Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ыңырчак
- Ыңыршақ
- Ыңыршақ ер
| Түйін. Саќ сµзінен саќшы (саќ+шы) пайда болѓандыѓын байќаймыз Мысалы, тобышаќ (тобыќ+саќ) кµне т‰ркілердіњ соѓыста киетін, тізесінен тобыѓына дейін жауып т±рѓан ќалќан сияќты ќорѓанышты да атаѓан. Мәшһүр-Жүсіп сақ ер аттың әбзелі ретінде қолданған. Олай болса, Сақ ер > сақ > ер (мықты ер).
Ыңыршақ. Ерім бар-ды ыңыршақ, атым бар-ды тобышақ (М-Ж., 89-ауыз әдебиетінің үлгілерінен). В. В. Радлов: Ыңырчак – 1) скрипящій; 2) вьючное съдло; 3) кляча, худая, изнуренная лощадь деп түсіндіреді [17, б.1358]. Ыңыршақ сөзі туралы Қ. Жұбанов: «Біздің «ез» дегендегі -з «ер» дегендегі -р // р дыбысының өзгерімі. Ер ізіне түсу: із=ей; ей+ер=ейер=ер. Осы күні ер деп те, ез деп те айтамыз. -Ыңыршақ -ыңѓыршақ» [12, б.74]. Ыңыршақ – «деревянная седелка», у которой выступает сложенный каркас из дерева, напоминающий скелет, кости очень худого человека (Ә. Қайдар, 342). Ыңыршақ – арық, нашар ат: сенің мініп жүргенің бір ыңыршақ ат қой. Ол аса арып жүдеген деген мағынада айтылады. Бұл түйдектегі ыңыршақ сөзімен жоғары диалектизмнің мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да бір екендігі байқалады [32, б.103];. Ыңыршақ қазақ ерінің бір түрі. Ж. Манкеева: «Ыңыршақ: ыңғыршақ (тат.)~ыңғыршақ (қ.қалп.)~ыңғырсақ (башқ.) ~ ыңырчақ (қырғ.)~ыңыршық (қаз) Келтірілген тілдерде ыңыршық атауының негізгі мағынасы~«жүк салатын ер», «өгізге салатын ер» (Киргизского-русский словарь. Фрунзе, 1985, Т.2. С. 434) Яғни, ол атқа салатын нағыз ер емес. Сондықтан, ғалымдардың -чақ//-шақ тұлғасы туралы пікірі екі түрлі: 1) кішірейткіш мағынада; 2) икемделген құралдың атауын жасаушы модель. Сол сияқты оның түпкі негізі туралы да нақты ортақ көзқарас жоқ. Оның негізі мынаған саяды: 1) ыңғыр // ыңыр > «ер» + чақ // шақ; 2) -ың ( еліктеуіш ) + ғыр // ыр+ чақ // шақ (ЭСТЯ-659). Біздің ойымызша, ыңыршақ атауы ер түбірімен байланыстыруға ыңыр морфемасының дыбыстық қалыптасуы да, семантикалық негізі де толық сай келмейді. Сондықтан оның негізінен «жүк салуға» икемделген құрал екенін ескеріп, жүктің салмағына байланысты оның дыбыс еліктеуіш негіз ретінде қалыптасуы мүмкін (салыстырыңыз: қазақ тіліндегі ыңыран, ыңқылда т.б. деген жорамалды қолдаймыз. Қазіргі қазақ тілінде бұл сөз жеке қолданылмайды, ол – тарихи атау (ҚТТС, 10 т., 402). Оның себебі, ол құралдың қолданысының жойылуына байланысты болуы мүмкін. Бірақ «ыңыршағы айналды» деген тұрақты тіркестің құрамында сақталған» – дейді [110]. Ж. Манкеева өгізге салатын ер бар екенін дұрыс байқаған. Өгіздің мұрнын тесіп жіп байлап, арқасына жүк артып, жетекке алып отырған. Ал, атқа жүк салатын ер артпаған, арбаға жеккен. Аттың арнайы қамыты болған. Салт жүргенде жүкті қанжығасына бөктеріп алған. Түйеге қом артқан, не шөкіті деп жүкті айтқан. Біздің ойымызша, «ер» ер-дің де, ыңыршақтың да жалпы атауы. Ал, ыңыршақ ер деп, құрсауы, шегесі босаған ерді айтқан. Келе заттың атауы болған. Ж. Манкееваның ыңыршақ «ер» түбірінен қалыптаспаған, дыбыс елігіне байланысты туған деген пікіріне қосыламыз. Ыңыршақ ер – қазақ ер, күміс ер, құранды ер, ашамай ер болады. Ырчаг – рычагъ, стягь., ырчайтъ – разинуть ротъ (монг. ірдзай) (Будагов, 800). жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|