Международной научно-теоретической конференции сейфуллинские чтения

136
3 FAOSTAT, Food and Agriculture Organization of the United Nations. http://www.fao.org/
faostat/ru/data/QC (Accessed: 7 February , 2020)
4 Stallknecht, G., K.M. Gilberston, G.R. Carloson, J.L. Eckhoff, G.D. Kushnak, J.R. Sims, 
M.P. Wescott and D.M. Wichman, 1995. Production of chick peas in Montana.Agri. Res., 12: 
46‒50
5 ПатрикеевЕ.С. Эффективность почвенных гербицидов на посевах нута // Interna-
tional Journal of Humanities and Natural Sciences, vol.2. 2018. р.111
6 Terry J. Rosea,, Lee J. Kearneya, Dirk V. Erlerb, Lukas van Zwietena. Integration and 
potential nitrogen contributions of green manure inter-row legumes in coppiced tree cropping 
systems // European Journal of Agronomy 103 (2019) 47–53
Научный руководитель: Утельбаев Е.А., PhD, ассоциированный профессор 
ноҚат ДаҚылының тҰҚымының аҚмола облысы ЖағДайынДағы 
Өнгіштігі 
Ф. Кошжанова, магистрант
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
Дәнді бұршақты дақылдардың арасында бұл ретте құрғақшылыққа төзімді, дәстүрлі, 
жоғары белокты дақылдар-ноқат ерекше назар аударуға тұрарлық. Сондықтан ноқат 
көбінесе құрғақ, ыстық климаты бар елдерде таралған.
2004 жылы ноқат егісі 4483 га құрады, республикадағы дәнді - бұршақты дақылдардың 
барлық егістің шамамен 40% - ы, орташа өнімділігі -1 гектардан 6,3 ц, ал 2005 жылы-
5700 га және тиісінше 7,8 ц/га[1].
Республика жағдайында осы маңызды азық-түлік мәдениетінің перспективасы 
өте құнды шаруашылық-биологиялық ерекшеліктерге, құрғақшылыққа төзімділікке, 
топыраққа жоғары талапшылдыққа, дәнді дақылдардың әлсіз зақымдануына бейімделуіне 
байланысты.
Ноқат маңызды агротехникалық мәнге ие. Нитрагин тұқымының агротехникасы мен 
инокуляциясын сақтаған кезде топырақтағы биологиялық азоттың гектарына 70-80 кг 
дейін жинақтайды және көптеген дақылдар үшін жақсы алғы дақыл болып табылады[2].
Халық шаруашылығында жануар тектес ақуыз жетіспеушілігінің ішінара орнын тол-
тыру үшін тұқымның құрамында ақуыз 28-30% - ға дейін, майдың 4-5% - ға дейін бола-
тын ноқат өнімін себу және жинауды ұлғайту қажет[3].
Құнарлылығы бойынша ноқат басқа дәнді-бұршақты дақылдардан, соның ішінде 
бұршақ, жасымық, қытайбұршақтан асып түседі, бірақ ақуыздың құрамы бойынша 
қытайбұршақтан едәуір төмен болады [4].
Ноқат тұқымдарындағы С витаминінің құрамы 100 г биомассаға 2,2-20 мг шегінде 
ауытқиды, және де өсіп келе жатқан тұқымдардағы оның құрамы тез артады және өсуден 
кейін 12-ші күні оның мөлшері 100 г құрғақ затқа 147,1 мг жетеді[5] .
Ноқат аса бағалы дәнді-бұршақты дақыл. Қазақстанның оңтүстігі жағдайында, 
сондай-ақ ТМД-ның бірқатар елдерінің оңтүстік аймақтарында ноқат ылғалға кері әсерін 

137
тигізгеніне қарамастан, өте құрғақшылық жылдары да жақсы өнім береді[6]. 
Алайда, бақылаулар мен зерттеулер көрсеткендей, жаңа сорттар, ноқат зиянкестер 
және аурулармен зақымдалуына аз ұшырағанына қарамастан, өзінің өнімділігі мен 
өміршеңдігін біртіндеп жоғалтады. Міндет өсімдікке генетикалық деңгейде түзетулер 
енгізу және осының есебінен осы бағалы дәнді-бұршақты дақылдың өмірлік төзімділігін, 
өнімділігі мен тұтынушылық қасиеттерін арттыру мақсатында ноқат тұқымдарын себудің 
алдында ынталандырудың әдістері мен технологияларын табу болып табылады[7].
Зерттеу материалы мен әдістері
Барлық бақылаулар, есептеулер және талдау жұмыстары жалпы белгіленген әдістемеге 
сәйкес жүргізілді. Ноқат тұқымының тазалығы, өну энергиясы, зертханалық өнгіштігі 
анықталды. 
Зертханалық өнгіштік – талдауға алынған үлгіден қалыпты өсіп шыққан тұқымның 
процент мөлшері. Өнгіштік – үлкен өндірістік мәні бар тұқымдық материалдың ба-
рынша маңызды көрсеткіштерінің бірі. Осы көрсеткіш бойынша тұқымның себуге 
жарамдылығы және себу мөлшері анықталады. Өнгіштігі жоғары тұқымдар өсіру тех-
нологиясын дұрыс қолданғанда жаппай, біркелкі, әрі қуатты егін көгін береді. Стандарт 
талаптарына өнгіштігі сай келмейтін тұқымдар себуге рұқсат етілмейді.
Өну энергиясы – белгілі бір уақыт аралығында қалыпты өсіп шыққан тұқым проценті, 
екінші сөзбен айтқанда, бұл тұқымның жаппай өнуінің көрсеткіші болып табылады. Өну 
энергиясы жоғары тұқымдар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді келеді: 
мұндай тұқымдардың өскіні тезірек өседі, дамиды және аурулармен аз залалданады.
Өнгіштікті анықтау үшін тұқым тазалығын анықтағанда бөлініп алынған негізгі дақыл 
тұқымдары пайдаланылады. Қолмен немесе есептегіш-жайып салғыштың көмегімен 
сұрыптамай 100 данадан 4 тұқым үлгісі санапалынады.
Тұқымды көктетуге төсеніш ретінде сүзгіш қағазды қолданады. Сүзгіш қағазда таза, 
улы заттармен боялмаған болуға тиіс. Оны дөңгелек (Петри шәшкесінде), конверт (шы-
ныда) түрінде, тұрақты су берілетін ваннада өсіргенде таспа пішінінде және рулонда пай-
даланылады.
Тұқымды көктету алдында сүзгіш қағазды артық су жібермей, ылғалдандырады. 
Растилняның түбіне салынған дымқыл сүзгіш қағазға тұқым орналастырылады.
Растилнялардың жоғарғы беті шыны пластинкалармен жабылуға тиіс. 
Алегеррастилнялардың қабырғалары бір-бірімен қиюласып бірінің үстіне бірі орнала-
стырылса, онда ең жоғарғы растилняғана шыны пластинкамен жабылады. Әрбір тұқым 
үлгісі, төсенішке себілгеннен кейін оған үлгімен жүздіктің нөмірлері, өну энергиясы-
мен өнгіштікті есептейтін күндер көрсетілген этикетка салынады. Тұқым көктетілген 
кезеңде термостаттың температурасына бақылау жасап отырған жөн, сонымен қатар 
термостаттың есігін үздік-үздік ашып тұқымға таза ауаның келуін қамтамасыз ету қажет.
Өнгіштікті анықтағанда өнген тұқымды есептеу әрбір дақылға белгіленген техникалық 
шарттарға сәйкес жүргізіледі. Өнген тұқымды екі мерзімде есептейді: алғашқысында өну 
энергиясын, ал екіншісінде-өнгіштікті анықтайды. Оның үстіне, өнгіштікке салынған 
күн және өну энергиясын, немесе өнгіштікті есептеген күн бір тәулік деп саналады.
Тұқым өнгіштігін есептегенде қалыпты өскен, бөрткен, қатты, шіріген және қалыпсыз 
өскен тұқымдар ажыратылады. Алайда, ескере кеткен жөн, көптеген екпе дақылдар үшін 
өнгіштіктің проценті тек қана қалыпты өскен тұқымдар көрсеткішімен анықталады.
Қалыпты өскен тұқымдарға өскіндері мен тамыршалары сау, әрі зақымданбаған 
тұқымдар жатады: тұқымы бірнеше ұрықтық тамыршалармен өнетін дақылдардың (дәнді 
дақылдардың І-ші тобы) қалыпты өскен тұқымдарында екі және одан да көп ұрықтық 
тамырлар дамиды, әрі олардың ұзындығы тұқым үзындығынан кем емес және тұқым 
ұзындығының жартысынан кем емес өскіні болады.
Тұқымның тазалығы деп ондағы негізгі дақылдың пайызбен көрсетілген массасын 
айтады. Тұқымның себуге жарамдылығы деп, талданып отырған тұқымдағы таза және 

138
өнгіш тұқымның пайыз мөлшерін айтады[8].
Зерттеу нәтижелері
Дестильденген суда келесі пропорцияда өсірілді:
1) бұл тұқымдарды 4 сағат бойы суда ұстау;
2) тұқымдар 12 сағат бойы суда ұстау. 
Стандартты әдістемеге сәйкес жібітусіз (бақылау) және жібітуден кейін арнайы ор-
тасы және тұқым үшін оңтайлы температурасы бар термостатқа салынды. Стандартта 
белгіленген ұстаудан кейін термостатта зертханалық өнгіштікті (суланғаннан кейін), 
зертханалық өнгіштікті және тұқымдардың өсуінің энергиясын анықтадық. Тәжірибе 
нәтижелері (бақылаумен салыстырғанда) тәжірибе үш рет қайталанғаннан кейін 
орташаланған деректер келтірілген, кестеге жинақталған.
Ноқат тұқымдарының зертханалық тәжірибелері мынаны көрсетті:
- бақылауда тұқымның өнгіштігі (78%);
- 4 сағат бойы суда тұқым жібіткен кезде өнгіштігі мен өсу энергиясы бойынша 
нәтижелері 12 сағаттыққа қарағанда төмендеу (өнгіштігі - 96%, өсу энергиясы - 94%);
- тұқымдарды 12 сағат сулағаннан кейін жоғары нәтижелер алынды (өнгіштігі - 98,6%, 
өсу энергиясы - 98,7%).
Ноқаттың 100 тұқымдарын суда жібіту жақсы нәтижелерге әкелді.
Зертханалық тәжірибелер негізінде тұқымдарды егу алдындағы жібіту, дәнді-
бұршақты дақылдарды себу технологиясы болашақты болып табылады деген қорытынды 
жасауға болады.
Қарастырылып отырған ноқат дақылынын репродукциясы мен сорттың тазалық ка-
тегориясы - 1. Себу жарамдылығы 100%, яғни себуге толығымен жарамды. Ноқаттың 
Зоовид сортының классы - 1, өнгіштігі - 92%, тазалығы - 99%. 

жүктеу/скачать 5,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: