МәШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку
Ќадаќ – ќаз. ќадаќ, алт. ќад± (каду) монѓ. хадäсунъ шеге
жүктеу/скачать 14,12 Mb.
|
| Ќадаќ – ќаз. ќадаќ, алт. ќад± (каду) монѓ. хадäсунъ шеге. ќаз. фунтъ (батпан)* . (это значеніе произошло оть гвоздиковъ. обозначающихъ фунты на деревенскихъ безменахъ), шегемен ќаѓу, шегелеу, кіргізу, шегеліп шыѓару т.б. (Будагов, 7 б); Фунт (батпан) – деп аудардыќ б±л сµздіњ т‰сінігі Будаговта берілмеген екен. Фунт // бұт // пұт демеп шамалауға да болады. Демек, араб сµзі болѓаны. Фунт т‰рлі µлшемді білдірген. Фунт – [нам. Рfund < лат. роn dus вес, гирия] – 1) единица массы во многих странах, имеющая различный размер – от 317, 62 до 560 г; сокр. Обозначения: фи. Lb; 2) основная единица массы в системе англиских мер, торговый ф. Равен 0, 4536 кг, аптекарский и тройский, или монетный, ф. Равен 0, 3732 кг; 3) единица массы русской системы мер, отмененной 1918 г.. 1 ф. = 1/40 пуда = 32 лотам = 96 золотникам == 9216 долям = 0, 4095 кг; 4) денежная единица ряда стран, напр. Арабской Республики Египет (египетский ф.) фунт стрелингов // Словарь иностранных слов. –Москва: Русский язык, 1989. 556 б. Батпан*- Е. Андреескийдіњ басшылыѓымен шыќќан «Энциклопедиялыќ сµздіктегі» «Батпан» маќаласы: «Батпан – орыс патшаларыныњ Ресейдіњ б±ратаналар мекендейтін бµлігінде пайдалануѓа р±ќсат берген кµне азиялыќ салмаќ µлшемі», - деп басталады маќалада. Батпан туралы орыс єдебиетіндегі алѓашќы дерек А. Никитинніњ «‡ш тењіздіњ ар жаѓына саяхат» атты кітабынан бастап кездеседі. Ќазаќтарда батпан µлшемі µте ерте заманнан бастап – аќ белгілі болѓан. Ол салмаќ µлшемініњ ењ ауыр т‰рі ретінде ќолданылѓан. «Батырлар жырында» алып батырлардыњ к‰рзісі ‰немі батпан µлшемімен кµрсетіледі. Егер Б±храда бір батпан 7 п±т 32 фунтќа тењ болса, Талас µњірінде 12 п±тќа тењ болѓан (Батман, 178). М±хтар Ќ±л – М±хаммед. Орыс энциклопедиясындаѓы ќазаќ шежіресі. –Алматы: Атам±ра, 1994, 80 б; Мысќал (1 гр), ќадаќ (750 гр), келі (1 кг), п±т (16 кг), батпан (100 кг) (Кенжеахметов, 59); ‡нді салмаќ µлшемі: алтын ќадаќ – 500 мысќал – 1 сир – 20, 5 кг шамасы; К‰міс ќадаќ – 250 мысќал – 10, 25 кг шамасы; Мысќал – 4, 1 г. шамасы; ¦зындыќ µлшемі: 1мил – 4000 ќадам, Ќадам – 1, 5 ќари – 90 см шамасы, ќари – 6 т±там – 60 см шамасы, т±там – 4 елі – 10 см шамасы, елі – 6 арпа дєні – 2, 5 см шамасы, АРПА дєні – 4 мм шамасы, танап – 40 кари – 24 м шамасы (Бабырнама, 445). К‰рзі (п) – ескі 1. Темір шоќпар, ауыр сойыл (Бекм±хаметов, 92). Батпан: Менен күші әкемнің Бір батпандай артық –ай, Әкемнің күші мұның да Сегіз батпан артығы - ай (Қобыланды, 131 бет). Ќадаќ - `шелковый (длинный) плат` (весьма употребителен при приношениях в кумирни в качестве подарка, особенно высшему и важному лицу) (Малов, 48). Сонымен, ќадаќ – шегені ќаѓу деген ќимыл етістігінен шыќќан сµз екен. Кейіннен ±зындыќ µлшеміне ретінде маѓынасы ауысќан. «С‰йем» халыќ метрологиясы ретінде т‰ркі тілдестердіњ арасында кењінен тараѓан сµз. Кейбіреулер б±л сµздіњ этимологиясын монѓол сµзінен іздестіреді. С‰йем - `расстояние между большим и указательным пальцами`. С‰йем сµзініњ мынадай фонетикалыќ варианттары бар: sögem ~ sögüm, монѓ. (хал.) сµµм, бур. ћµµм, ойр. sögem, ќалм. söm `бес (бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ арасын ашќандаѓы ќашыќты,ќ, егер олардыњ арасы ашылѓан болса)`; шаѓ., осм. сöjäm ~ алт., тел., шор. сööm, ќырѓ. сÿäm, тоб., ќаз. сÿjäm ~ ќырѓ. ~ сÿjäm ~ сÿäm, саг., койб. сÿÿm `, бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ ±шына дейін`. В.Д. Колесникова кейбір т‰ркі тілінде оныњ ішінде ќырѓыз жєне якут (саха) елдерінде «с‰йем» сµзі `бес, ` с±ќ саусаќ пен саусаќ аралыѓы, маѓынасында кездесетінін атап µтеді. Осыѓан байланысты т‰ркімен тіліндегі: суем бармак `с±ќ саусаќ`, башам бармак `‰лкен саусаќ` жєне кулем бармак `шынашаќ`, метрологиялыќ т±рѓыдан келгенде суе жєне –м баш `бас, басќы, басшы` - (а) м, куле `ќ±йрыѓы шабылѓан, шолаќ, жетімсіз` жєне -м, б±л монѓ. sögem > söge `с±ќ саусаќ` деген маѓынада ж±мсалады дейді (Колесникова, 195 - 197) [17, 127]. Є. Ќайдаровтың «¤лшем» маѓынасындаѓы с‰йем сµзі де т‰ркі – монѓол тілдерінде бірдей кездеседі. Монѓол тілінде сµµм, якут тілінде с‰йµм. Э.К.Пекарский т‰ркі тілдерінде б±л сµздіњ сäуäм, сöм, сум, суäм формалары барлыѓын ескертеді. (II том. 2398-б.) тіліне тиек еткен [18, 76]. Є. Н±рмаѓамбетов: Ќырѓыз тілінде осы маѓынаны «сµµм» сµзі ±ѓындырады. Осы тіл дерегіне одан єрі зер салсаќ, «сµµмей» т±лѓасын кездестіріп, маѓынасы – біздегі «сµм‰йэ» сµзі «с±ќ ќол» маѓынасында ±шырасады (Як.-рус. сл., 1972, 336); Тунгус – маньчжур тобындаѓы тілдердіњ кейбіреуінен де осыны байќаймыз (ССТМЯ, II, 1977, 125). Тілдік деректер мєліметін ќорыта келгенде, «с‰йем» сµзініњ алѓашќы маѓынасы – с±ќ ќол – дейді [19, 257]. С‰йем – зат. ¦зындыќ µлшеуі, бармаќ пен с±ќ ќол аралыѓы (ЌТТС, 291). Монѓол тіліндегі söge ќазаќ тіліндегі с±ќ ќол ~ с±ќ саусаќ маѓынасы жаѓынан генетикалыќ байланыс болуы м‰мкін. Ќазаќ тілінде с‰йем сµзіне ќатысты бірнеше нумиратив пайда болѓан сияќты. Мысалы, ќарыс с‰йем `бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ арасы`, кере с‰йем `‰лкен жєне с±ќ саусаќтыњ созылуыныњ ара ќашыќтыѓы`, сыныќ с‰йем `бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ б‰гілу ара ќашыќтыѓы`. С‰йір ‰ш, ќарыс с‰йем ќанды пышаќ (С. Бегалин); Осы ±яда басы баќырдай, ш‰њгіл кµз, ќан шегір, езуі кере с‰йем, барбањ аяќ, аќ т‰біт, апай тµс, Сары ауыз балапан отырады (Т. Жаќыпбай±лы); Саусаќтыњ сыныќ с‰йем салалары, Бµлектеп б±лшыќ етін екі ќары ... (И. Байзаќов) [21, 128]; С‰йем > с±ќ ќол деген маѓынаны берген > µлшем.
Сом. Л.З. Будагов: а. саумъ, савмъ, пость. каз. сом сомъ 1) рублъ, сомаќ на рубль, ауќ сомаќ на три рубля, трех рублевый, аун скі сомаќ полу – имперіаль сомалн по рублю, рублями. 2) тоб. руль, корма (вм. сонк), сомы кормщик (Барлық мысалдардың транслитерациясын біз жаздық-А.Қ.) (стр . 713); Құйысқанда сом күміс, Шағылысып күнге, жалтылдап (М-Ж. 2003: 297); Үй басына он сомнан Жиып жеген бейбақтар (Қобыланды, 65); ¤мілдірік сом* алтын, Омырауда алќылдап (ЌЖ, 66); Ќой ішінде марќадай, Бµлекбай жалѓан емес, шын берейін, Жоќ еді єзір сомам соњ берейін (М-Ж. 2т: 51); Онан туѓан баланыњ атын Танбыссопы ќойѓан. Танбыссопыдан ‡сенбай, Елемес, Елеместен Ериман, б±л Ериманнан Шаѓыр, Бµлтірік, Шаѓырдан Аќай, Жолдыбай, Таѓышы, Аманжол, Сомж‰рек! (М-Ж. ЌШ, 15); Өмілдірік сом алтын Омырауда алқылдап, Бурыл аяқ басқан жер Ойыла жаздап солқылдап (Қобыланды, 155); Л.З. Будагов золото, золотая монета, червонецъ; всъ въ 6 гранъ это слово перешло и въ русскиій. Бежалтыный т.е. 15 к.; позамчанію проф. Казамъ-Бека, оно выражатъ въ счетах коп.; т.б. Сом рубль, бір сом, үш сом, жарты империал тобыл., руль, корма, кормщик (стр . 81, 713). В.В. Радлов сағ - время деп анықтап, бірнеше мағынасын көрсетеді (Том. IV. Часть 1. 1911. С. 241.). Саѓылды (сауылды М.Ќ) ескерте кеткенді жµн кµрдік. Біраќ, Ахметьянов б±л сµздердіњ жалпы т‰ркі сµздері: сум, сом `аќша, ќ±йма` т±тас зат, б‰тін` ќалай байланысып т±р табу оњай еместігін мойындайды [33, 182-183]. Сум // сом // савым //сањ // сауу // санау: сау // сауым мезгіл мµлшері, аќша мµлшерініњ µлшеміне ауысуы бірден болмаѓандыѓы тілдіњ даму эволюциясынан кµрінеді. «Саун ~ cаум» уаќыт µлшемі «сау» етістігінен барып ќалыптасып ќана ќоймай, бірнеше сµздердіњ тууына себепші болѓандыѓы байќалады. жүктеу/скачать 14,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|