасын бұзуға әкелетін ситуацияларды болдырмау және жалпылық достық қарым-қатынасты орнатуға және мемлекеттерді достастыруға арналған басқа да шараларды қолдану.

2. 
   Тілі, діні, мәдениеті мен сеніміне қарамастан, адам құқықтары мен еркіндіктерін дамыту арқылы оларға тән экономикалық, қоғамдық, мәдени және гуманитарлық мәселе-лерді шешетін халықаралық қауымдастық құру.
   
3. 
   Және осы жалпы мақсаттарға жетудегі ұлттардың келісімге келу әрекеттерінің орталығы болу (БҰҰ Жарғысының 1-бабы) [29].
   

1. «Ұйым оның барлық мүшелерінің егемендік теңдігі қағидасына негізделген». Ұйымға мүше-мемлекеттердің егемендік теңдік қағидасы негізгі деп бекітіледі.

2. 
   «БҰҰ-ның барлық мүшелері ерікті түрде, Ұйым мүшелері басшыларының мін-деттерінен келіп шығатын міндеттер мен құқықтарды бірге қамтамасыздандыру үшін Жарғыда өздеріне жүктелген міндеттерді атқарады». Бұл ереже БҰҰ Жарғысынан және басқа Ұйым Жарғыларында бекітілген мүше-мемлекеттердің БҰҰ-ға мүше-мемлекеттер ерікті түрде орнату қажеттілігі жайлы норма бекітілген.
   
3. 
   «Біріккен Ұлттар Ұйымының барлық мүшелері өздерінің халықаралық дауларын бейбіт жолмен шешеді, себебі халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке, әділдікке қауіп төндірмеу қажет». Бұл ережеге сәйкес, барлық халықаралық даулар мен жағдаяттарды бейбіт жолмен шешу керектігі, яғни осы арқылы қазіргі халықаралық құқық пен ұйым қолданатын құралдар мен механизмдерді пайдалану туралы бекітілген (қайырымдылық қызметтер, келіссөздер, татуластырушылықтар, халықаралық соттық қарау, арбитраж және т.б.).
   
4. 
   «Біріккен Ұлттар Ұйымының барлық мүшелері өздерінің халықаралық қатынастарында күштеп қорқытудан немесе оның аумақтық дербес құқықтылыққа ие кез келген мемлекеттің саяси тәуелсіздігіне қарсы қолданудан, я болмаса, Біріккен Ұлттар мақсаттарына сәйкес келмейтін саяси қызығушылықтары үшін халықаралық қатынастарда қарулы күштерді қолдану немесе күштеп қорқытуға жол бермеу жайлы ережені бекітеді».
   

6. «Ұйым, өзіне мүше емес мемлекеттердің өзінің қағидаларына сәйкес, қызмет етуін қамтамасыз етеді, бұл әрекет халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға қажет болуы мүмкін». Көрсетілген қағидалар мүше-мемлекеттер үшін Ұйыммен және өздерінің арасында Жарғыда көрсетілген жалпы мақсаттарға жетуде өзара тиімді қауымдастық құру ережелерін жолға қояды.

7. «Бұл Жарғы ешқашан Біріккен Ұлттар Ұйымына кез келген мемлекеттің ішкі құзырына кіретін істеріне араласуға құқық бермейді, және Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшелерінен мұндай істерін Жарғының шешіміне беруін талап етпейді; бірақ, бұл қағида, VII бөлім негізінде мәжбүрлеу шараларын қолдануға итермелейді» (БҰҰ Жарғысының 2-бабы). Бұл ережеде БҰҰ-ның мемлекеттердің ішкі істеріне араласуына жол бермеу және осыған сәйкес бір мемлекеттің басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласуына жол бермеу нормалары бекітілген. Тек қана БҰҰ-ның Жарғысының VII бөліміндегі ережеге сәйкес, оның мүшелерінің қажеттілігінен туындаған жағдайларда ғана, БҰҰ тарапынан мемлекеттердің ішкі істеріне араласуға болады [30].

Осылайша, БҰҰ қазіргі күнге дейін толық түрде өзі жариялаған міндеттерді атқарады және осы күнге дейін бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздік мәселелері бойынша тиімді халықаралық институт қызметін атқарып келеді деп сеніммен айтуға болады. Бұл адам баласына қарудың жаңа түрлері, оның ішінде, алдымен ядролық қару қауіп төндіріп тұрған қазіргі кез үшін көкейкесті болып табылады. Осыған байланысты 1984 жылдың 12 қарашасындағы Біріккен Ұлттар Ұйымының «Халықтардың бейбіт өмір сүруге құқығы туралы» Декларациясын ерекше атап өту қажет. Сондай-ақ, бұл аталған құжаттың 92 мемлекет тарапынан мақұлдануы барлық адамзат өркениетіне төніп тұрған термоядролық апаттың қаупін жоюға әлем халықтарының ұмтылысын дәлелдейді. Себебі, бұл апат, адамдардың өмір сүру құқығына тікелей қол сұғу және халықаралық қылмыстың жаңа түрі – адамзат өркениеті мен бейбітшілікке қарсы әрекет объектісі болып табылады [31].

БҰҰ-ның қамқорлығы аясында, қақтығыс құрбандарын қорғау және қарулы қақтығыстарды құқықтық регламенттеу сұрақтары прогрессивті даму үстінде. Бұл жалпы алдыңғыдан қауіпті құралдар мен жарақтардың жаңа түрлерінің пайда болуына негіз болатын жанжалдарды шектейді.

Шынын айту керек, құралдардың мұндай түрлерін қолдану жер бетіндегі тіршілік атаулының өмірі мен жердің экожүйесіне тікелей қауіп төндіреді. Осыған байланысты жаңа түсінік қалыптасты және халықаралық қылмыстың жаңа түрі - экоцидке халықаралық-құқықтық квалификация беріледі.

Осылайша, экоцид деген ұғымға бүкіл адамзаттың немесе адамзат қоғамының жеке бөліктерінің денсаулығы мен өміріне тікелей қауіп туғызатын қоршаған ортаға деген зарарды жасап шығаратын халықаралық қылмыс деп анықтама беріледі. Экоцид қылмыс ретінде, әскери экоцидтің құрамдас бөлігіне байланысты, аргессивті соғыстың қайнар көзі болып табылады. Яғни, бұл соғыста жеңу және қарсыласының үстінен әскери мүлікке қол жеткізу үшін табиғи жағдайлар мен құбылыстарды мәжбүрлі түрде қолдану дегенді білдіреді. Осыған байланысты, халықаралық құқықта соғыс санаттарының мүлде жаңа түрлерін бөліп көрсетуге болады:

а) геофизикалық соғыс бұл қолдан ықтиярсыз түрде вулкан атқылату, жер сілкінісі, озон қабатына зақым келтіру, мәңгілік тоңды еріту және басқа да жер құрылымы немесе құрамы, динамикасын қолдан өзгерту жағдайлары дегенді білдіреді;

ә) метеорологиялық соғыс, яғни техникалық және басқа да құралдардың көмегімен борандар, цунами, дауылды, бұршақ жаудыру, көшкіндер, жаңбыр не қар жаудыру және басқа да климаттық өзгерістерді жасау;

б) жаппай қырып-жоюға арналған құралдар және жаппай әрекет ететін басқа да жарақтарды кеңінен қолдану: ядролық, сәулелік, токсиндік, жандырғыш, инфратолқынды, радиобөлшекті қарулар [32].

Қоршаған табиғи ортаға әсер ететін құралдарды қолдануды шектеу және тыйым салу туралы нормативті заңнамаларды қамтитын халықаралық-құқықтық актілерге мыналар жатады: 1925 жылғы Соғыс кезінде тұншықтырғыш, улағыш және сол сияқты басқа да газдар мен бактериологиялық құралдарды қолдануға тыйым салу туралы Протокол; 1972 жылғы бактериологиялық және токсиндік құралдардың қорын жинақтау, жасап шығаруға тыйым салу және оларды жою туралы Конвенция; 1977 жылғы Табиғи ортаға әсер ететін әскери немесе кез келген басқа әрекеттерге тыйым салу туралы Конвенция; 1980 жылғы Шектен тыс зақым келтіретін немесе жаппай әсердегі деп саналатын қарапайым қарулардың нақты түрлерін қолдануды шектеу немесе тыйым салу туралы Конвенция; Жоғарыда атап өтілген 1949 жылғы соғыс құрбандарын қорғау туралы Женева конвенциялары және оларды толықтыратын 1977 жылы қабылданған Протоколдар және т.б.

Осыған байланысты, атап өту қажет, 1977 ж. I Толықтырушы протоколда ғана, қоршаған ортаға үлкен және ұзақ мерзімді зарар келтіреді деп күтілген немесе мақсатты түрде осы зарарды келтірген соғыс әрекеттерін жүргізу құралдары мен тәсілдерін қолдануға тыйым салуға бағытталған нормалар қамтылған (35-бап, 3-тармақ) [33]. Протоколда, сондай-ақ, қоршаған ортаға зиян келтіретін репрессалийлерді қолдануға тыйым салу бекітілген, себебі, олар бүкіл адамзатты толығымен жазалайды. Сонымен бірге «азаматтық тұрғындардың өмір сүруіне қажетті объектілерді қорғау», «қауіпті күштерді қамтитын қарулар мен қондырғыларды қорғау сияқты экологиялық нормалар да бар (54, 56-баптар) [34].

Тағы бір айта кететіні, БҰҰ-ның қарқынды күш-жігеріне байланысты, 1977 жылы біздің көзқарасымызша, өте маңызды, қарулы қақтығыс кезіндегі экоцидпен күрес жүргізу жөніндегі халықаралық-құқықтық құжат қабылданды. Бұл - Қоршаған ортаға әсер ететін әскери немесе басқа кез келген дұшпандық әрекетті қолдануға тыйым салу туралы Конвенция. Конвенцияның преамбуласында көрсетілгендей, «Осы конвенцияның мүше-мемлекеттері соғыс жүргізуге адамзат баласын жаңа құралдардың қаупінен құтқару ісіне және қатаң әрі тиімді халықаралық бақылауды толығымен және жаппай қарусыздандыруға қол жеткізу мен қару-жарақ жарысып шектеу ісіне үлес тигізуді қалай отырып, сонымен қатар бейбітшілікті нығайтуға деген қызығушылықты басшылыққа ала отырып, ғылыми-техникалық прогрестің қоршаған ортаға әсер ету аймағында жаңа мүмкіндіктерді аша алады деп мойындады. Сондай-ақ, осындай құралдарды әскери немесе кез келген басқа қастандық мақсатта қолдану, халықтың жақсы тұрмыс-халі үшін шектен тыс жаман жағдайларға әкелуі мүмкіндігін түсінеді» [36].

Ең негізгісі, Конвенцияда мүше-мемлекеттердің қарым-қатынасындағы міндеттемелер бекітілген: 1) кез келген екінші мүше-мемлекетке зарар келтіру және зиян тигізу, жою тәсілдері түріндегі кең, ұзақ мерзімді немесе маңызды салдарға ие болуға әкелетін, қоршаған ортаға әсер ету құралдарын дұшпандық мақсатта немесе әскери мақсатта қолдануға жол бермеу; 2) осы аталған Конвенцияға әрбір мүше-мемлекет кез келген мемлекетті, мемлекет топтарын немесе халықаралық ұйымдарды I тармақтағы заңнамаға қарама-қайшы келетін әрекетті жасауға итермелеуге, қолдамауға, көмектеспеуге міндеттемеленеді» (1-бап).

Осыған сәйкес, заманауи халықаралық құқықта қарулы қақтығыс кезінде тікелей жүзеге асырылатын, мүлде жаңа халықаралық қылмыс түрлері пайда болды. Биоцид (өмірдің түгелімен жойылуы) адамзат баласына қарсы халықаралық қылмыс деп танылады. Экоцидтен айырмашылығы, биоцид тек адамға және басқа тірі организмдерге қарсы бағытталған. Сондай-ақ, адамдар мен тірі табиғатты қарулы қақтығыста дұшпаннан әскери мүлікті тартып алу мақсатында жаппай қырып-жою қаруының көмегімен қасақана, жаппай жоюды білдіреді.

Биоцидтің ерекше белгілеріне жаппай жою кезінде, қарулы қақтығыстарда қолданылатын құралдардың ерекшелігін жатқызуға болады:

1. Нейтронды қару адамдарды жойып, бірақ олардың материалдық құндылықтарын сақтап қалуға арналған. Осы уақытқа дейін халықаралық құқық және мемлекеттердің жанындағы ұлттық қауымдастық тарапынан шектелмеген қарулар және соғыс құралдарының бір түрі болып табылады.

2. Бактериологиялық, биологиялық немесе токсинді қарулар. Бұларға 1972 жылғы бактериологиялық (биологиялық) және токсиндік құралдардың қорын жинақтау, жасап шығаруға тыйым салу және оларды жою туралы Конвенция тыйым салады. Бактериологиялық (биологиялық) және токсиндік қарулар жаппай қырып-жою қарулар санатына жатады. Себебі олардың әсері биологиялық қоспалардан жасалған ауыратын
құралдарды қолдануға негізделген. Оның тиімділігі белгілі аумақтағы адамдарға, жануарлар мен тірі жандарға ғана әсер ететін, жабылуы қиын ауыртпалықтарды жабық түрде, аз зақымдайтын дозаны қолданумен анықталады. Сондай-ақ, дұшпанға биологиялық жағынан үлкен әсерін тигізеді.

Жоғарыда көрсетілген Конвенцияға сәйкес, әрбір мүше-мемлекет төмендегілерді ешқашан, қандай жағдай болмасын жасап шығармайды, жинамайды, қандай да бір жолмен иеленбейді және сақтамайды деген міндет жүктелген. Олар мыналар: бактериологиялық немесе басқа биологиялық агенттер мен токсиндер, олардың шығарылған жері мен шығу тегі, қандай түрде немесе қандай мөлшерде болмасын алдын алу немесе басқа да бейбіт мақсаттарға қолданылмайды; қарулар, жоғарыдағыдай агенттер не токсиндерді қарулы қақтығыстар немесе дұшпандық мақсаттарда қолдануға арналған құрал немесе құрылғы.

3. Химиялық қару: қарулы қақтығыста дұшпанның жанды күшін жоюға арналған, құрамына токсинді химикаттар мен оның түрлері кіретін қондырғылар мен оқ-дәрілер.

1993 жылғы 13 қаңтардағы химиялық қаруды жасауға, шығаруға, жинауға және қолдануға тыйым салатын және оларды жою туралы Конвенцияға сәйкес, әрбір мүше-мемлекет мыналарға міндеттемеленеді: a) ешқашан, қандай жағдай да болмасын, химиялық қаруды жасамауға, өндірмеуге, басқа жолдармен қолға түсірмеуге, жинамауға және сақтамауға немесе химиялық қаруды кез келген біреуге тікелей немесе жанама түрде бермеуге; ә) химиялық қаруды қолданбауға; б) химиялык қаруды қолдануды үйрететін әскери жаттығуларды өткізбеуге; в) ешқашан кез келген біреуді осы Конвенцияда мүше-мемлекетке тыйым салған қандай да бір әрекетті жүргізуге шақырмау, көмек көрсетпеу, қолдамау. Мемлекеттер осы Конвенцияның ережелеріне сәйкес, өзінің иелігіндегі немесе билігіндегі, я болмаса, оның бақылау мен заңдары әсер ететін орындарда орналасқан химиялық қару шығаратын кез келген объектіні жою қажет (1-бап).

4. Тұншықтырғыш, улағыш және сол сияқты басқа газдар. Олар адамзатты құртуға арналған, және де жоғарыда қарастырылған, 1925 жылғы соғыс кезінде тұншықтырғыш, улағыш және басқа да сол сияқты газдар мен бактериологиялық құралдарды қолдануға тыйым салу туралы Протоколмен тыйым салынған. Бұған қоса кету керек, халықаралық құқықта қарулы қақтығыс кезінде тұншықтырғыш және улағыш газдарды қолдануға тыйым
салатын нормалардың бар екенін қоса айтамыз.

Атап көрсетілген халықаралық-құқықтық актілерден басқа, сондай-ақ келесі актілерді де көрсетіп өту қажет. Олар 1949 жылғы Женева конвенцияларымен бірге, қазіргі уақытта істерінің мәні бойынша, соғыс жүргізудің жеке тәсілдері мен құралдарын шектеу не тыйым салу мәселелерімен айналысатын халықаралық қауымдастықтың құқықтық негізін құрайды. Біз оларға төмендегілерді жатқызамыз:

- 1954 жылғы Қарулы қақтығыс жағдайында мәдени құндылықтарды қорғау туралы Конвенция;

- 1981 жылғы Жаппай әсер ететін немесе шектен тыс ауыр зақым келтіреді деп есептелетін қарапайым қарудың нақты түрлерін қолдануды шектеу немесе тыйым салу туралы Конвенция;

• 
  1989 жылғы Жалшыларды іске тартуға, үйретуге, қаржыландыруға және қолдануға қарсы күрес туралы Халықаралақ конвенция;
  
• 
  1991 жылғы Пластикалық жарылғыш заттарды табу мақсатында таңбалау туралы Конвенция;
  

• 
  1993 жылғы Химиялық қаруды өңдеуге, шығаруға, жинақтауға және қолдануға тыйым салу және оларды жою туралы Конвенция;
  
• 
  1997 жылғы Жаяу әскерге қарсы миналарды қолдануға, қорға жинақтауға, шығаруға беруге тыйым салу және оларды жою туралы Конвенция және т.б.
  

1. 
   Flores J.–L. L'empechement des violations du droit de guerre // Revue international de la Croix-Rouge. 1991. Mai-Juin. № 789. – P. 264.
   
2. 
   Bothe M. Friedenssicherung und Kriegsrecht. Vitztum W.G. Volkerrecht. Berlin, 2001. – P. 642.
   
3. 
   Green L.C. The Contemporary Law of Armed Conflict. Manchester, 1993. Chapter 1. – P. 6-7.
   
4. 
   История Древнего Востока / Под ред. В.И. Кузищина. – М., 1989. – 396 б.
   
5. 
   Заборов М.А. Международные отношения в Европе в XIV-XV вв. // История Европы. – М., 1992. – Т. 2. – 541 б.
   
6. 
   Картье Р. Тайны войны. – М., 1968. – 16-б.
   
7. 
   Соколов Б.В. Оккупация. Правда и мифы. – М., 2002. – 352 с. – 24-б.
   
8. 
   История Древнего Востока. Көрс. еңбек. 354-356 бб.
   
9. 
   Беккер К.Ф. История Древнего мира. Восток. Греция. – М., 2001. – 317 с.
   
10. 
    Сол жерде. 211-212 бб.
    
11. 
    Заборов М.А. Международные отношения в Европе в XIV-XV вв. Көрс. еңбек. 544-545 бб.
    
12. 
    Калугин В.Ю. Обязательство Республики Беларусь по пресечению серьезных нарушений международного гуманитарного права и их реализация в уголовном законодательстве // Белорусский журнал международного права и международных отношений. 1998. - № 3. – 15-б.
    
13. 
    Жан Пикте. Основные принципы международного гуманитарного права. МККК. – Москва, 1998. – 27-б.
    
14. 
    Кальсховен Ф. Ограничения методов и средств ведения войны. – М.: МККК, 1994. – 231 с. – 10-б.
    
15. 
    Сол жерде. 13-14 бб.
    
16. 
    Сол жерде. 14-б.
    
17. 
    Сол жерде. 18-19 бб.
    
18. 
    Сол жерде. 19-б.
    
19. 
    Сол жерде. 20-б.
    
20. 
    Адельханян Р.А. Военные преступления в современном праве. 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Научная книга, 2006. – 320 с. – 17-б.
    
21. 
    Flores J.–L. L'empechement des violations du droit de guerre // Revue international de la Croix-Rouge. 1991. Mai-Juin. № 789. – P. 264.
    
22. 
    Кудайбергенов М.Б. Международное уголовное право: Учебное пособие. – Алматы: Ғылым, 1999. – 362 с. – 17-18 бб.
    
23. 
    Сол жерде. 18-б.
    
24. 
    Кравченко Н.Н. Официальная Германская доктрина о военнопленных // Известия МИД. – 1966. – 112 с. – 25-б.
    
25. 
    Русинова В.Н. Нарушения международного гуманитарного права: индивидуальная уголовная ответственность и судебное преследование. – М.: «Юрлитинформ», 2006. – 192 с. – 35-б.
    
26. 
    Historical Sutvey of the Question of International Criminal Jurisdiction. N.Y., 1949. – 388 p. – 2-б.
    
27. 
    Кудайбергенов М.Б.Международное уголовное право в документах. Т. 1. – Алматы: Ғылым, 1999. – 264 с. – 77-б.
    
28. 
    Кудайбергенов М.Б. Көрс. еңбек. 20-б.
    
29. 
    Сборник важнейших документов по международному праву. Ч. 1. – М.: ИМЭП, 1996. – 493 с. – 14-б.
    
30. 
    Сол жерде. 15-б.
    
31. 
    Красов С.И. Международная уголовная ответственность индивидов (правовые проблемы). Диссер. на соиск. уч. степени канд. юрид. наук. М., 1985. – 6-б.
    
32. 
    Панов В.П. Международное уголовное право: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 1997. – 309 с. – 62-б.
    
33. 
    Основные положения Женевских конвенций и Дополнительных протоколов к ним. – М.: МККК, 1994. – 35-б.
    
34. 
    Кальсховен Ф. Көрс. еңбек. 127-128 бб.
    
35. 
    Schindler D., Toman J. The Laws of Armed Conflicts. A Collection of Conventions. Resolutions and Other Documents. Dordrecht/Geneva, 1988. – 754 p. – 35-б.
    
36. 
    Сборник важнейших документов по международному праву. Көрс. еңбек. 52-б.
    



The given article is prepared on the elements of the report made in scientific and theoretical conference «XXI century: the topical problems of 1949^th armed conflicts victims defence of Geneva convention» dedicated to 60^th annuversary of Geneva convention of 1949^th armed conflicts victims defence. In the article, there are considered the historical and legal aspects of juridical regulation condactions of military operation rules, which is baced on the historical and legal reviey of international documents admitted by the international association. Also, there indicated the role and the spot of international organizations starting whith amcient times till nowedeys, as universal as regional character in regulation acceptance conserned whith military operation wages.

Под правом международной торговли понимают совокупность норм (обычно-правового происхождения, национальных норм законодательства отдельных государств, а также международных договоров), которые действуют в сфере осуществления международной торговли в широком смысле (т.е. в области отношений, во-первых, выходящих за рамки собственной национальной юрисдикции, и во-вторых, относящихся не только к торговым связям, но и вообще к международному хозяйственному обороту). В самом общем плане категория «право международной торговли» иногда используется как синоним правового режима международных торговых отношений, в который включаются и публично-правовые, и частноправовые предписания, касающиеся международной торговли. Вместе с тем распространенное ныне в мировой практике понимание права международной торговли подразумевает наличие в нем, прежде всего, норм частноправового характера.

Вопрос о содержании права международной торговли возник в связи с созданием Комиссии ООН по праву международной торговли (ЮНСИТРАЛ), целью которой, согласно резолюции ГА ООН, является содействие прогрессивной гармонизации и унификации права международной торговли и распространения информации в этой области. В докладе Генерального секретаря ООН на XXI сессии Генеральной Ассамблеи 1966 г. в связи с принятием решения об учреждении ЮНСИТРАЛ указывалось, что право международной торговли есть «совокупность норм, регулирующих торговые отношения частноправового характера, затрагивающие различные страны». Наиболее традиционные сферы, которые в соответствии с данным документом относятся к праву международной торговли, — это международная купля-продажа, страхование, перевозка товаров различными видами транспорта, оборотные документы, интеллектуальная собственность, торговый арбитраж и т.д. [1].

Нормы права международной торговли формулировались международными государственными и негосударственными организациями: Международным институтом унификации частного права (УНИДРУА), органами и специализированными учреждениями ООН, в том числе, Экономическими комиссиями для Европы, Азии, Африки, Латинской Америки, Конференцией ООН по торговле и развитию, Международным Банком Реконструкции и Развития, ИКАО, ВОИС, региональными организациями — ЕЭС, ЕАСТ, СЭВ, Гаагской конференцией по международному частному праву, торговыми организациями — Международной торговой палатой, Международным морским комитетом, объединениями юристов-международников — Ассоциацией международного права и рядом других.

Каждая из организаций, формулирующих нормы права международной торговли, вела эту деятельность в своей ограниченной области и вне связи с другими. Это во многих случаях приводило к дублированию работы. Деятельность в области права международной торговли была нескоординированной. Кроме того, многие конвенции имели лишь региональное значение (напр., Женевские вексельные конвенции 1930 и 1931 гг., Гаагские Конвенции о договорах международной купли-продажи 1964 г.), ни одна из нормотворческих организаций не обладала универсальным членством, а правила, разрабатываемые негосударственными организациями, подлежали применению только в случае непротиворечия императивным нормам права. В результате необходимое для всемирной торговли единообразие, защищенность и предсказуемость были очень ограниченными. В этой связи возникла необходимость в обращении к вопросу развития права международной торговли на универсальном уровне, а именно, уровне Генеральной Ассамблеи ООН. Для выполнения этой задачи была создана специальная Комиссия по праву международной торговли (ЮНСИТРАЛ), ставшая главным универсальным центром совместной выработки норм, учитывающих интересы и особенности всех распространенных правовых систем мира [2].

Комиссия Организации Объединенных Наций по праву международной торговли (ЮНСИТРАЛ) была учреждена Генеральной Ассамблеей в 1966 году (резолюция 2205(XXI) от 17 декабря 1966 года). Учреждая Комиссию, Генеральная Ассамблея признала, что расхождения, возникающие в результате применения законов различных государств в вопросах международной торговли, являются одним из препятствий торговым потокам, и рассматривала Комиссию в качестве орудия, с помощью которого Организация Объединенных Наций могла бы играть более активную роль в сокращении или устранении этих препятствий. Генеральная Ассамблея предоставила Комиссии общий мандат, поручив ей содействовать прогрессивному согласованию и унификации права международной торговли. С тех пор Комиссия стала основным правовым органом системы Организации Объединенных Наций в области права международной торговли. В состав Комиссии входят шестьдесят государств-членов, избираемых Генеральной Ассамблеей. Структура членского состава Комиссии обеспечивает представительство различных географических регионов мира и основных экономических и правовых систем.

В современных условиях проблема унификации правового регулирования международной торговли все еще остается актуальной. Существует серьезное противоречие между глобальным характером международного торгового оборота и правовым механизмом, в рамках которого преимущественно регулируются торговые отношения. Подобная ситуация порождает комплекс проблем, главная из которых - создание единых правил для участников этих отношений. Под "согласованием" и "унификацией" права международной торговли понимается процесс разработки и принятия правовых норм, способствующих развитию международной торговли. Международная торговля иногда сталкивается с препятствиями, связанными, среди прочего, с такими факторами, как отсутствие определенности в вопросе о применимом праве и устаревшие законы, которые неприменимы в современной коммерческой практике. Комиссия Организации Объединенных Наций по праву международной торговли выявляет такие проблемы и затем проводит тщательную разработку вариантов решений, приемлемых для государств с различными правовыми системами и государств, находящихся на различных уровнях экономического и социального развития.

Понятие "согласование" можно концептуально толковать как процесс изменения внутригосударственных законов в целях содействия предсказуемости в трансграничных коммерческих сделках. Под "унификацией" понимается принятие государствами общих правовых норм, регулирующих конкретные аспекты международных коммерческих операций. Типовой закон или руководство для законодательных органов, например, являются текстами, которые разрабатываются в целях согласования законодательства на внутригосударственном уровне, в то время как конвенция представляет собой международный документ, который принимается государствами в целях унификации права на международном уровне. К числу текстов, которые разрабатывает ЮНСИТРАЛ, относятся конвенции, типовые законы, правовые руководства, руководства для законодательных органов, регламенты и комментарии по вопросам практики.

Противоречие между особенными интересами стран и необходимостью общепризнанных правил, углубляется ввиду неравного уровня развития многих стран. Еще Ш. Монтескье в труде "О духе законов" отмечал, что законы должны быть приспособлены для той страны, для которой они созданы, соотноситься с ее порядком управления, территорией, климатом, населением, традициями, моралью. В целях разрешения этого противоречия традиционно применяются оговорки в конвенциях. Однако их недостаточно для полного решения проблемы. В связи с этим наряду с унификацией ведется деятельность по согласованию (гармонизации) права, при которой право не становится единым, в нем сохраняются различия, но устраняются те из них, которые наносят существенный ущерб международным торговым отношениям. С целью согласования права наряду с конвенциями благодаря работе ЮНСИТРАЛ стали применяться типовые законы и законодательные руководства (своды общих принципов, на которых должны основываться законы). Типовой закон позволяет при принятии национального закона учесть национальную специфику, а законодательное руководство допускает широкий выбор средств достижения указанных в нем целей [3].

Метод разработки так называемых типовых (модельных) законов был применен впервые ЮНСИТРАЛ и получил широкое признание со стороны государств. В ЮНСИТРАЛ были разработаны типовые законы:

- О международном коммерческом арбитраже 1985 г.;

- О международных кредитовых переводах 1992 г.;

- О закупках товаров, строительных работах и услугах 1994 г.;

- Об электронной торговле 1994 г.;

- О трансграничной несостоятельности 1997 г.;

- Об электронных подписях 2001 г.

Модельный закон никаких международных обязательств (кроме, самое большее - рекомендательного характера) на государства не налагает. И в том случае, когда государство вводит у себя закон, соответствующий модельному, опять же межгосударственных обязательств не возникает. Поэтому строго юридически данный метод нельзя отнести к международному правотворчеству. Единственное, что придает модельным законам "международно-правовой" флер - это коллективное государственное творчество при их разработке.

Данный метод представляет собой наиболее гибкую, "мягкую" гармонизационную форму, однако ориентированную на правоустановительный (односторонне внутринациональный) эффект. Можно сказать - это правовая гармонизация в чистом виде. Государство в своем национальном законе может полностью текстуально инкорпорировать типовой закон, может взять из него лишь отдельные положения, может видоизменить отдельные формулировки, может, наконец, вообще не использовать типовой закон. Возможно, именно благодаря такой гибкости этот метод находит наглядное применение. Например, Типовой закон об электронной торговле воспринят был в основных индустриально развитых странах.

Генеральная Ассамблея ООН специально обратила внимание на то, что главной функцией ЮНСИТРАЛ является вовсе не создание новых правовых норм, а координация деятельности формулирующих агентств, занимающихся унификацией в сфере торгового права [4]. Многие специалисты справедливо указывают, что Генеральная Ассамблея ООН не дала ЮНСИТРАЛ полномочий, обеспечивающих ее координирующие функции, ни в системе ООН, ни вне ее. Действительно ЮНСИТРАЛ может выполнять свою координирующую роль лишь на основе добровольного признания таковых ее полномочий со стороны других международных организаций. Между тем не оспаривая открыто лидирующую роль этого органа, многие международные организации вовсе не спешат отказываться от разработки интересных проектов или подчинять их единой политике ЮНСИТРАЛ [6].

При принятии международной организацией модельного закона у государств (в случае необходимости урегулирования вопросов, отраженных в модельном законе) возникает вопрос о формировании на основе модельного - национального закона. Это требует еще большего времени по сравнению с введением в действие конвенции, так как предполагаются разработка и принятие на его основе нового национального закона. Однако в качестве несомненного преимущества модельного закона необходимо отметить предоставляемую им возможность отражения национальной специфики, внесения тех или иных модификаций.

Наиболее широкое признание из вышеперечисленных модельных законов получил принятый в 1985 г. Модельный закон о международном коммерческом арбитраже [7]. Такие документы используются государствами в качестве основы для принятия собственного законодательства в силу двух основных факторов. Во-первых, разработка соответствующих документов осуществляется на международном уровне с широким привлечением заинтересованных представителей государств и международных организаций, а во-вторых, большую роль играет высокий авторитет той организации, в рамках которой происходит принятие таких документов.

Что касается Модельного закона ЮНСИТРАЛ по международным кредитовым переводам (1992), то 27 января 1997 г. была издана директива Европейского парламента и Совета ЕС, основанная на принципах этого модельного закона.

Законодательные тексты, основанные или большей частью вдохновленные Модельным законом ЮНСИТРАЛ о закупках товаров, работ и услуг (1994 г.), были приняты в 14 странах. Законодательство, основанное на Модельном законе ЮНСИТРАЛ по электронной коммерции (1996 г.), было принято приблизительно в 14 государствах, а на Модельном законе ЮНСИТРАЛ о трансграничной несостоятельности (1997 г.) - в шести государствах. Предложенный ЮНСИТРАЛ новый метод разработки типовых законов, завоевавший широкое признание государств, позволил подготовить документы, широко признанные в мире, и обогатить практический инструментарий унификации.

В результате деятельности ЮНСИТРАЛ диапазон возможностей реализации совместных договоренностей значительно расширился и в настоящее время применяется другими организациями, в том числе СНГ. Значение модельных законов в унификации подчеркивалось В.А. Егиазаровым, который отмечал, что Межпарламентской ассамблеей государств-участников СНГ было рекомендовано свыше 90 модельных актов, более 20 из которых направлены на регулирование связанных с экономикой отношений [8]. Модельные кодексы призваны здесь обеспечить единообразие правового регулирования отдельных областей и сфер деятельности. О значении, которое придается модельным законодательным актам как механизму унификации разнонационального права СНГ, свидетельствуют положения соглашений, решающих проблемы экономической интеграции стран Содружества (например, ст. 26 Договора о создании Экономического Союза 1993 г., ст. 15 и 22 Договора между Российской Федерацией, Республикой Беларусь, Республикой Казахстан и Киргизской Республикой "Об углублении интеграции в экономической и гуманитарной областях" 1996 г.).

В сфере материально-правового регулирования имели место подготовка ряда модельных кодексов и принятие Межпарламентской Ассамблеей государств-участников Содружества Независимых Государств на 5-м, 6-м и 7-м пленарных заседаниях (29 октября 1994 г., 13 мая 1995 г. и 17 февраля 1996 г.) в качестве модели соответственно частей первой, второй и третьей Модельного гражданского кодекса.

Основываясь на рекомендованном международном правиле, государства изменяют свое национальное законодательство таким образом, чтобы появились свидетельства выполнения международных требований. Модель ГК для стран СНГ составила основу для соответствующих разделов гражданских кодексов ряда стран Содружества - Армении, Белоруссии, Казахстана, Киргизии, Узбекистана, а это, в свою очередь, доказывает, что создание модельных законопроектов оказывается в некоторых сферах сотрудничества стран СНГ не менее эффективным инструментом сближения законодательства по сравнению с международным договором [9].

1. Ануфриева Л.П. Международное частное право: В 3-х т. Том 2. Особенная часть: Учебник. — М.: Издательство БЕК, 2000. — 656 с.

2. Муранов А.И., Давыденко Д.Л. Унификация и согласование права международной торговли: развитие, проблемы и тенденции. http: /www.pravo.ru/review/view/7380/

3. ЮНСИТРАЛ http: // www.uncitral.org/uncitral/index.html

4. Док.ООН – А/RES/34/142.17Dec. 1979.

5. Вельяминов Г.М. Международное экономическое право и процесс (Академический курс): Учебник. — М.: Волтерс Клувер, 2004.

6. Бахин С.В. Сотрудничество государств по сближению национальных правовых систем: Унификация и гармонизация права: дис. д.ю.н. / РГБ—СПБ., 2003.

7. UNCITRAL Model Law on International Commercial Arbitration. United Nations. UNCITRAL Secretariat. Vienna International Center. 1994; Доказательством этого является принятие на его основе национальных законов о Международном коммерческом арбитраже около 35 государствами, в том числе Соединенным Королевством Великобритании и Северной Ирландии и четырьмя штатами США.

8. Егиазаров В. А. Унификация гражданского законодательства участников договора о создании союзного государства // Право и экономика. 2000. № 9.

9. Матвеева Т.В. К вопросу о «мягком праве» в регулировании международных частноправовых отношений» // Государство и право. № 3. – Москва, 2005. – С. 67-68.


Қарастырылып отырған мақалада БҰҰ-ның халықаралық сауда комиссиясы аясындағы халықаралық сауда құқығының унификациялау мәселесі қарастырылған.

This article examines the unification of international trade in the framework of the UN Commission on International Trade Law (UNCITRAL).