Бастауыш сыныпта тіл дамыту жүмыстары

терін ңосып одан сөйлем ңүрастыруға үйренеді. Сонымен, 
бастауыш сыныптардағы ңазақ тілі сабагына қойылатын 
талаптар: 
>*■
- сабақңа алдын ала мүңият дайындалу (тақырыбы, өдіс- 
тәсілдері, көрнекілік ңүралдары)
- берілетін білім оқушыларды шаршатпайтындай, жа- 
лыңтырмайтындай болғаны ж өн.
1 тапсырма мөлшері оңушылардың шамасына ңарай 
беріледі.
- төменгі сынып оңушыларында ңазаң тіліне ңызығу- 
шылығын арттыру үшін барлың сабаңтар ойын түрінде 
өтуі керек.
Әр тілдің өз әстетикасы бар, яғни бейнелеп сөйлеу, 
тілдің әуенділігі, тілдің сөйлеу сазы, өдеби сөз, т.б. ерек- 
шеліктерін ескере отырып сабақты оқушылар оңығысы 
келетіндей, білгісі келетіндей қүру шарт. Ж аңа оқулық 
бойынша мүғалімнің ңойған сүрақтарына жауап бере оты­
ры п оңуш ы сөй лем н ің тү р л і ти п терім ен таны сады . 
Кейбір сөздердің түлғаларын байланыстырып үйренеді. 
Мысалы: оңушылар таным әрекеті арңылы сөзбен таны­
сады, "мынау не?" деген сүрақтарға жауап беріп үйренеді.
Сабақтың таным жүйесі (мынау не?)
Дыбыстар мен сөздердің айтылым жүйесімен таныс- 
тырып болган соң, сөйлем үлгілерімен таныстыру баста- 
лады. Мынау не? Оның жауабы - мынау ...
Мынау - кітап
Мынау — бор
Мынау - тақта, т.б. Содан кейін үлгіге сапа сөз енгі- 
зіледі. Мынау - қы зы ң кітап, осы сөзді айтып дағды- 
ландырып болғаннан кейін орнына басқа ңалың, ңазақ- 
ша, т.б. сапа сөздер ңосылады.
7.2. О қуш ы ны ң сөздік қ о р ы н байы ту. 
Сөздік ж ү м ы сы
Қазаң тілі сабағында оңушының сөздік қорын байыту 
тіл үйретудегі ең басты мөселеге ж атады . Оңушының
102

жеткілікті дөрежеде сөздік ңоры болмайынша, ңазақша 
сөйлеуі мүмкін емес. Тілге үйретуде оқушының сөздік 
ңорын байытуды мүғалім негізгі жүмыс деп түсініп, оны 
жүйелі түрде үнемі жүргізіп отырады. Оңушының сөздік 
ңорын байыту үшін ж аңа сөздермен таныстырьш, сөздігін 
үзбей толыңтырып сан жағынан молайтып отыру керек.
Оңушының сөздік ңоры сабақ кезінде жетіледі. Соны- 
мен бірге сыныптан тыс оқу (кітап, газет, журнал) да 
оңушы сөздігін байытуға эсер етеді. Мүғалім оңушыны 
қ азақ ш а радио ты ңдауға, теледидар көруге, театрға 
қазақш а ңойылымдарға баруға баулуға тиісті, өйткені 
оқушының сөздік ңорын байытатын жүмыс түрлерінің 
бәрін жүйелі түрде жүргізіп отыруы қажет. Оқушының 
үйренген сөзінің бәрі күнделікті оңушы ңарым-ңатына- 
сында ңолданылатын сөздер бола бермейді. Осымен бай­
ланысты оңушының сөздік ңоры екіге бөлінеді: белсенді 
сөздік, белсенді емес сөздік. Оңушы белсенді сөздікті 
күнделікті өмірде басңалармен қарым-ңатынаста, өз ойын 
жеткізу үшін ңолданады. Оңушы белсенді сөздікті ауыз­
ша, жазбаша түрде ңолданады. Оңушы жаңа сөзді меңге- 
ру үшін оны сабаңта бірнеше рет ңайталауы керек. Бел- 
сенді емес сөздік басңаны ң сөзін үғуда, кітап оқуда 
көбірек кездеседі. Белсенді емес сөздіктегі сөздер оңушы 
тілінің дамуына, жетілуіне орай белсенді сөздікке ауы- 
сып отырады. Сондыңтан оқушының белсенді, белсенді 
емес сөздігінің арасында түраңты шекара жоң. Мүғалім 
оңушының белсенді сөздігін дамытуды ңалай ңадағала- 
са, белсенді емес сөздігін солай байытуға ықпал етуі ке­
рек. Ж аң а сөздің ңайталануына түрлі жаттығулар өте 
колайлы. Лексикалың, фонетикалың, грамматикалық 
жаттығулар үлкен ңызмет атқарады. Мөтін, өңгіме, ер- 
теп оңу кезінде де сөздің ж азы лу бейнесі көру өрекеті 
арқылы есте сақталады. Тілді тек үздіксіз, жүйелі түрде 
қайталау арқылы ғана үйренуге болады. Сондыңтан орыс 
сыныбында өтілетін қазақ тілі сабақтары үдайы ңайта- 
лау, жаттығу түрінде өтуі тиіс. Бүл тақырыпты бірнеше 
рет қайталап отырғанын оқушылар өздері сезбейтін бо­
луы керек. Сабақты қызьщты өткізу үшін бірнеше өдістер 
қолдануға болады. Мысалы:
103

а) суретті пайд алану арқы лы қайталау. Сурет арқылы 
оқушыларды сөйлеуге жаттыңтыру үшін, сол суретте бей- 
неленген жайларға сөйкес сөй лемдер ңүрап, сөйлем қүра* 
мындагы еөздерді түтас өдіс бойынша талдайды. Ж аттығу 
материал дары к үні бүрын дайындалуы тиіс.
ө) толықтыру әдісі арқы лы қайталау. Толықтыру әдісі 
сөйлемде көп нүктенің орнына тиісті сөзді немесе сөздің 
қосымшасын тауып ж азу арңылы орындалады. Бүл әдіс 
өткен материалды қайталау үш ін ғана емес, ж аңа тақы- 
рыпта өткен сөзді бекіту үш ін де қолданылады. Толық- 
тыру өдісін ңайталау маңсатында қолданғанда күрделі 
таңырыптардан ж инақтау жөне балалардың үлгерімін 
байқау мақсаты көзделеді. Қ азіргі кезде ңазаң тілі мөде- 
ни байланысты нығайтуда өте қаж ет.
Қорытындылай келгенде, ж аң а сөздерді ж аттап алу 
үшін мына қағидаларды есте сақтау керек:
1) ж аңа сөздің мағынасын түсіну;
2) сөз түлғасына көңіл аудару (қалай жасалганына);
3) орыс тіліндегі баламасымен салыстыру;
4) дауыстап бірнеше рет қайталап айту, өрі оның ор- 
фоэпиясына (айтылуына) көңіл аудару;
5) сөздік дөптерге көш іру арқы лы ж аң а сөзді дүрыс
ж азы луы на көңіл аудару;
б) ж аңа сөздерге үқсас (түбірлес) сөздерді көшіру;
7) ж аң а сөздерге мысал ойлау (ж еке сөз, сөйлем);
8) ж аңа сөздерді үнемі қайталап отыру.
Мысалы: V сыныпта "Достың туралы" деген мөтінде
оқуш ыларға дос туралы ж аңа сөзді сөздік қорына енгі- 
зетін жүмыс түрлері:
- синоним табу - дос , жолдас
- антоним табу - дос — ж ау
- іс-қимылды білдіретін сөздерді енгізу: дос (не істей- 
ді?) көмектеседі, ңол үшын береді, ңүтңарады, ақылын 
айтады.
- "Дос" дейтін сөзбен ж аңа создер ңүрастыр: 

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: