Басқару функциясына лайықты шешімдер Жоспарлау

1. 
   Сіздің бизнесіңіздің табиғаты қандай және оның жоғарғы мақсаты неде?
   
2. 
   Сіздің мақсатыңыз қандай болу керек?
   
   3. 
      Сыртқы ортада қандай өзгерістер болуы мүмкін және олар үйымдарға қалай әсер етуі мүмкін?
      
   4. 
      Қойылған мақсатқа жету үшін қандай стратегияны немесе тактиканы таңдап алу керек?
      

1. 
   Ұйым жүмысын қандай үлгіде қүру керек? Орындалған жүмыстардьщ одағын мақсатқа сәйкес қарастыру.
   
2. 
   Жетекшілерге және үйымдардаң мүшелеріне қандай қабылданған шешім сенімді?
   
3. 
   Сыртқы орта өзгерісіне байланысты үйым қүрылымын өзгерту қажет пе?
   

1. 
   Менің бағыныштыларымның мүқтажы неде?
   
2. 
   ¥йым мақсатына жету үшін бүл мүқтаждықтар қалай қанағаттандырылады ?
   
3. 
   Өнімнің көбеюі және жүмысшылардың жүмыспен қанағаттандыруына не әсер етті?
   
4. 
   Одан әрі өнімді көбейту үшін не істеу керек?
   

1. 
   Жүмыс нәтижесін өлшеуді қалай қадағалау керек?
   
2. 
   Қорытынды қалай бағаланады?
   

4- Қойылған мақсатқа жеткіліксіз жылжысаң, неге олай болды және қандай өзгерістер енгізу қажет?

Шешім қабылдау ортасы нарық дәрежесіне байланысты өзгеріц отырады. Тәуекелділік жағдайында әрбір шешім нәтижесіңің ықтималдылығын белгілі дұрыстықпен анықтауға болады. Егер таңдауға байланысты нәтижелердің ықтималдылық деңгейің болжамдау үшін жеткіліксіз болса, онда шешім қабылдау іпартты түрде анықталмаған болады. Басшы анықталмағандық жағдайьіңда өзінің ой-пікірі негізінде мүмкін болатын салдардың ықтималдылығын анықтауы тиіс.

Басқару шешімдерін қабылдағаннан кейін, оны жүзеге асыру кезеңі басталады.

Шешімнің "жүзеге асуы" - басқару жүйесінің тиімді жұмысының маңызды көрсеткіші, ол "бір проблема - бір шешім" принципі бойынша әрекет етуге талпынуы тиіс.

Қабылданған басқару шешімдері жазбаша немесе ауызша формада үсынылуы мүмкін. Көп жағдайда шешімдер жазбаша түрде безендіріледі. Мысалы, бүйрықтар, өкімдер, инстр>тсциялар және тағы сол сияқты. Бүл қүжаттарда шешімдерді орындау үшін мақсаттар көрсетілген, және әрекеттер бағдарламасы дайындалуы тиіс.

Шешімді жүзеге асыру - еңбек процесі. Тәжірибелі басшылар шешімдерді дайындау кезінде, оның орындалуы үшін қажетті шарттарды қарастыра отырып, оны жүзеге асыру күрделілігін бағалайды.

Қабылданған шешімді жүзеге асыру процесі оның орындалуына бақылаумен тығыз байланыста. Шешімнің орындалуын тиімді бақылау орындалған жүмыстардың нақты еңбегінсіз мүмкін емес, сондықтан есеп жүргізудің барлық үш түрі де қодданылады. Мысалы, олар: статистикалық, бухгалтерлік, оперативтік болады. Бақылау міндеті болып берілген бағдарламадан ауытқуларды дер

алдын алу табылады.

шешімдердіҢ орындалу барысын бақылаумен көрсетіледі.

Бақылау нәтижесінде қабылданган шешімдерге түзетулер енгізу қажеттігі туындайды, ал кейде жаңа шешімдер қабылдау қажет болады.

Бүл өзгерістердің себептері обьективті және субьективті болуы мүмкін. Обьективті болып - сыртқы себептер, яғни жағдайдың өзгеруі, ал субьективті болып - шешімнің аяғына дейін өңделмегендігі, және шешімнің орындалуын нашар үйымдастыру

және тағы сол сияқты.

Басқару шешімдері басшы қабылдаған шешімдер арқылы жүмыс жасайтын адамдардың жеке өміріне де ықпал етуі мүмкін.

6.2. Басқарушы шешімдердің түрлері

Маңызды шешімдерді қабылдаудағы жауапкершілік — басшыға ауыртпалық әкеледі. Сондықтан басшылар ойланып, қарасты- рылмаған шешімдерді қабылдай алмайды. Басшылық іс - әрекеттің неғүрлым жетік және жүйелі түрде түсіну үшін жалпылама шешім қабылдау, оның басқару процесімен қарым-қатынасына және үйымдық шешімдердің мінездемелеріне тоқталу қажет.

Басқару шешімдерінің түрлері бүл - үйымдық шешім, сезуге негізделген шешім, пікірлерге негізделген шешімдер, үтымды шешімдер.

1) Ұйымдық шешім дегеніміз — лауазымды адамдардың өздеріне берідген міндеттерді орындаулары үшін тандау қабілеттіліктерінің болуы. Оның мақсаты - үйымның алдында түрған мәселелер

қозғалысын қамтамасыз ету. Сондықтан да, тиімді ұйымдық шещщ деп, қабылданіған және орындалған мақсатты айтуға болады.

¥йымдық шешімдерді бағдарланған лсәне бағдарланбаған д_еп бөлуге болады.

1. 
   Бағдарланған шешім — математикалық тендеулерде қолданылатын, әрбір қадам мен қимылдың белгілі бір сәйкестілігін жузеге асырудың нәтижесі болып табылады. Немесе іс - қимылдың айқын, белгілі логикаға сәйкес нәтижелі түрде жузеге асырылуы. Бұл жағдайда альтернативаның мүмкіндік саны шектеулі және тандау ұйымдар белгілеген бағыттарда жүзеге асырылады.
   

Б) Бағдарланбаған шешімдер. Мұндай шешімдер белгісіз фактормен ілесетін, анықталған өлшемде, жаңадан болатын жағдайларда талап етіледі. Солай болғандықтан, алдын-ала қажетті қадамдардың нақтылы реттілігін ҚҰРУ мүмкін емес. Бағдарланбағандардың санына мына типтегі шешімдерді жатқызуға болады:

- ұйым мақсаттары қандай болуы керек? өнімді қалай жақсарту керек? бөлімшенің құрылымын қалай жетілдіру қажет? қол астындағы адамдарды қалай ынталандыру керек?

2. 
   Келісімдер. Басқару проблемаларын зерттеу жөнінде маман ретінде Роберт Кац былай деді: "Әрбір шешім соншама бағалы қайшылықтарды, мақсаттарды және белгілерді меңгеруі керек. Осындай көзқарас жағынан үйлесімдіден төмен болады. Ұйымдарға әсерін тигізетін әрбір шешім немесе тандаулар (ұйғарымдар) оның қайсы бір бөлігінде негативтік салдар ретінде қарастырылады.
   

Лл екіншісі, шешім қабылдау психологиялық процесс. Адамның іс-қимылы, әрекеттері әрқашанда қисынды бола бермейді. Бізді кейде қисын (логика) билесе, кейде сезім билеп кетеді. Басшы қабылдаған ұйғарымдарға осындай екі тұрғыдан қарағанда, аталған екі түрдің тек біреуіне жатқызу дұрыс емес. Екеуі де қатар қолдануы мүмкін. Дегенмен мәселені тек қана сезім арқылы шешем деген адам, күтпёген жерден көптеген кедергілерге тап болады.

Статистиканың анықтауынша, қисынсыз (логика) қабылданған ұйғарымнан шығатын нәтиже шамалы. Енді сол шешімдерге тоқталайық.

2. 
   Сезуге негізделген шешімдер (интуитивное решение) — бұл шешімнің дұрыс екендігін түсіну негізінде жасалған таңдау. Шешім қабылдаушы бұндай жағдайда "қостаушылар" мен "қарсыластардың" сапалы өлшемдерімен айналыспайды, санаспайды.
   
3. 
   Пікірлерге негізделген шешімдер. Мұндай шешімдер кейде интуицияға да ұқсап кетеді, себебі оларда қисын анық емес.
   

2. 
   Ұтымды шешімдер. Олар объективті - аналитикалық процестердің көмегіне негізделген. ¥тымды шешімдер бес кезеңнен тұрады, дегенмен кезеңнің саны проблеманың өзіне байланысты больщ келеді. Оны келесі суреттен көруте болады (Сурет 23).
   
1. 
   Енді осы үтымды шешімдердің негізгі кезеңдеріне тоқталып
   
2. 
   өтейік.
   
3. 
   1 кезең. Проблеманы диагностикалау. Бүл проблеманы шешу жолындагы бірінші қадам. Проблеманың шығу себебін анықтау үшін қажетті ішкі және сыртқы хабарламаны жинап, талдау керек. Мүндай хабарламаны ресми жолмен емес, негізгі әдіспен жинауға болады. Мысалы, үйымның сыртында рынокты талдау, ал үйымның ішінде қаржылық есепті компъютерлік талдау арқылы қолдануға болады. Хабарламаны бейресми әдіспен жинауға болады. Мысалы, қалыптасқан жағдай туралы сүхбат жүргізу арқылы немесе жеке бақылау жүмысын жүргізу арқылы. Хабарламаның санының үлғаюы шешімнің сапасын арттыра бермейді. Сол себептен бақылау жүргізгендер релевантты, демек, жөнді және жөнсіз хабарламаның айырмашы/\ығын біліп түрудың маңызы зор. Релевантты хабарлама
   

2. 
   кезең. Қабылдан^атын шешімді шектеу және белгілеу тұясырымдары. Барлық басқару шешімдерінің маңызды шектелуі - ол жоғарғы басшы буынының, барлық үйым мүшелерінің өкілеттілігін
   

Басшы шешімді қабылдап немесе ол шешімді іске асыруы мүмкін, тек сол жағдайда, егер оның жоғарғы басшылары сондай істі жүргізуге өкілеттілік берсе, осы шектеуге қосымша басшыға стандартты анықтау керек. Соған қарап, тандаған альтернативті вариантты бағалау үшін қажет. Бүл стандартты қабыдданатын шадіімд^рл^Ң белгілері деп атайды.

2. 
   кезең. Альтернативаны анықтау. Іс жүзінде басқарушының әр альтернативаны бағалауға, не түжырым жасауға уақыты да, білімі де жете бермейді. Сол себепті басқарушы таңдау вариантының санын шектеп, тек қана қажетті дегендерін ғана қалдырады.
   
3. 
   кезең. Альтернативаны бағалау. Барлық идеялардың тізімі жасалғаннан кейін, әр альтернативаны жеке-жеке бағалауға кірісу керек. Ол үшін басшы әр альтернативаның жетістігін және кемшілігін анықтауы керек. Сондықтан екінші кезеңде айтылғандай, стандартқа болмаса, қабылданатын шешімдердің белгілеріне қарайды.
   
4. 
   кезең. Альтернативаны таңдау. Егерде альтернативалық шешімдер мүхият өлшеніп бағаланса, онда тандау немесе шешім қабылдау қиынға соқпайды.
   

басқару шешімдерінің түрлері мен басқа да шешім түрлерін әртү_рлі белгілері арқылы бөліп көрсетуге болады. Енді сол шешім түрд_ері_Ңе тоқталып корейік.

1. Шешім объектісі бойынша:

•мақсатқа немесе қүралға бағытталған; -қүрылымдық (жағдайлық);

2. 
   Алғашқы ақпараттардың сенімділігі бойынша:
   

2. 
   Шешім мерзімі бойынша:
   

2. 
   Басқарушы иерархиялық қүрылымымен байланысы бойынша:
   

• 
  стратегиялық,
  
• 
  тактикалық
  
• 
  оперативтілік;
  
  5. 
     Қайталануы (жиілігі) бойынша:
     

5. 
   Жеткілікгілігі (объекті деңгейіне) бойынша:
   

5. 
   Шешім қабылдау процесінің сипаты бойынша:
   
• 
  біріккен;
  
• 
  кезекті;
  

8. 
   Шешімді қабылдау сипаты бойынша:
   

-топтық (ұжымдық); -дискурсттық (ойдан қүралған); -интуктивтік (ойша); 9 Бағдарламау мүмкіндігі бойынша: -бағдарланған;

• 
  бағдарланбаған;
  

10. 
    Мәліметтерді өзгерту есебі бойынша: -қатты;
    

10. 
    Тәуелділік дәрежесі бойынша:
    

• 
  жай;
  
• 
  орта күрделілік;
  
• 
  күрделі.
  

Шаруашылық жүргізетін жүйелердің барлық буындарында қабылданатын шешімдердің оңтайлылығына аса үлкен көңіл бөлуді қажет етеді.

Оңтайлы шешім — бүл оның мүмкін болатын вариантгарының барлығынан ең жақсысы шешімнің басқа варианттарынан берілген сүрақ бойынша үлкен үнемділігімен және іске асудың жьілдамдығымен ерекшеленеді.

Экономикалык, жүйелердің оңтайлылығы ден - берілген шектеулер кезінде және оңтайлылықтың берілген критерийі бойынша осы жүйенің ең жақсы жағдайына жетуді қамтамасыз ететщ, жетілдіру процесін түсіндіреді.

Шешім қабылдаудың көптеген әдістері бар, солардың көмегімең басқару шешімдері қабылданады. Соның ішінде үлгілеу маңыздц орын алады.

Ү,-\гінің басты сипаттамасы ретінде нақты шаруашыдық жағдайдың қысқартылуын санауға болады.

Үлгілеу \модельдеу\- бұл обьектінің, жүйенің, идеяның басқаща формада өзінің негізгі жалпы түрінен ерекшеленетінін елестету. Шеіиімді өңдеу кезінде ұйымдармен қолданылатын үлгілердің үщ типі бар, Олар: физикалық, уйлестік және математикалық үлгілер.

Үлгілер типтері

1. 
   Физикалык, үлгі - объектінің немесе жүйенің үлғайтылған немесе кішірейтілген сипаттамасы комегімен зерттеуді көрсетеді. Физика7\ык, үлгінің айрықша сипаггамасы кейде ол үлгіленетін жалпылық ретінде көрінуден тұрады. Мысалы, зауыт жобасы жобалаушының нақты массштабтағы кішірейтілген сызбасын айтуға болады. Мұндай физикалық үлгі елестетіп қабылдауға көмектеседі лсәне нақты құрал-жабдықтың оғап бөлінген орны ауқымында орналаса алама, соны анықтауға көмектеседі, сондай-ақ кездейсоқ проблемаларды шешеді.
   
2. 
   Үйлестік үлгі - зерттелетін объектінің аналогын, және өзін нақгы объект ретінде көрсететін, бірақ ондай бағыт болып табылмайтын объектіні айтады. Үйлестік үлгінің мысалы ретінде ұйымдастыру сызбасын келтіруге болады. Оны тұрғызу кезінде басшылар жеке түлғалар мен қызметтер арасындағы ресми тәуелділ.ікті және командалар мақсаттарын оңай көре алады.
   
3. 
   Математикалық үлгіде - объектінің немесе тұлғаның қасиеттері мен мінездемелерін сипаттау үшін символд^аРА^ЬІ қолданады. Математикалық үлгі ұйымдық шешімдерді қабылд^аУ кезінде қолданылатын үлгілер типіне жатады.
   

-міндеттерді қою;

-үлгіні тұрғызу;

-дұрыстығына көз жеткізу;

.қолдану және объектіні жаңарту.

Үлгілеудің жалпы проблемалары болып дұрыс емес алғы шарттар, ақпараттық шектеулер, нәтижелердің дұрыс қолданылмауы және шектен тыс шығындар табылады.

Осы аталған үлгілерге қоса, басқару ғылымында үлгілердің басқа да түрлері қолданылады. Енді сол басқару ғылымындағы үлгілерге тоқталып өтейік.

Басқару ғылымының үлгілеріне шолу Шешім қабылдау үлгілері

1. 
   Ойын теориясы - қабылданған шешімдердің, қандай да бір әрекеттердің бәсекелестерге ықпалын бағалау үшін қолданылатын үлгілеудің әдісі;
   
   2. 
      , Кеяек теориясы жане пңтайлы қһгямйт көрсету үлгісі -
      

^ағдайдағы өзгерісті анықтау үшін үлгіні құру процесін және оның эксперимента,\ьды қолданылуын накты көрсетеді.

1. 
   Экономикальщ талдау - шығындарды және экономикалық пайдалылықтарды бағалаудың барлық әдістерін дерлік өзіне енгізеді еондай-ақ кәсіпорын қызметіне қатысты рентабельділігің экономикалық жағдайын анықтау үшін қолданылады.
   

2. 
   Төлем матрицасы - бұл шешімдердің статистикалық теория әдістерінің бірі. Бул әдіс басшыға бірнеше варианттердың бірін таңдауда көмек көрсетуі мүмкін. Сондай-ақ қандай альтернативаның мақсатқа жетуде үлкен үлес қосуға қабілетті екендігін анықтау қажет болған жағдайда найдалы.
   
3. 
   Шешімдер ағашы - бүл шешім қабылдау мәселелерінің схемалық көрінісі. Шешімдер ағашы - бүл кезектілік шешімдерін қабылдау үшін пайдалану болыгі табылады. Бүл әдісті қабылданатын шешім нәтижелері келесі шешімдерге әсер ететін кезде, күрделі жағдайлар кезінде пайдалануға болады.
   
4. 
   Болжамдау - альтернативаларды және олардың ықтималдылығын анықтау үшін қолданылады. Болжамдау сапалық және сандық әдістерден түрады.
   

Каузальдік үлгілеу — бүл болжамдаудың сандық әдісі. Бүл қазіргі кезде қолданылатын математикалық жағынан өте күрделі әдіс. Ол бір өзгермеліден артық болған жағдайда қолданылдды.

Каузальдік үлгілеу — бүл қарастырылып отырған факторлармен және басқгіда өзгермелілер арасындағы статистикалық тәуелд^ілікт1 зерттеу жолымен үқсас жағдайлардағы болатын жағдайларды болжамдауға қадам жасау. Каузальдік үлгілеу мысалы, қарыз бойынша пайыз ставкасы бір пайызға жоғарылаған сайын, жаңа үйге деген сүраныс бес пайызға түскендігін көрсетеді.

Статистика тілінде бүл тәуелділік корреляция деп аталады. Корреляция тығыз болған сайын, болжамдау үшін үлгі жарамдылығы оғары болады. Толық корреляңия өткен кезенде тәуелдІАІк әрқашан дұрыс болған жағдайда ғана болады.

1. 
   Шешім қабылдау проңесі дегеніміз қандай проңесс?
   
2. 
   Басқарушы шешімдер дегеніміз не?
   
3. 
   Басқарушы шешімдердің басқару жүйесіндегі ролі қандай?
   
4. 
   Басқару шешімдерінің тиімділігіне әсер ететін факторларды атаңыз.
   
5. 
   Басқарушы шешімдер түрлерін атаңыз.
   
6. 
   Шешім қабылдаудың үлгілерімен әдістерін атаңыз.
   
7. 
   Басқару ғылымының үлгілеріне шолу жасаңыз.
   
8. 
   Ұтымды шешімдер және олардың негізгі кезеңдерін атаңыз.
   
9. 
   Шешім қабылдау ортасы дегеніміз не?
   
10. 
    Қабылданған шешімдерді жүзеге асыру процесін атаңыз.
    
11. 
    Шешімдердің орындалуына бақылау және оның қиындығы.
    
1. 
   7. Басқару қызметінің мазмұны
   

1. 
   Процесс - ретіндегі басқару функциялары
   
2. 
   Басқару функцияларының түсінігі мен құрамы
   
3. 
   Стратегиялық және тактикалық жоспарлау
   
4. 
   Ұйымдастыру басқарудың функциясы
   

Басқару функцияларының жүйелі жиынтығы басқару процесін құрайды.

Ғылыми басқару саласының көрнекті өкілі Ф.Тейлор басқару функциялары қатарына төмендегілерді жатқызады:

• 
  мақсатты анықтау;
  
• 
  құралдарды таңдау және әзірлеу;
  
• 
  нәтижені бақылау.
  

• 
  болжамдау;
  
• 
  жоспарлау;
  
• 
  ұйымдастыру;
  
• 
  жарлық беру;
  
• 
  үйлестіру және бақылау.
  

• 
  техникалық функция (өндіріс);
  
• 
  сауда - саттық функциясы;
  
• 
  есеп жүргізу функциясы;
  

. қаржылық функциясы;

Басшылардың тікелей басқару әрекетін белгілейтін операциялық басқару теориясы бойынша функциялар: жоспарлау, ұйымдастыру, кадрлармен жұмыс жасау, басшылық және лидерлік, бақылау болып жіктелінеді.

Дамыған нарықтық қатынастардың бәсеке жағдайында кәсіпкерлік басқару маңызды орын алады. Осы белгі бойынша іскерлік басқарудың функциялары болып: дамыту, маркетинг, өндіру және шаруашылықты басқару табылады.

Баскару функцияларын жіктеу бір қатар белгілерге байланысты болып отыр. Басқару функцияларын ғылыми түрде тогітастыру басқару процесін белгілі-бір тиімді қалыпқа келтіруте мүмкіндік береді және басқару еңбегінің озық тәжірибесін таратуды жеңілдетеді.

Функциялар басқарудың мәні мен мазмұнын құрайды. Басқару функциясы — бұл басқару процесінің функциясы болып табылады.

Функция — бұл басқарудың обьективті құрастырушысы. Ал басқару — функциялар жиынтығының іске асуы. Функцияның ооьективті қүрамына кез келген иерархиялық деңгейлер енгізуге болады, және кез келген өндіріс ерекшеліктері кезінде басқаруға тән болады. Осыдан барып, кез келген деңгейдегі басқарудың сапалы бір тектілігі шығады.

Кез келген деңгейдегі және кез келген жүйедегі басқарушылық әрекеттердің үлкен, күрделі жиынтығын, басқарудың тұйық циклін күрайтын, функцияның қатаң шектелген тізіміне енгізуге болады: басқару шешімдерін қабылдау; басқару шешімдерін қабылдау; шешімдерді жүзеге асыру;

- бақылау.

Басқарудың кез келген функциясы болашақта дифференция_Ра
ұшырауы мүмкін. Келесі кестеде басқару функцияларының
классификациясы келтірілген (Кесте 2 ).

Басқару функциялары	Басқару функциясын құрастырушылар
Басқару шешімдерін қабылдау	Болжамдау
	Жоспарлау
Шешімдерді жүзеге асыру	Ұйымдастыру
	Үйлестіру және реттеу
	Ынталандыру және белсенліоу
Бақылау	Есеп беру
	Талдау

Нақты экономикалық обьектідегі басқару функцияларын жүзеге асыру, шешуте тиіс міндеттерді орындазпуіен байланысты.

Ұсынылып отырған классификация функция теориясына анықталғандықты енгізуге, және экономикалық обьектілермен басқаруды жтілдірудің тәжірибелік міндеттерін шешу кезінде әдістемелік негіз ретінде қызмет етуі мүмкін. Осыны есепке ала отырып, мысалы, басқару құрылымын жетілдіру жолдары, ұйыммен басқарудың автоматтандырылган жүйесін құрудың әдістемелік негізін және тағы басқаларды қарастырғаны жөн.

Менеджменттің негізгі функциясы ретіндегі жоспарлауды және жоспарлау кезіндегі шешімдер классификациясын келесі суреттен көруге болады (Сурет 24 ).

—:— менеджменттің негізгі функциіісы ретіиде басқару объектісінің алдында қойылған

>Кос^паР^л ' міндеттерді, жазбаша немесе ауызша түрдегі нақты қаулыны өңдеу және қабылдауды мақсаттар^ ^ _қаулы _ басқару шешімі болып табылады. Жоспарлау — бұл жалпы мақсатқа жетудегі білдіР^А¹; _П(Д_ерін1ң барлығының күштерін бірдей бағытта болуын қамтамасыз ететін баешылықтың ^ҰЙЫМерішң бірі, олардың көмегімен жүзеге асьфылады. Берілген функциядан басқару процесі -^ӘС1Л"\альг ал оның сапасына үйым табысы байланысты болады.

Басқару циклін процесс ретінде қарастырып, "басқару

25).

Сурет 25. Басқару процесі.

Суреттен көріп отырғанымыздай, басқару процесінің негізгі төрт
функциясы белгілі болды. Олар: жоспарлау, үйымдастыру, мотивация
және бақылау.

1. Жоспарлау үйым алдындағы мақсаттармен оларды тиіМА¹

табылады. Ұйымдағы жоспарлау екі себептің әсерінен туындаитьіи|

жеткеннен кейін жүмысын тоқтады, өйткені, олар бастапқыда с^0/Ц

3 Мотивация. Өз шешімін жүзеге асыру үшін басшы мотивацияның негізгі қағидаларын қолданады. Тиімді ынталандыру үшін басшылар ішкі қозғаушы күштерді, қажеттіліктер мен сыйлық жүйесін қолдануы мүмкін. Басшылар ынталандыруды, іштей талаптанудың іске асуы, үнемі өзгеріп түратын күрделі жиынтық қажеттілігінің нәтижесі деп түсінеді.

4. Бақылау — бұл стандарттар белгілеу. Біріншіден, мақсатты дәл анықтау, мұның өзі белгіленген уақыт аралығында жүзеге асуы тиіс. Оның өзі жасаған жоспарға негізделеді. Екіншіден, белгілі бір кезенде жеткен жетістіктің өлшемін білу және жетістікті күтілетін нәтижемен салыстыру.

Бақылау арқылы қосымша мүмкіндіктер ашылыгі, өндіріс пен қызмет жүйесін дамыту жоспарын жасауға қажетті түзетулер енгізіледі. Бақылау болмайынша, басқару процесі аяқталмай қалады және ол басқарудың барлық бөлігін қамтиды.

Мәселен жоспарлау мақсат қойып, ұйымдастыру мен ынталандыру жүйесін осы мақсатты орындау мүмкіндігі жағдайына

тіретін ^болса' ал бақылау барлық басқару жүйесінің тиімділігін Қамтамасыз етеді.

1. 
   стратегяялық жоспарлау;
   
2. 
   тактикалық жоспарлау;
   
3. 
   индикативті жоснарлау;
   

е/индегі ауқымды өкілеттілікке ие болатын басқарушыны, тур_а I

Стратегиялық жоспарлау - ұйым алдындағы мақсатқа жеіудегі

Басқару қызметін жүзеге асыруда, стратегиялық жоспарлау

• 
  ресурстарды бөлу - барлық қоғамдық ресурстардың
  шектеулітигімен байланысты;
  
• 
  сыртқы ортаға бейімделу - басқару ісінің барысы көп
  жағдайда қоршаған ортадағы экономикалық саяси,
  әлеумеітік-мәдени, техникалық факторлардың әсерінде
  болады;
  
• 
  ішкі үйлесімділікті орындау — стратегияны іс жүзіне
  асырудағы үйымның ішкі мүмкіндіктерін, жетістіктер мен
  әлсіз тұстарын басқарушы зерттеу, бағалау арқылы
  мақсаттардың орындалуын қамтамасыз етуі;
  
• 
  ұйымдық стратегияны ұғыну - басқарудағы осыған дейінгі
  орын алғ'ан тәжірибе, кешенді жоспарлар мен деректерге
  сүйене оіъірып, дамудың бағытын белгілеуді үсынады.
  
• 
  Әрбір басқару функциясы өз орнында дербес процесс боды саналады, өйткені, олардың әрқайсысы өзара байланысты әрекетгер сериясынан құралады.
  
• 
  Басқару процесінің маңызы мен сипатын басқарудың жалпы функциясы ретінде жоспарлау — басқару обьектісін мен субьектісін қоса алғандағы болашақтағы жай-күйін белгілейді.
  
• 
  1.2. Басқару функциясы — жоспарлаудьщ түсінігі мең қүрамы
  

• 
  ұйымның болашақтағы дамуын анықтайды;
  
• 
  алға қойылған мақсатқа жетудің жолдары мен әдістерін белгілейді;
  
• 
  міндетті орындауда болуы ықтимал зардаптарды көре білуді қамтиды.
  

Жоспарлау — басқару функциясы ретінде күрделі құрылымнан тұрады және өзінің төмендегідей қосымша функциялары арқылы жүзеге асадьг болжамдау, үлгілеу және бағдарлау.

Болжамдау — бұл ұйымның болашақтағы дамувгаың мүмкін бағыттарын алдын-ала көруді ғылыми негіздеу әдісі. Болжамдау " жоспарлаудың бірінші дәрежесін құрайды. Ол келесі міндеттерді . шепіуді қамтамасыз етеді деп таныладьг

• 
  дамудың тенденциясы мен заңдылықтарын анықтау негізіҢД^е болашағын ғылыми алдын-ала көру;
  

ұйымның болашақта дамуының мүмкін бағыттарын көрсететін, болжамдар құру;

Жоспарлау - басқару функциясы ретінде мақсаттарды анықтау және оларға жету жолдарын анықтау процесін көрсетеді. Ол кез- келген ұйымның әртүрлі деңгейін қамтып, уақыт бойынша ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді сипатта болады.

¥зақ мерзімді жоспарлау барысында (15-20 жыл) фирманың жалпы мақсаттары мен стратегиясы анықталады.

Орта мерзімді жоспарлаудың негізгі міндеті (әдетте 5 жылға) - қойылған мақсаттарды орындау үшін құралдарды тандау. Бұл жоспарларда жалпы кадрлық саясат, жалпы өндірістік стратегия, жалпы қаржылық саясат, жалпы маркетингтік стратегиялар анықталады.

Қысқа мерзімді немесе ағымды жоспарлаудың (әдетте 1 жылға) квартал және айлар бойынша бірнеше формасы бар. Олар:

әдетте 1 жылға өндірістік жоспар, қаржылық жоспар, маркетинг бойынша жоспар;

болашақтағы мүмкін жағдайлар туындаған кездегі реттеу саясаты мен механизмін өндеу; бюджеттік жоспарлау. ^Коспарлаудың негізгі жіктеулері:

Кәсіпорын деңгейіндегі стратегия:

1. 
   ондіріс стратегиіісы;
   
2. 
   қаржы стратегиясы;
   
3. 
   маркетинг стратегиясы;
   
4. 
   қызметкерлер стратегиясы;
   
5. 
   мәдениет стратегиясы.
   
• 
  Стратегиялық және тактикалық жоспарлау
  
• 
  Стратегиялык, жоспарлау дегеніміз - бұл кәсіпорын сшылығымен қабылданатын әрекеттер және шешімдер жиынтығын кө сетеді, ол ұйымның өзінің мақсаттарына жетуге көмектесу үшін арналған арнаулы стратегияларды дайындауға әкеледі.
  
• 
  Стратегиялық жоспарлау процесі басқару шешімдерін қабылдауға көмектесетін құра,\ бо,\ып табылады. Оның міндеті - ұйымдағы жеткілікті дәрежедегі жақсылықтар мен өзгерістерді қамтамасыз ету.
  

Сурет 26.

¥йымның жетістігіне шын үлес қосу үшін мақсаттың әртүрлі сипаттамасы болу керек.

Мақсат нақты және өлшемді болуы керек.

• Мақсат уақытқа бағытталуы керек. Сол үшін ол үшке бөлінеді:

• 
  орта мерзімді;
  
• 
  қысқы мерзімді мақсат.
  

3. 
   Мақсат қол жетерлік болу керек.
   
4. 
   Соңынан, ұйымның көптеген мақсаттары тиімді болу үшін, олар бір-біріне үйлесуі керек, яғни бір мақсаттың орындалуына кедергі болмауы керек.
   

Ұйымның міндетті ісі мен мақсатын анықтағаннан кейін, басқарушы стратегиялық жоспарлау процесінің диагностикалық кезеңін бастау керек. Бұл кезеңнің бірінші қадамы ол сыртқы ортаны зерттеу.

Сыртқы ортаны бағалағанда үш параметрге сүйенеді:

1. 
   Ағымды стратегияның әртүрлі асгіектілерпге ықпал ететін
   

2. 
   Фирманың ағымды стратегиясына қауіп төндіретін
   

3. 
   Жалпы фирманың мақсатына түзету енгізгенде, қандаи факторлардың мүмкіншіліктері жоғары екенін анықтау.
   

Ұйымдарда кездесетін мүмкіншіліктер мен қауіптерін 7 облысқа бөліп айтуға болады. Ол облыстар: экономика, саясат, нарық, технология, бәсекелестік, халықаралық жағдай және әлеуметтік тәртіп.

Сыртқы ортаны талдау арқылы ұйым қауіптер мен мүмкіндіктердің тізбегін жасайды.

Келесі проблема ол басшылардың сыртқы . жағдайларды пайдаланып, фирманың ішіндегі байланысын анықтау.

Ішкі проблеманың диагнозын анықтауға керек процесті басқаруды зерттеу деп атайды.

Басқаруды зерттеу дегеніміз - ұйымның стратегиялық мықты және әлсіз жақтарын анықтайгын, функционалдық зоналарының методикалық бағасын айтады.

Басқаруды зерттеу жұмысын жеңілдету үшін 5 функция Ұсынылады. Олар: маркетинг, қаржы (бухгалтерлік есеп), операция іс). адам қоры және корпорацияның бейнесі мен мәдениеті.

^Ға келетін сыртқы қауіптер мен мүмкіншіліктер күшін ^ ^стырғаннан кейін, басқарушы стратегияны анықтайды.

процес • ^{СТратегиясьш} таңдау гіроцесс ретінде қарастырылады. Бұл (Сур_ет 27)^ЖӘНӨ °^{НЬІҢ е}Р^{екшелігін} келесі суреттен көруге болады

Фирма стратегиясын таңдау кезінде уйым алдында стратегияльіқ а.іьтернатиьадар тұрады. Оларі-а тольпъірақ тоқталуды жөн көрді_к

Үйымның алдыида 4 негізгі стратегиялық альтерна_ТИВа қарастырылады. Олар: өсудің шектөлуі; өсу; қысқарту және осы ү_ш стра тегияны үйл е стіру.

1. 
   Өсудің шектелуі стратегиясының мақсаты - инфляцияға енгізу кіргізілгеннен кейін жеткендегі жағдайдан бастап сипаттайды. Өсудің шекіелу стратегиясы кемеліне жеткен, орнықты технологиясы бар өндірістерде, ұйымдар өзінің жеткен жағдайына қанағаттанған я<,ағдайда қолданылады. Бұл альтернативаны ұйымдар ең жеңіл, ең қолаіілы және қауіпсіз қимыл әдісі ретінде тандайды.
   
2. 
   Өсу екініш аль>тернагива болып табылады. Ол технологиясы тез өзгеріп отыратын, динамикалық даму салаларында қо;\данылады. Бұл альтернати ваны тоқырау жағдайындағы өз фирмаларын рыноктан шығу ұшін диверсификацияға талпынған басқарушылар қолданады,
   

Өндіріс диверсификациясы бір - бірімен озара байланысты емес, көптеген еғідіріс тұрлерінің бір мезгілде дамуы, өндірілетін өнімнің түр - тұрін көбейту.

тоқырау.

3. Ең сирек коздесетін альтернатива ол қысқарту стратегиясы

Қысқарту стратегиясы шеңберінде бірнеше варианттар болуы

мүмкін;

1. 
   Жою. Оның негізі ұйымның материалдық запастары мең
   активтерін толық сатылымға жіберу.
   
2. 
   Артықтарын алып тастау. Фирмалар қызмет түрін немесе
   бөлімдерін өздерінен алып тастағанды ұтымды д_еп
   

3. 
   Қысқарту немесе өзгерту стратегиясы. Тоқырау
   экономикасында көптеген фирмалар табыстарын көбейтем
   деп, қызметтерінің бір бөлігін қысқартуды мақсат түтады.
   Қысқарту стратегиясын үйымдарды экономикалық
   қүлдыраудан сақтап қалу мақсатында қолданады.
   
4. 
   Үйлестіру стратегиясы. Оны әртүрлі салада белсенді қызмет
   істеп жүрген ірі фирмалар қолданады. Үйлестіру стратегиясы
   жоғарғы айтылған - өсуді шектеу, өсу, қысқарту
   альтернативаларының кез келген бірліктері.
   

соның ішінен таңдауға кіріседі. Оның мақсаты стратегиялық

Олардың негізгілері:

1. 
   Тарату. Оның тиімді варианты болып үйымның
   материалдық запастары мен активтерін толық сатуға
   

2. 
   Артығын кесіп тастау. Фирмалар ' өзінен кейбір
   бөлімшелерді не қызмет түрін өзінен алып тастағандЫ
   

3. 
   Қысқарту немесе бағытын өзгерту. Тоқыр^аУ
   
4. 
   экономикасында көптеген фирмалар табысын көбе^И
   мақсатымен өзінің қызметінің бір бөлігін қысқартады-
   

1. 
   Тәуекел. Тәуекел компания өмірінің фактісі. Жоғарғы
   дәрежелі тәуекел компанияны банкроттыққа әкеледі.
   
2. 
   Стратегияның өткенін білу. Көбінесе басшылар саналы
   түрде немесе ойланбастан фирманың таңдап алған бүрынғы
   стратегиялық альтернативасының ықпалында болады.
   
   3. 
      Иеліктерге әсері. Көбінесе акция иелері нақты
      " стратегиялық альтернативаны таңдағанда басшылық
      

3. 
   Уақыт факторы. Шешім қабылдағанда уақыт факторы
   үйымды табысқа немесе сәтсіздікке үшырауына мүмкіндік
   туғызады. Жақсы идеяның өзі мезгілсіз кезде іске асыру
   үйымды күйруге әкеп соқтырады.
   

бар. Келесі суретте стратегияны таңдау кезендері мен факторлары