Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Қамшы. К‰ндердіњ бірінде салт атты, сабау ќамшылы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бичик
| Қамшы. К‰ндердіњ бірінде салт атты, сабау ќамшылы, бір бµрі тонды, бµрте атты жігіт келіп, бала болыпты (М-Ж., 51); Ќолыњдыѓы тобылѓы, Сапты ќамшы ес болар (М-Ж., 57); Бір ќамшы бар ќолымды сегіз µрме, Тиіп кетсе кµзіње менен кµрме (М-Ж., 125); Сегіз µрме б±зау тіс ќамшысы бар, Саќауыњды кетеді бартылдатып (ЌКБС, 19); Баланыњ бар киімін шешіп алды, Ж‰з ќамшы арќасына д‰ре салды (Абай, 328); Ќамшы- таяќ, ж±дырыќ сарт-с±рт етті; Ќамшы, ќ±рыќ, жанторсыќ, саптаяѓым (Шєкєрім, 426);
Шєкєрімде: ќамшыныњ бір т‰рі «бишік» ±шырасады: Шал Антон бишік б±лѓап, божы ќаќты (423); (Делбе - қараңыз). Ќамшы сµзі т‰бірмен ќосымшадан т±рады ќам + шы. Ќам: шаман, кам: ќам – это более торжественное, ритуальное слово, в обыденной речи оно заменяется словом «ільчы»; хакмасск.: хам [11, б.52]. -Шы//-ші зат есімніњ ж±рнаѓы. Бұл жұрнақтардың қызметі туралы Ш.М. Мєжітаева жиырмасыншы-отызыншы жылдары -шы//-ші, -ќыш, -кер//-гер аффикстері арќылы жасалѓан бір ±ѓымды білдіретін варианттар баспасµз бетінде жарыса ќолданылады: ж±мысшы-ж±мыскер; ќызметші-ќызметкер, ±шушы-±шќыш, ењбекші-ењбеккер, сатсиалшы-сатсиалды т.б. атап өтті (ХХ ѓасырдыњ 20-30 жылдарындаѓы ќазаќ єдеби тілі мєселелері. 1997: 93 б). Мелиоранский -шы, -шу, -ші, -шÿ, (въ кара к‰рч. Чы к‰ріш) употребляется для образованія названніи людей профессіионально занимающихся предметомъ, выражаемымь кореннымь словомъ, или стоящихъ съ этимъ предметомъ вообще въ постоянныхъ и близкихъ сношеніяхъ – дейді [115, б.30]. В.В. Бартольд: Несомненно, что турки были шаманистами, хотя турецкое слово для обозначения шамана, кам, нигде не встречается (< Roux, Le nom du chaman>) [105, б.84-27]; Интересно еще сообщение Рашид ад-дина, что лесные народы были главными носителями того религиозного культа, который теперь известен европейской науке под названием «шаманизм». Каково бы ни было происхождение слово «шаман», в этом значении, в котором оно употребляется теперь, оно заимствованно у тунгусов, лучше всех сохранивших как черты охотничьего быта, так и черты шаманизма. У турок и монголов в том же значении употребляется термин кам; в эпоху Чингиз – хана больше всего камов было в стране Баргуджин – Тукум (Рашид – ад – дин, 113), где жили урянхиты и другие лесные народы (В. В. Бартольд; 1968: 470). Ш. Уєлиханов: ќазаќтар шаманды баќсы десе, т‰ркімендер осы атаумен µздерініњ аќындарын атайды. Командар шаманды кам деген, сібір татарлары да дєл солай атайды [81, б.175]. Н. Уєлиев: Ал орта ѓасыр т‰ркі тілдерінде, сондай-аќ, ќазіргі туыстас тілдердіњ кейбірінде (Тува, тофалар, Алтай, Сары ±йѓыр, хакас т.б.) ќам «баќсы» дегенді білдіреді. Ќарапайым тілде де ќамшы сµзі шаман маѓынасында ж±мсалады. Б±л салыстырулардан баќсы маѓынасын білдіретін сµздіњ бірде ќам, бірде ќамшы т‰рінде айтылатындыѓын байќаймыз. Осылайша, екі т‰рлі т±лѓада жарыса ќолданылатын сµздер тіл-тілде аз кездеспейді, мысалы: диќан-диќаншы, мерген-мергенші, «Ж‰зден ж‰йрік, мыњнан мергенші» дейді ќазаќ маќалы. Єуелі ќамшы сµзі ќазаќтарда «баќсы, шаман» маѓынасында ж±мсала келіп, кейіннен бір заттыњ атауына кµшкен. Б±лай болуы, єрине, кездейсоќтыќ емес. Оѓан себеп байырѓы кезде ќамдар немесе ќамшылар (ќазірші айтсаќ – баќсылар) ќолдарына кµбіне шыбыртќы алып ойнайтын болѓан [116, б.53]. Є. Н±рмаѓамбетов: Чуваш тілінде «хаамсар» т±лѓалары сµз «сілтеу, сермеу» маѓыналарында ќолданылатынын айтады (СЧЯ., 1941, вып.16, 333). Тува тілінде ±ру, осу етістіктері «ќымчылар, шыќпыыртаар» т±лѓалары арќылы т‰сіндіріледі (Рус.-тув.сл., 1980, 530, 564). Осы деректерге с‰йене отырып, «ќамшы» сµзініњ т‰бірі «ќам», осыѓан -шы ж±рнаѓы ќосыла келіп (ќазаќ тілінде) кµлікті ±рып, соѓып ж‰ргізетін ќ±рал пайда болѓаны байќалады (Бес жүз бес сөз. 1994: 158). Ќам сµзі башќ±рт, татар тілдерінде «ќайѓы, уайым» маѓынасында ќолданылады екен. Ол µзбек, т‰ркімен тілдерінде де осы маѓынада ж±мсалады. Ќам сµзі Алтай, Тува тілдерінде тарамаѓан. Б±л сµз т‰ркі тілдеріне араб, парсы тілдерінен енген дейді (ҚТҚЭС, 1966: 116). Ќам I п. [خامХам: 1. сырой, недоверенный; незрелый; 2. неопытный] – сырой, незрелый, неспелый, зеленый. Ќам II а. [ѓємм: غام1. печаль, скорбь; 2. духота, зной] – забота, беспокойство дегенді білдіреді (Рүстемов, 1989:155). С. Аманжолов: Ќам; в литературном языке оно означает «забота», а здесь; шикі (сырой, неверный, неспелый). Ар. КОО дейді [81, б.427]. Будагов: кир. камъ, 1) вм. а печаль, қаман = печалиться. 2) п. қам невыдланный и пр. 3) алт. коман. шаманъ, колдунъ, ќамламақ قاملامق, ќамнамќ قامنامق, ќамада قامدا, ќамда камлать, шаманить, колдовать, ќамандат قاماندات пон. или. қамќакдат قامقاكدت заставить или позвать шамана шаманить, исполнять обряды шаманство, шаманства, камланія, кому умереть, того и шаман не спасеть деген мағыналарын көрсетеді (1871: 25); Мурад Аджи «Их «белые странники» уходили в разные страны» – деп жазды [36, б.60]. Л. З. Будаговтыњ: турк тат. камчы, ќамшы ќырѓ. қамшы баш., ќамышсы плеть, нагайка, алт. қамшы басы; ќырѓ. қамшы башќ. плеть, нагайка, алт. қамшы тайы қыр. қамшы жақ, правая сторона лошади: съ правой стороны на лощадь не садятся, бить ногайкой, пороть, наказалъ плетью, кир. при вход въ кибитку, нагайку держатъ сложивши (этого требуеть приличіе) т.б. [20, б.26]. Ќамшыны ‰йге кіргенде µрімін сабына ќапсыра ќысып ±стаѓан. Ол белгілі бір т‰рік тєрбиесін кµрсеткен – деп жазды Будагов. Будаговтыњ сµзінен де ќамшыныњ баќ > игеру > тежеу > айтќанды істету > орындау > мойын с±ну сияќты маѓына беретінін ањѓару ќиын емес. Ќамшыныњ баќсы сµзімен тығыз байланыстылығын А. Янушкевич те атап өткен болатын: Жылќыныњ тері ќамшыѓа сіњеді. Ќамшымен болмаса, жыланды ешбір таяќпен тез µлтіре алмайсыњ. Барша ќазаќ мені осыѓан иландырып баќты. Шамасы, жылќыныњ теріне жыланѓа ќарсы ќолданылатын бір зат болса керек жєне ол жылан уына ќарсы к‰ресе алатын болѓаны [117, б.51]. Янушкевич жазбасына ќараѓанда баќсыныњ ѓана емес, ќамшыныњ да емдік сипаты болѓаны ѓой. Содан барып та ќам т‰бірі, баќсы маѓынасын беруі м‰мкін. Орыс тіліндегі мына сµз: Бич, -а, м. 1. Длинная плеть, кнут. Бич, -а, м. (прост.). Опустившийся человек, не имеющий постоянного жительства и определённых занятий (ТСРЯ, 49). Бичик ќамшыныњ баламасы ѓана емес, маѓынасы жаѓынан да µте ±ќсас т‰рік сµздері сияќты. Шал Антон бишік б±лѓап, божы ќаќты, Сар желді к‰рмедегі ат, шеткі ат шапты (Шєкєрім, 420); Бичик (би+чик), ќамшы (ќам+шы): би > билік > билеу > µктемдік > ќамшы. Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|