Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Түйін. Түңлүк – түң-лүк. Түң – мүмкін түн
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Түйін. Түңлүк – түң-лүк. Түң – мүмкін түн болар. Қасындағы сонар -л дыбысының әсерімен -н айтыла келе «-ң» -ға айналмады ма екен деген ой келеді (Жанпейісов, 126). Шаңырақты жауып тұратын киізді түңілік дейді. Қазақ тіліндегі түңілу (күдер үзу, түнеру) мағынасы жағынан жуық келеді.
Түң > түн <> күн > күл. К‰лдіреуіш. Керегенің басында тұтам күміс. Уық қанша болса, уықтың бай өткізер жерінде тұтам күміс, (қыламында) тұтам күміс, шаңырақтың өзінде, күлдіреуішінде тұтам күміс. (М-Ж. 9 т. – Б. 297). Күлдіреуіші күрт сынып көзіне қадалсын (Ауыз әдебетінің үлгілері жинаған М-Ж., 40); Хан рұқсат берген соң, күлдіреуішінің басын салып берді («Аяз би» ертегісі). К‰лдіреуіш // кÿльдÿраÿшъ – Кир كولدراوش перекрестные палки въ شانكاراق шањыраќ (см. اوي домъ) – (Будагов, 1871: II т. 161); Кир. دودهكيдодеге петельки изъ блой кошмы по низу въ которыя продвають радіусы изъ красной широкой тесьмы называемой күлдіреуіш. (Будагов, 570); Который делается круглый как большое колесо из березового дерева; он имеет перекрестные радиусы кÿлдроÿÿш (Ильм.). Будаговтың киіз үйдің жабдықтары, сүйектері туралы жазғандары алдыңғы бөлімде жазылды енді ары қарай жалғастырамыз: Палочки ршетки скрпляются ремешками изъ верблюжъей кожи, называемыи кµк кëкъ гл. Кµктеу скрпить такими ремешками, кµн скважины, въ которая продваются ремешки, ауќ или а±±ќ (уыќ) унины, выгнутыя палки выше ршетки, а±±ќ бау снурки, которыми привязываются унины къ ршетк; верхній конецъ унинъ четырегранно заостренный – ќалм, отсюда гл. қалмы ау заострить унину; шањыраќ отверстіе кровли, куда вставлются концами унины; оно длается круглое, какъ большое колесо, изъ березоваго дерева и иметь перекрестные радіусы – к‰лдіреуіш, отверстіе для двери огорожено двумя стойками – таянышы, порогамъ табалдырық и сверху перекладиной маңдайша двери-деревянныя; отворачатыя, дурныя, называются кирмасайы т.е. даже собака не войдетъ; хорошія, рзныя – сықырлауық. Ршетка облекается снаружи кошмами – туырлық; на унины накрываются – ауызуық (у) кошмы, коихъ бываетъ дв или три, на самый же верхъ – четвероугольная кошма – түңілік, съ веревками на каждомъ углу для ея откырванія, дверь завшивается особой кошмой или красивой цыновкой изъ палочника – это и есть ашық дверь, она (кошма) привязывается къ шанаракъ т.е. отверстію кровли т.б. (Қалғанын кейінгі бөлімдерде ретіне қарай жалғастырамыз арабша графикадан аударған, транскрипциялаған – А.Қ.) [8, б.165]. Түйін. Күл+дір+еу+іш (түйреуіш) түбір мен қосымшадан құралады. Күлдір, күлдір кісінетіп, күреңді мінер ме екенбіз (Ақтанберді) күлдір лексемасымен байланысы бар ма, жоқ па, жете зерттелген жоқ, материалдың жетімсіздігі сезіледі. Күлтегін сөзінің түбірі де күл. Жалпы күн мен байланысты болуы мүмкін (Күннен жаратылған). Күл <> күн <> от деп жорамалдауға болар еді. Үзік. Осы сабаныњ кµрінісі тµрт сары айѓырдыњ терісінен жонын сыртына ќаратып, жал-ќ±йрыѓын µзіне ќойып, б±лќына бір µгіздіњ терісін тіктіріп, µзін т‰йеге тењегенде сегіз ќанат ‰йдіњ бір ‰зігі бір жаѓына тењ болады екен (М-Ж., 84); Үзік түркі тілдерінің көбінде кездеседі: 1) бар. `крыша`, 2) каз. ` киіз үйді жабатын киіз `; jоғары ÿзÿк`киіз үйдің шаңырағын жабатын киіз`; тöмöнгÿ ÿзÿк ` киіз үйдің керегесін жабатын киіз, төменгі киіз` (РСл, I с. 1894); кирг. үзүк `киіз үйдің құрамы` киіз (олар екеу)`, алдыңғы үзік, көткі үзік` (Юсл., с. 817); кк. Үзик ` `киіз үйдің шаңырағын жабатын үлкен киіз` (КкРС, с. 687), туркм. Үзүк ` киіз үйдің жоғарғы бөлігін жабатын киіз` (ТуркмРс, с. 669). Н. К. Антонов узик – `киіз үйдің жоғарға бөлігін жабатын киіздің жартысы` якут тіліндегі үһүө тең келеді. Як. Ÿсÿö ~ öcÿö `екі орнатылған бақанның үстінде жатқан, киіз үйдің көлденең мәтшәсі, бақан, көлденең мәтша`. К. Э. Пекарский як. Ÿсÿö түркі тіліндегі öcäк `қазық, бақан` (ПСл, II, с. 1981; III, с. 3188). Н. К. Антоновтың пікірі бойынша, якут тіліндегі үһүө рет-ретімен дамыған: `киіз үйдің шаңырағын жабатын киіздің жартысы`, одан кейін `балағанның төбесі`, ` ең соңында `бақан, балағанның мәтшасы`. Як. Үһүө, түріктік үзүк сияқты үзе `жоғары`, жоғарғы` (Антонов, 1971: 88). Э. В. Севортян түркі тіліндегі үзік / үзүк сөзінен негіз ретінде үз ~ өз бөліп шығаруға бомас па екен: « Үзік сөзін үз `жоғарғы болу` ~ үз ~ өз `жоғары` [үзүк – сол немен жабады / (киіз үйді), күркенің жоғарғы жағын жабады]? – дейді (ЭСТЯ - I, с. 625). Үзік ~ үзүк пен М.Қ. ašug `құлақшын, дулыға` (ДТС, с. 641), аз. Китаби Дэдэ Горгут уšук `құлақшын` (Асланов В. И. Сов. Тюрк. 1972; 65). Үзік қазақ тілінде үздік түрінде кездеседі: үйдің сүйгене ақ киізден туырлық, үздік, түндік жауып ... (Отарбаев Р. ҚӘ. 1988, 29 июнь). Узюк – войлока, покрывающие верхнюю часть юрты (Потанин, 138). Көне түркілік эпитет үзүк әйелдерге қатысты айтылады: алтун үзүк – олтин қаби тоза, пок хотин (МҚ. I, 101). Қырғыз. Түндүгүн түшүр `қыздығын алу` салыстырыңыз (ЮСл, с. 781). Сонымен, үзік ~ үзүк ~ үзик негізгі түбір үз `жоғары, жоғарғы бөлігі` деген жеткілікті негізделген деп ойлаймыз. Сондықтан да, үзік ~ үзүк ~ үзик`жоғарыға негізделген (киіз үйдің жоғарғы бөлігі үшін)`. М. Қашқари үзік сөзін «шлем» мағынасында келтіреді. Л. Будагов уйг. тұқамға (у) шлемъ, шишакъ (=тұлға) (1869: 400 б.). Қазақ тіліндегі үзіктің мағынасы жаңағы Қашқари көрсеткен жамылғы «шлем» мағынасына келеді. Үзік деп, әдетте, үйдің уықтарын жауып тұратын, уықтың үстін бастыра жапқан киізді айтады. Будаговтың сөздігінен киіз үйдің жабдығына байланысты жазғандарын жалғастырамыз: Тесьмы таңғыш, басқұр, которою привязыавется одно полотно ршетки къ другому, басқұр широкая тесьма какъ кушакъ, идущая вокрукъ всей ршетки и скрпляющая ее, бауы белду, веревка опаясывающая туырлық снаружи, туырлық бауы тесьмы пришитыя къ каждой кошм турылыка, он проходять поверхъ унинъ и держатьь кошмы на всу аузык бауы (үзік бауы) ею привязываютъ ауызук (үзік) къ бауы въ богатыхъ кибиткахъ по низу аууызук (үзік) нашиваются изъ блой кошмы петли – (дөдеге) дÿдэіэ и сквозь нихъ проходить широкая, красная тесьма – жапсар, күлдүреуіш мсто снутри кибитки, гд аузук (үзік) налегаетъ на туырлық. Въ кибиткъ противуположно двери, почетное мсто называется төр (ö), а близь двери – босаға (о) порогъ. При кибиткахъ находится бақан шесть, которымъ поднимается и поправляется түңілік. И другой сырық толстый шесть, которымъ во время втра снутри потпирается шанаракъ. Въ хорошихъ кибиткахъ между ршеткою и кошмою стелится родъ цыновки изъ полочника, перетканнаго разноцвтными шерестями, въ красивые узоры – эта цыновка называется ши, – ауы тігуі поставить кибитку, ауы жығуы снять, собюрать кибитку, ауы көтереру перевести ее съ одного мста на другое не разбирая, а цликомъ, ауы бастыру прикрпить кибитку веревками во время втра, чтобы не снесло (Ильм.) [8, б.164-165]. Транскрипциясын және арабша графикадан аударған – А.Қ. Әркімнің қолына түсе бермейтін тарихи мәліметті толық жазып беруге ынта қылдық Үзік > үзеңгі. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|