МәШҺҮр-жүсіп шығармалары тілінің морфологиялық ерекшеліктері
жүктеу/скачать 1,25 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1.2 «Әдеби тілдің» және отандық тілші ғұламалардың пікірі
- Осы күні біздің оқушыларымыз қазақ әдебиеті десе, Абайдан бергі әдебиетті ғана ойлайды, қазақ ақындары десе, Абайдан бергі ақындарды ғана көреді. Әдебиетті білсе де, ақындарды білмейді
- Қыпшақтардың рулық таңбасы, жоғарыдан төмен қарай тартқан қос сызық. Оның аты «әліп
- I Петрдің тұсынан бері белгілі болса да, ешкім зерттеп, сырын ашпаған
- Қазақ тілінде еш бір диалекті жоқ деуге болады. Осы күні ғана болар-болмас жарқыншақ барын сезіп жүрміз
- Абайдың тек қана Шығыс Қазақстан тілімен жазды деу біздіңше жеткіліксіз, дәлелсіз
- Көркем шығарманың тілі өз дәуірінің әдеби тілін зерттеудің бір көзі, материалдық базасы болады
| Сұрақтар
1. Тілдік терминдердің «Әдеби тілге» қатысы бар ма? 2 .Жалпы халықтық тілдің анықтамасы бар ма? 3. Ауызекі сөйлеу тілі мен ауыз әдебиетінің тілі деген не? Айырмашылықтары? 4. Субстрат деген терминнің анықтамасы? 5. Әдеби тіл болу үшін оның қандай белгілерін білесіз? 1.2 «Әдеби тілдің» және отандық тілші ғұламалардың пікірі Әдеби тіл деген термин тұп-тура «жазба тіл» (лат. Littera-буква, письмо; мн.ч. Iitterae-буквы, письменность ). Дәл осындай баламаны басқа тілдерде ұшыратамыз: нем. Schriftsprache-письменный язык, чеш. Spisovny jazyk-письменный язык. Әдеби тіл расында да жазбалық қасиетке ие болады. Және оның негізгі белгісі болып табылады. Сол сияқты «жазба тіл» мен «әдеби тіл» де бірдей емес. Біріншіден, әрбір жазба тілдік қасиет әдеби сөз болып табылмайды. Екіншіден, әдеби тіл тек қана жазбалықтан тұрмайды, оның ауызша да формасы болатыны белгілі, әдеби тіл екі формада өмір сүреді. Қазақ әдебиетінде Абайға дейінгі поэзия өкілдерін «әдебиет» дегенге жатқызбайды. М.Жұмабаев: «Осы күні біздің оқушыларымыз қазақ әдебиеті десе, Абайдан бергі әдебиетті ғана ойлайды, қазақ ақындары десе, Абайдан бергі ақындарды ғана көреді. Әдебиетті білсе де, ақындарды білмейді» - деп айтқаны осындайдан келіп туған ой еді. Бұл деген, «әдебиет» дегенге тек қана жазба әдебиет тұрғысынан қарау байқалады. «Әдеби тіл» деген терминді дәл осы мағынасында «жазбалығына» қарап қолдану расында да дұрыс болмайтынын өмір өзі дәлелдеді. Оның үстіне, әдеби тіл тек қана жазба әдебиетті қамтымайды, ауызша дамыған әдебиетті де қамтиды. Әдебиет деген сөздің түп-төркіні «литера» (әріп), (жазу) ұғымында болса, онда «жазба» терминінің бойында ауызша айтылу арқылы таңбаға түсіру деген мағына астарласып жатады. Демек, «жазба» қандай жағдайда қолданылады, ауызша хабарды хат арқылы жеткізу дегенмен бәрібір сай келеді. Ауызша хабар хатқа «жазба» арқылы түседі. Бұл арада, «жазба» деген ұғымның өз алдына «ауызша» деген ұғымнан алшақ кете алмайтыны байқалады. «Жазба» себеп болмаса «ауызша жеткен дүние» «жазба» бола алмас еді. Олай болса, «әдебиет» деген ұғымды «ауызша» және «жазбаша» жеткен жадығаттарға қолдану тиімді болатыны қазақ әдебиетінде дәлелденді. Қараңыз: Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері, 1989, 6-7 б; Т.Қордабаев. 1991, 97-98 б; С.Құрманғалиева, 1995,74- 75 б; Р.Сыздықова. 1995, 8 б; Сөз құдіреті. 1997, 210 б; М.Балақаев, М.Томанов, Е.Жанпейісов, Б.Манасбаев. 1974, 10-11 б; С.Аманжолов. 11-14 б; Е.Жанпейісов. 1968, 12 б. т.б. Түркі елі әлімсақтан бері ауызша дамыған естімелі дағды арқылы жеткен құндылықтарын зерттеуде. М.Қашқаридің «Олар түрік тілдерін әлімсақтан жақсы біледі» - деген сөзі бүгін де құндылығын жойған жоқ. Әлімсақ (әлім//әліп+сақ) екі түбірден құралған сақтардың көнеден жеткен руникалық жазбасының таңбасы. Былайша айтқанда әріп. С.Мұқанов: «Қыпшақтардың рулық таңбасы, жоғарыдан төмен қарай тартқан қос сызық. Оның аты «әліп». Нұржан Наушабаевтың - «руым Қыпшақ болғанда таңбам «әліп» деуі содан. Осы қай «әліп»? Араб алфавитінде «а» орнына қолданылатын бас әріп «алиф» аталады. Біз оны қазақшалап «әліп» дейміз» - деп жазды (Халық мұасы. 1974, 32 б. Расында, Қыпшақ руы Арабтар келмес бұрын өмір сүрген. С.Аманжолов Аристовтың (Қыпшақтар Қаңылылардан шыққан) оған дәлелі қаңлылардың таңбасы тігінен тартылған бір сызық: /, ал, қыпшақтардікі екі сызық: // соны тіліне тиек қылады дейді. Аманжолов бір және екі сызық өз алдына дербес қызмет ете алатынын айтады (Вопросы диалектологии и истории казахского языка. 1959, 73 с.). Демек, сақтардың бірінші руникалық таңбасы (әліп) болды деуге толық негіз бар. Олай болса, әліпбиі бар елдің «жазуы» бар. «Жазу» бар жерде «әдебиет» бар. Бұдан шығатын қорытынды «әдеби тіл» деген терминдегі «әдеби», «әдебиет» қазақ ұғымы үшін таңсық бола алмайды. Қазақ әдебиетінде әдеби тіл туралы мәселені Ахмет Байтұрсынов көтерді. Авторы жоқ шығарманы халық әдебиеті деп, ауыз әдебиетін анайы әдебиет, жазба әдебиетті сыпайы әдебиет деп танушылар бар дей отырып, қалай болса да бәрі де тілдегі әдебиет есебінде жүреді деді «Жазу әдебиеті» («Әдебиет танытқыш») (1926). «Қазақтың тұтынған тілімен жазбай шығарушылар: «Китаби тіл», «Әдеби тіл» деп ноғай тілімен, яки сарт тілімен жазған. Қазақтың тілінде басылған бұрынғы шығармаларды алып қарасақ, қазақ тілі болмай, қазақ пен ноғай тілінің араласқан қойыртпағы болып шығады» дей келіп, А. Байтұрсынов жазба әдебиетті екіге бөледі: 1. Діндар дәуір; 2. Ділмар дәуір. А. Байтұрсынұлы әдебиеттің басын «діндәр дәуірден» басталады деп дұрыс жазғанымен артынан «басқа жұрттардың әдебиетінен (араб, парсы-автор) туған дәуір» деп көрсетеді де діндәр дәуір әдебиетін қатты сынға алады (Байтұрсынов, А., 1989, 232, 262 б.]. Дегенмен, А. Байтұрсыновтың халық әдебиеті деген термині Абайға дейінгі поэзия өкілдеріне қолданылып, берітінде ХХ ғасырға дейін айтылып келді. Ал Х. Досмұхамедұлы халық әдебиетіне емшілік халық әдебиетін жатқызып, шамандық дәуірде пайда болған …мұсылман дінінің әсерімен өзгеріске түскен, …қазақтың жазба әдебиеті ХIХ ғасырдың бірінші жартысынан басталады дейді (Аламан. 1991, 25, 33 б.]. Х. Досмұхамедұлы ХIV ғасырлардағы (Орта түркі жазба мұраларын) хандар жарлықтарын, ХVIII ғасыр қазақтың көне әдеби жазба нұсқаларын білмеді деуге болмайды, орыс, еуропалық зерттеушілерінің ХIХ ғасырға дейін қазақта жазба деген атымен болмаған деген сөздің ауанымен айтылғаны байқалады. Олар тіпті берітінге дейін түркі халқына ортақ «Орхон-Енесей көне түркі жазба ескерткішін» жасырып келгені де шындық. Бұл арада, Славян алфавитінің IХ-Х ғасырда глаголица мен кириллица екі азбукадан тұратынын оны ағайынды жігіттер Кирилл мен Мефоди жасағанын бұлғарлық (македондықтар) олар византия жерінде Солуни (қазір Солоники) туған. 862 жылы моравтық князь Ростиславтың шақыруымен келгенін айтуға тиістіміз (Кодухов. 1979, 172 с.). Мұрат Аджи бұл тарихи шындықтың бұрмаланғанын ағайынды жігіттер Қыпшақ даласында, Ұлы Бұлғар қағанатында, Фанагория деген астана қаласында дүниеге келгендігін, орыс тілін білмегенін, олардың кириллица емес глаголицаны жасағанын, түрік-қыпшақтар көнеден руникалық жазбаны пайдаланғанын, бұл жазу Еуропалық грек және латын литерінен анағұрлым басқа болғандығын айтады. Ағайынды жігіттер өз жазбаларына еуропалық түр ғана енгізіп, руникалық жазбаны литерге ауыстырды деп жазғанын тілге тиек қыламыз (Қараңыз: 1994, 28-29 б.). Тіпті, олардың алғашқы келісім шарттары (договорлары) 907, 944 жылдары пайда болды (Б.А.Ларин. Лекции по русскому литературному языку (Х-середина ХVIII в. М., 1975, 172-173 с.). «Орхон-Енесей жазба ескерткіші» (жазба тас) бітікші (хат жазушы), (бедізші-тасқа қашап жазушы адам болған) 718-719 жылы Иоллығ-тегін жаздырған Тоныкөк, Білгеқаған, Күлтегін тарихта өзіндік орындары бар тарихи тұлғалар болатын (Л.Гумилев. Көне түріктер. –А., 1994, 335 б; Ежелгі дәуір әдебиеті. 1991, 5-38 б; Ғ.Айдаров. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. 1986, 5-171 б.). I Петрдің тұсынан бері белгілі болса да, ешкім зерттеп, сырын ашпаған (Ғ.Айдаров. 1995, 5 б.). Себебін, түріктер (қазақтар) орыс, еуропа мәдениетінен асып кетеді деген империялық көзқарастан әрі аса алмағандығымен түсіндіреміз. Қазақ әдеби тілін алғаш зерттеген Қ. Жұбанов: «Қазақ тілінде еш бір диалекті жоқ деуге болады. Осы күні ғана болар-болмас жарқыншақ барын сезіп жүрміз» диалекті сөздер көп болса қазақ жеріндегі ұшсыз, қиырсыз шалқыған кең даланы алып жатып тұрып, қалайша мұндай тіл тұтастығын жасай алды деген сұрау таңдандырады деп жазса, С. Аманжолов қазақ әдеби тілін жан-жақты қарастыра келіп: «солтүстік-шығыс диалектісінің негізінде қазақ әдеби тілі қалыптасты» - деп жазды. С. Аманжолов Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев шығармаларына да көңіл бөлген. Бұл арада М. Әуезовтің мына пікірі: Абайдың тек қана Шығыс Қазақстан тілімен жазды деу біздіңше жеткіліксіз, дәлелсіз дегені көңіл аудартады (М.Әуезов. 19 том. 1985, 251 б.). А.Байтұрсыновтың жасаған терминдері заман ағымына байланысты өзгеріске ұшырады: халық әдебиеті (халық тық поэзия) «Қазақ ССР тарихы»; (профессионал әдебиет) өкілдері (Р. Сыздықова), анайы әдебиет (ауыз әдебиеті, фольклор). Бұл мәселе төңірегінде Т. Қордабаев түрлі пікірлер бар сыпайы әдебиет (жазба әдеби тіл) өткен ғасырлардағы қазақ ақын-жырауларын әдебиет қатарында қарастырғанмен, бұл әдебиетті әркім әр түрлі атап жүрді дейді (Р. Сыздықованың еңбегін қараңыз: 14 б.). А. Байтұрсынов пен Х. Досмұхаметұлы діндар әдебиетке байланысты келгенде екі түрлі пікірде болды. Мысалы, А. Байтұрсынов діндар дәуір ауыз әдебиет түріне түр қосып жарытпады дейді. С. Садуақасов қазақ әдебиетінің дамуына зор үлес қосты. Ол қазақ әдебиетінің ауызша кезеңін ХIХ ғасырдың екінші жартысына дейін, жаңа жазба әдебиеті ХIХ ғасырдың екінші жартысынан басталады деп жазды. С.Садуақасов: «Жазба әдебиеттің негізін салушы «Мәшһүр» деген атаққа ие болған Жүсіп Көпеев, кейінірек Абай Құнанбаев болды» - дейді өзінің мақаласында («Халық кеңесі» газеті, №42, 2 наурыз. 1993). Х. Досмұхамедұлының пікірімен орайлас болды. Әдеби тіл туралы жалпы көркем әдебиет жайында қазақ әдебиетінің даму барысында әр уақытта айтыс-тартыс болып, сын пікірлер баспасөз бетінде жарияланып тұрды. Мысалы, белгілі қоғам қайраткері Жалау Мыңбаев пен Міржақып Дулат (Мадияр) «Ауыл тілі» газеті, 1926 жыл, 27 июліндегі мен 4 августегі санында (сол уақыттың жазбасы түземедік-автор) біріне-бірі жазған мақалалары қазақ тілінің мұңына арналды («Қазақ әдебиеті» газеті, №31, июль 1989 жыл). «Еңбекші қазақ» газетінде 1926 жылы Қ.Кемеңгеров пен С. Мұқанов, Ә.Байділдин арасында «Көркем әдебиет туралы» айтыс болып, қорытынды пікірді М. Әуезов пен Ж. Аймауытов (Екеу) деген бүркеншік атпен мақала жазды [69, 2-3]. 1927 жылы «Қызыл Қазақстан» журналында Әмина Мәмбет келінінің «Көркем әдебиет туралы» мақаласы жарияланып, Ахмет Байтұрсыновтың әдебиеттегі рөлі барынша ашылды («Абай» журналы. №5. 1993, 82-87 б.). Сол сияқты «Көркем әдебиеттің тілі жайында» М. Әуезов пен тіл маманы профессор М.Балақаевпен пікір таласы жарияланды ((«Абай» журналы. №4. 1996, 2-12 б); (М.Әуезов. 19 том. 1985, 272-289 б.). Бұл пікір талас туралы Ғ.Мүсірепов «Қазақстандағы әдебиет сынының жайы мен міндеттері туралы» - деген мақаласында өз ойын ортаға салды (Ғ.Мүсірепов. 1975, 297-325 б.). Жалпы бұл мақалалар көркем әдебиеттің тілін (әдеби тілді) дамытып қана қоймай, жаңа сапаға көтеруде көп рөл атқарды. Б. Шалабаевтың: «Көркем шығарманың тілі өз дәуірінің әдеби тілін зерттеудің бір көзі, материалдық базасы болады» (Көркем әдебиет стилистикасы. 1999, 15 б) – деген сөзі құндылығын жойған жоқ. Сұрақтар: 1 Ауызша дамыған әдеби тілмен жазба тілдің айырмашылығы неде? 2 «Шағатай тілі» мен «Кітаби тілдің» айырмашылықтары бар ма? 3 Діндар әдебиет деген терминді қолданған ғалым кім? 4 А.Байтұрсынұлы мен Х.Досмұхаметұлының пікірлер қандай мәселені көтереді? 5 Диалектінің әдеби тілге қатысы бар ма? Жалпы диалекті бар ма жүктеу/скачать 1,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|