МәШҺҮр-жүсіп шығармалары тілінің морфологиялық ерекшеліктері
Ауыз әдебиеті мен фольклордың әдеби тілге қатысы
жүктеу/скачать 1,25 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Исторически первыми формами литературы принято считать эпос и фольклор. Обе эти формы являются исключительно устными формами литературы
- Өзінің ауыз әдебиетін негіз қылмай ешбір елдің жазба әдебиеті өркендеген емес. Біздің де жазба әдебиетіміз ауыз әдебиетін негіз қылуға міндетті
- В какой-то мере диалекты отражаются также и в устном народном творчестве (фольклоре
- Язык фольклора тесно связан базой общенародный язык и оказывают друг на друга сильнейшее влияние
- Несколько поколений поэмы Гомера передавались из уст в уста. Только в VI в. до н.э. они были записаны в Афинах и превратились в литературные пройзведение
| 1. 3 Ауыз әдебиеті мен фольклордың әдеби тілге қатысы
Ауыз әдебиеті және фольклор турасында белгілі тиянақты пікір жоқтығы сияқты, тіл мамандарында да әдеби тіл мәселесіне келгенде ауыз әдебиетінің тілі және фольклор тілі деген мәселе төңірегінде белгілі бір тұжырым жоқ. Ә. Қоңыратбаев: «...(folk-халық, lore-білім, даналық) фольклордың сипатына «халық ауыз әдебиеті» дегеннен гөрі «халықтық поэзия» деген терминнің көп жақын екендігін айтады. «Халық ауыз әдебиеті » ол фольклордан жіктеліп шыққан, бірақ әлі де болса дәстүрлі байланысын үзбеген жеке бір арна болып қалмақ» - дейді (Қазақ фольклорының тарихы. 1991, 8-21 б.). Т.Қордабаев фольклор тілін жазба тілге, баспасөзге негізделетін «әдеби тіл» деген терминмен атамаулары әбден орынды деп фольклор тілін әдеби тіл емес демейді. Халықтың ауызекі тілін әдеби тіл ретінде қарастырады (Қазақ тілі білімнің қалыптасу, даму жолдары. 1975, 152-153 б.); Фольклор мен ауыз әдебиетінің белгілері туралы мына еңбектерде айтылған (Қараңыз: Б.Абылқасымов. «Фольклор», «Ауыз әдебиеті» ұғымдары туралы. Фольклор шындығы. 1990, 169-178 б.); (А.Н.Веселовский. Историческая поэтика. //Синкретизм древнейшей поэзии и начала дифференциации поэтических родов. Л.1940. 200 с.). Б.Г.Нуржанов: «Исторически первыми формами литературы принято считать эпос и фольклор. Обе эти формы являются исключительно устными формами литературы…» - деді (Культурология (курс лекций). 1994, 57 с.). Фольклор тағы бір белгісі туралы С.Қасқабасов қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы // («Жұлдыз» журналы, №11. 1992, 181-198 б); Б. Ыбырайым (Бүгінгі прозаның бағзыдағы басаулары // «Заман Қазақстан» газеті, 1996, №35 (157) 15 б.); (Ауызша әңгіме, әңгімешілер (қалай пайда болып, қайда кеткені туралы) // «Заман Қазақстан» 1998, №30 (252) 8 б.); С. Медеубекұлы фольклор және ауыз әдебиеті ұғымдары жөніндегі пікір талас (М. Дүйсенов. «Қазақ әдебиеті», 1971, 2-шілде) араға жиырма жыл салып (Б. Әбілқасымов, «Фольклор», «ауыз әдебиеті» ұғымдары туралы. Кіт.: Фольклор шындығы. 1990 жыл. 169-178 беттер) (С.Медеубекұлы. Әдеби аталымдар анықталып болған жоқ // «Қазақ әдебиеті» газеті. №30 шілде, 1996. 4 б.) т.б. М.Жұмабаевтың: «Өзінің ауыз әдебиетін негіз қылмай ешбір елдің жазба әдебиеті өркендеген емес. Біздің де жазба әдебиетіміз ауыз әдебиетін негіз қылуға міндетті» -деген сөзі алдыңғы пікірді толықтырады дейміз (Шығар., 1989, 340 б.). Мещерскиийдің редакциясымен жазылған еңбекте: «В какой-то мере диалекты отражаются также и в устном народном творчестве (фольклоре)» (Русская диалектология. 1972, 8 с.) - деп фольклор тілі жергілікті ерекшелігімен айқындалып қана қоймай, оның бойында қазірігі заман говоры мен архаикалық белгілірімен шектелген аймақта танылады дейді. А.А.Реформатский ру – тайпалардың тілін зерттей келіп, Ф. Энгельс Көне Гректердің рулық құрылысын тағдырына мән беріп, гректердің тайпаларының басқаша тағдырына көңіл бөледі. Шағын аймақта орналасқан гректердің диалектілері анағұрлым тығыз байланысып, соның салдарынан белгілі бір тайпаның диалектісі үстем болып Грек прозасының тілі болды деген сөзін басшылыққа алады. Реформатскиий ірі тілдік қосылыстар дамыған халықтардың мүддесімен сай келіп, тайпалардың тағдырымен тығыз байланыста болып, мемлекет құруы да мүмкін дегенді айтты (Введение в языкознание. 1960, 396-398 с.). Осы орайда, М.Тынышбаев ру-тайпа таңбасын зерттеп қана қоймай, Едіге батыр ұрпақтарын таратуы өте құнды дерек, сол сияқты ру-тайпа таңбасының қазақтардың көне жазуымен тығыз байланысы барын да жазды (История казахского еарода. 1993, 152 с.). С.Аманжолов ру-тайпа мәселесін диалектологияны зерттегенде бірге қарастырды. О. Сүлейменов зерттеуінде де ұшырасады.К. Маркс пен Ф. Энгельс ру-тайпалардың жер бөлінісіндегі рөлімен, диалектілік тілдің аймақтық дамуын, туыстыс тілдер мен туыстас тайпалардан іздестіреді (Сочинение, 21 том. М., 1961,92-93 с.). А.И. Ефимов «Тарихи дәуірде фольклор мен жазба әдеби тілдің ара-қатынасы бірдей болмағандығын айтады. Егер де көне орыс әдебиеті негізінен фольклорға негізделсе, кейінгі кезде фольклордың ықпалы азайғанын байқауға болады. Бұдан келіп, фольклор тілі мен жазба тілдің арасы ажырай бастады деп жазады (История русского литературного языка. 1961, 29 с.). Ал И.А. Оссовецкий: «Язык фольклора тесно связан базой общенародный язык и оказывают друг на друга сильнейшее влияние» - дейді (Об изучении языка русского фольклора // «Вопросы языкознания» №3, 1952. 98-99 с.). Демек, ауыз әдебиеті бір жағдайларда халықтың бірігуіне қызмет етті. Сол сияқты қазақ әдеби тілінің негізін қалауға ықпал етті. Тілшілер Буслаев пен Потебня да әдеби тілдің негізгі көзі ретінде фольклор мен ауыз әдебиетін ерекше атады. Көне гректар күні-бүгінге дейін ауыз әдебиетінің тілін зерттеу үстінде. Мысалы, Н.А.Кун былай: «Несколько поколений поэмы Гомера передавались из уст в уста. Только в VI в. до н.э. они были записаны в Афинах и превратились в литературные пройзведение» - деді (Легенды и мифы древней Греции. 1986, 5 с.). Бұл орайда қазақ әдебиетінде де ілгерлеу барын барын байқауға болады, мысалы Ә.Қоңыратбаевтың «Индия және қазақ мифологиясындағы ұқсастық» деген еңбегін атап өтуге болады. Осындай іске идеал керек болды дейді А.Пыпин - бұл идеалды ұмыт бола бастаған көнеден іздедік, одан біз қарапайымдылық пен даналықты алар едік, арғы тегімізді, өзіміздің кім екенімізді таныр едік деген сөзі бүгін де өз құндылығын жойған жоқ дегені отандық зерттеуші ғалымдарға айтылғандай болып тұрады (История русской литературы). Жалпы, осы тектес пікірлер: М.К. Азадовский халық шығармашылығымен шіркеу мен өкімет күрес жүргізгенмен ол-көне жазба тілге еніп отырды, сондықтан да халық тұрмысының барлық қатпарында қатты да мықты ұстанып келді дегені (История русской фольклористики. 1958. 42 с.); В.П.Аникин «Письменная форма сопряжена с закреплением творчеством акта - тем самым он сказывается предохраненным от варьирования в последющей работе других творцов, сели даже они продолжают предыдущее творчества» - деген пікірі (Теория фольклорной традиции и ее значение для исторического исследования былин. 1980, 15 с.) мына еңбектегі ойды «О кезде фольклорды қағазқа қалай жазу керектігін көрсететін әдістеме болмағанын, фольклорға деген көзқарастың да басқаша болғанын» түйіндейді (Принципы текстологического изучения фольклора. 1966, 7 с). Ұлттық ертегілер белгілі бір этапта, ұлтаралық сюжеттің (уәжін) даму эволюциясына қатысады (Русскии фольклор Сибири. 1981, 39 с.). И.Толстой Гередоттан тілдік, стилистикалық ертегінің дәстүрін іздеп табуға, содан кейін барып сақталып қалған антикалық ертегілер әлеміне кіруге алдына мақсат қойған. Фольклор тіліне байланысты ғылыми еңбектердің бірнешеуін топтап көрсетеміз: В.Н. Морохин (Методика собирания фольклора. 1990, 6 с.; Фрэзре Джеймс Джордж: Библияны фольклормен салыстыра зерттеген (Фольклор в ветхом завете. 1989, 15 с.); В.Я. Пропп: Фольклордың жазба тілге түсуінің өзі әдебиет демек оны зерттеуге үміт бар деген сөз (Фольклор и действительность. 1976, 31-38 с.); Тілдің мифке ықпалы даусыз екендігі: А.Потебня. Теоретическая поэтика. 1990, 304-312 с.; Б.Н.Путилов. (Метотодология сравнительно исторического изучения фольклора. 1976, 45 с.; И.И.Толстой: Грек әдебиетіндегі ертегілер тілі (Статьи о фольклоре. 1966, 29, 34, 183, 184 с.; Г.Богач: (Пушкин и Молдаванский фольклор. 1967; Б.Н.Головин: (Введение в языкознание. 1977, 281 с.). т.б. қаралып, зерттелді. Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі институты 1984 жылы өткізген «Қазақ әдеби тілі тарихының проблемаларына» арналған конференция әдеби тіл төңірегіндегі кейбір мәселелерді жан-жақты қарастырды. 1) Әдеби тіл дегеніміз не, оның ғылыми анықтамасын, сипатын қалай түсінеміз? 2) Әдеби тіл болу үшін жазу дәстүрі міндетті ме, әлде жазусыз да қалыптаса ма? 3) Қазақ әдеби тілінің тарихы қай дәуірден басталады және ол қандай кезеңдерді басып өтті? 4) Әдеби тіліміздің қалыптасуына жалпыхалықтық тілден басқа қандай негіздер болды, ол қандай арналардан нәр алып дамып, толығып, кемелденіп отырды? 5) Ұлттық дәуірге дейінгі әдеби тілге «кітаби тілдің», фольклор тілінің, сөйлеу тілінің қатысы қандай? 6) Дарынды интеллект, көрнекті ақын, жазушы, мәдениет қайраткерінің әдеби тілге бағыты, бағдар берудегі, не оны дамытудағы ролін қалай бағалау керек? т.б. Міне осының бәрі конференцияның күн тәртібіне қойылып, қатысушылар кеңінен пікір алысты (Қазақ әдеби тілінің тарихи көздері. 1989, 14-15 б.). Осы аты аталған еңбектің «Кіріспесін» жазғандар Б. Әбілқасымов пен Е.Жұбанов; «Ауызекі деректер көзі» бөліміндегі бірінші тараудың (Ақын-жыраулар дәстүріндегі «Сөздер») авторы Қ. Өмірәлиев; осы бөлімдегі «Фольклор тілінің әдеби сипаты» дейтін екінші тараудың алғашқы тақырыбын («Ауызекі поэзия тілінің жанрлық және құрылымдық ерекшеліктері») Е.Жұбанов, екінші тақырыпты («Ауызекі әдеби тілдің аймақтық белгілері») Е.Жұбанов пен М.Малбақов бірлесе орындаған т.б. Академик I. Кеңесбаев қазақ әдеби тілі туралы өз ойын ортаға салса (Әдеби мұра және оны зерттеу. 1961, 129, 280-288 б); Е. Жұбанов «Фольклор» - деген сөздің қазақшасы-халық әдебиеті болса, «әдебиет» - деген сөздің мәні «асыл сөз» дегенді білдіреді – деген ойы да айтылды. «Ауыз әдебиетінің тілі «әдеби» ме?» деген мақаласында («Ана тілі» газеті, 1990; Садық Тұрал. Қорқыт Атаның айналасында бас қостық («Заман Қазақстан» газеті, №9232. 1998, 13 б; А.Тұрышев. Әдеби тілдің арнасы («Қазақстан мектебі» журнал. 1998, №9. 58-60 б.). т.б. көптеген еңбектерді атап өтуге болады. Әдеби тіл туралы мәселе әр уақытта айтылып та, жазылып та жүрді. Мысалы, түркі тілдері диалектологиясының мәселелеріне арналған VII аймақтық конференциясында әдеби тіл туралы мәселе қаралды, әсіресе ауыз әдебиетінің тілі де назардан тыс қалмады. Әдеби тілді жан - жақты зерттеген профессор Б. Балақаевтің еңбегін айрықша атап өткен ләзім, ғұлама ғалымның мерзімді баспасөзде жарияланған мақалалары ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері мен қазіргі әдеби тілідің даму барысы, көркем әдебиеттің тіліне арналған. Сол кезеңде, қазақ әдеби тілінің тарихы мәселесіне көптеген тілші ғалымдар да ат салысты: М. Балақаев: Әр сөдің орны басқа; Т.Қордабаев: Қазақ әдеби тілі тарихына қатысты бірер сөз; Қ.Өмірәлиев. М. Мырзахметов: Қазақ филологиясының актуалды проблемалары; М.Томанов: Ерте кемелденген қазақ әдеби тілінің тарихи құрылымдық сипаты туралы; Ә.Ибатов: Тереңнен тартқан тамырлар; С.Исаев: Қазақ әдеби тілінің тарихы қай кезеңнен басталады?; Р.Сыздықова: Ортақ әліпби туралы ойласақ... – деген мақалалар бүгінгі күні тарихи құндылыққа айналды. жүктеу/скачать 1,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|