Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Тоқал. Бәйбішесінің аты – Болған бәйбіше, тоқалының
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Тоқал. Бәйбішесінің аты – Болған бәйбіше, тоқалының аты – Белең – ана (М-Ж., 2 т: 83). Ертеде ауқатты қазақтар бірнеше әйел алған. Біріншісі жазғанымыздай бәйбіше деп аталған. Ал, қалған кіші әйелдерін тоқал деген. Тоқал 1) комолый. 2) младшая жена (выраженіе оскарбительное), тоқал ағаш дерево со сломанной вершиной (Будагов, 1 том. 399 бет). Тоқал лексемасы басқа да түркі тілдерінде осы мағынасында қолданылады. Зерттеушілер тағы басқа да мағынасын көрсетеді: қаз. тоқал 1) `мұқырылған, жоғарғы жағы майрылған`, 2) `мүйізсіз, тұқыл`, 3) кіші әйелі, үлкен әйелдің алдында әлсіз` (РСл, 1147); қырғ. тоокл 1) `мүйізсіз, тұқыл`, 2) ауыс мағ. (адам туралы) `әлсіз, қорғаушысыз`, 3) аус мағ. (ағаш туралы)`бұтағы жоқ`, 4) этн. `үлкен әйелі тірі тұрғанда, кіші әйелі` (ЮСл,с. 747); ққ. токол 1) `мүйізсіз`; 2) аус.`екінші әйелі, үлкен әйелінің қасында кіші әйелі` 3) `шабылған, ағаш туралы` (ККРС, с. 645); салс.: башқ. иәш биккә: узене иәш бикәлекке һорай `оны өзіне кіші әйелдікке сұрайды` (Гарипов, Уфа: 1959, с.95). Көріп отырғанымыздай `кіші әйел` қарастырып отырған лексеманың бірі ғана мағынасы, көбіне ауыс мағынасы болып табылады.
Кейбір лексикографиялық еңбектерде тоқал жоғарыдағы мағынасынан басқа реестірлік жеке дара сөз де бола алады. Олардың бір-бірімен ешқандай семантикалық байланысы да жоқ және онша шындыққа жуық та емес. өзб. тýқол I тарих.`екінші әйелі`, тýқол II `мүйізсіз, тұқыл, қысқа` (УзРС, с.468). Дегенмен, зерттеушілер `кіші әйел, екінші әйел` мағынасын `мүйізсіз, тұқыл` дегеннен шығарады. `Кіші әйел, екінші әйел` ауыс мағынасын Ы. Алтынсарин, С. Толыбеков және т.б. қолдайды. Мысалы, әйелдердің жағдайы туралы Ы. Алтынсарин: «Бэйбише должна пользоваться уважением как мужа, так и всех окружающих. Все домашнее хозяйство вверяется ее заведыванию. Остальные жены называются токалами (короткий)» – деп жазды [34, б.287]. С. Толыбеков: «Связью многоженства с патриархальным рабством объясняется и то обстаятельство, что первая жена, как правило, у казахских полуфеодалов именовалась «байбише», т.е. полноправная жена бая, а остальные имели презрительную кличку «тохал» и работали главным образом под командой байбише*». *Буквальный перевод слова «тохал»- куцая. Например, безрогую козу называют «тоқал ешкі». Мы пологаем, что происхождение этого слова связано с тем обстоятельством, что почти все младшие жены казахских полуфеодалов доставались как военная добыча «жесыр» или «ясыр» (это то же самое, что и раб) или брались из бедных семей, поэтому они не имели приданого. Первым признаком бедности было отсутствие на голове невесты конусообразной формы головного убора из бархата или парчи с насечками из драгоценных металлов и камней, украшенного красивыми перьями из филина – саукеле. Отсутствие саукеле на голове невесты давало повод сравнивать ее с безрогой козой, ибо большинство образов как положительных, так и отрицательных у дореволюционных казахов связывалось с различными видами скота. О саукеле А. С. Бежкович, характеризуя этнографические рисунки Вл. Плотникова о быте казахов в середине ХIХ в., пишет: «Из этой группы рисунков необходимо отметить казахский свадебный головной убор – саукеле, изображенный со всеми деталями украшения, очень богатого, пышного и весьма нарядного». См.: «Советская этнография», 1953, № 4, стр. 113. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|