Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Қымыз. Алты атанѓа ќымызды
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Қымыз. Алты атанѓа ќымызды артып барып, асќа барѓанда сабаны ‰йге орныќтырып, алты атанѓа артќан ќымызды ішісіне сол жерде ќояды екен (М-Ж. 2т-84); Мол болса жақсы ашиды қымыз қоры (М-Ж. 1 том: 92); Ет, сорпа болса кемдік қымыз шайдан (М-Ж. 1 том: 36); Қымызды қара саба сары қазы (М-Ж. 1 том: 42), Ќыр. кумызъ, кумысъ (извстный напитокъ изъ кобыльяго молока). Будагов осыған ұқсас: ќыр. кымыздыкъ, щавель, башк. комузлукъ, кислецъ трава, родъ капусты употребляемой башкирами по причин в кислоты (Будагов, 65). Ќымыз ( ќым + ыз ) ащы деген ±ѓымды береді. Ќымыз – арабша «хамуз» – дан алынѓан, мєні «ашќылтым ќышќыл», ќытайша «маниза» – жылќы с‰ті, монѓол – ќалмаќ «чигин» деп атап, осыѓан ќарай ноѓай, ќазаќ, т‰рік, курд халыќтары «чигин яки «шеген» атаѓан, соњыра исламмен бірге арабтар келіп «хамуз» атап, б±л азѓана µзгерістерімен «ќымызѓа» айналѓан». Ќазір орыстар мен б‰кіл европалыќтар ќымыз деп атайды дейді Қ. Халид (Халид, 185). «Ќымыз» – атауын арабтыњ «хамуз» сµзімен шатастыруѓа болмайды. Ќымыз – т‰рік сµзі (Халид кітабына берілген т‰сінік, 296). Ә. Қайдар қымыздың дөнен қымыз (четырехдневный), тай қымыз (стригуна – двухлетки), құнан қымыз (трехлетки) сияқты түрлерін атайды (2003: 98). Т‰рік тілінде ќымбат сөзі ( ќым + бат ) баѓалы деген ±ѓым береді. Демек, ќым сµзі `ащы`, `ќышќыл` деген маѓына береді екен де -ыз кµптік жалѓауы. -Ыз ќосымшасына байланысты М. Ќашќари: «Т‰ріктер ќ±рметті кісілеріне, жалѓыз болса да, бардыњыз дейді. М±ндаѓы -ыњыз негізінде кµптік маѓынаны білдіретін ќосымша. Оѓыздар б±ны ‰немі кµптік маѓынада ќолданады: бардыњыз деген бєріњіз бардыњыз дегенді білдіреді» дейді [25, б.112]. -Сыњыз ќосымшасы морфологиялыќ ќ±рамы жаѓынан к‰рделі (-сыњ+-ыз, -сіњ+із) болып келеді. М±ндаѓы -сыњ // -сіз жіктік жалѓауыныњ II жаќтыњ жекеше т‰рімен т±лѓалас, ал -ыз, -із -діњ тегі туралы екі т‰рлі кµзќарас бар. Біреуі – м±ны т‰ркі тілдеріндегі кµптік жалѓауыныњ кµне т‰рі деп білу де [26, б.53], екіншісі – оны жіктеу есімдігініњ -сыз, -сіз ќосымшасынан дамыѓан, сонымен тектес ќосымшасы деп тану [27, б.222]. Н. Жүнісов та осы ойды қолдайды (Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері, 1981: 72); С.Е. Малов -ыз -`посылать, отпустить`; салвызып – тро ( < салып + ызып + тро ) `освободил`: -ыз как вспомагательный глогол для выражения неожиданности, быстроты действия – дейді (Вербицкий, стр. 459) (153 б).
Қымыран – қымызға қосылған сиыр сүті мен су; Істің қисыны кетсе қымыран іриді не қырсыққанда қымыран іриді (Мақал). Қырғыз тілінде қымыран болып қолданылады (КРс, 314). В северно – вост. Областях «ќымыран» – синоним «с‰т» (молоко) [24, б.432]. Ќымыран – (от ар. ѓымыран): 1) сиыр с‰тімен араласќан ќымыз (смесь кумыса с коровьим молоком). Ильм., 176. Будагов кымранъ смсь кумыса съ коровьимъ молокомъ (это длается въ случа недостатка дойныхъ кобылъ, а иные предпочитаеють эту смсь чистому кумусу (Будагов, 64); Будагов осыған ұқсас: кырмызъ, червецъ, кошенил, ќырмызы красный, ќырмызы бразильское дерево въ полньяхъ, кир. ќырмызы дон (тон) кафтанъ малинового цвта (любимый цвть двицъ) – дейді (аударған – автор (Будагов, 51). Нұрмағамбетов хымыраан – өте қою емес, болмашы ғана сүтпен ағартылған сұйық шай деген дерек келтіреді (Тув.-рус, сл., 1955) (Нұрм., 1994, 191). Шай кейіннен пайда болған. Демек, сүтпен ашытылып жасалған сұйық тағам (қымыз, айран, қатық т.б.) ашыту үшін қосқан. Другим примером могут послужить каз. кымыран 1) `кумыс из верблюжьего молока`, 2) `кислое молоко, разбавленное водой`, кирг. кымран, кымыран `кипяченое молоко, разбавленное водой`, тув. хымыраан `спитой чай с молоком, выцеженный из остатков гущи`, которые представляют собой заимствование ойратского (калмыцкого) kimrãn `кипяченое молоко, разбавленное водой`. С этим словом соотносится калм. кимр 1) `смесь молоко с водой`, 2) `кумыс, разбавленный водой (как напиток)`, монг. хярам, старомонг. kiram, kirm – a `кипяченое молоко, разбавленное водой`, в свою очередь, являющееся заимствованием и адаптацией общетюркского слова қымыз `кумыс`, в процессе которой тюркский конечный -з дал на монгольской почве -р, кроме того, изменилась семантика. Именно в монгольской звуковой форме и с монгольской семантикой это слова вернулось в некоторые тюркские языки. На монгольский характер каз. қымыран указывал Г.И. Рамстед, а также М. Ряснен. Тюркское происхождение этой монгольской словоформы убедительно доказывает А. Рона-Таш – деп жазды В.И. Рассадин [9, б.22-223]. Қымыран > айран. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|