Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Тоқал Жидебай құрттай бала күнінде тапқан шешесі өліп қалып, Қожаназар бір тоқал
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Тоқал Жидебай құрттай бала күнінде тапқан шешесі өліп қалып, Қожаназар бір тоқал алды. Тоқалдың аты Апар еді (М-Ж. ҚШ. – Б. 36). Тоқал туралы айтылғандар мен этнографиялық мәліметке сүйене отырып тоқал `кіші әйел` сәукелесі жоқ келінге және мүйізсіз ешкіге т.с.с. мүйізсіз малға ұқсатып деп қорытындылауға болар еді. Осы бағытта: сәукелені ноғай тіліндегі теке бөрік дерегі біздің ойымызды бекіте түседі. Бұл бас киімнің атына әрине сыртқы пішіні әсер еткендігі байқалады. Шынында да, биік және конус тәрізді бас киімді келін басына кигенде ешкінің мүйізіне ұқсайды. Бұл ноғай бас киімі туралы толық мәліметті біз С.Ш. Гаджиевтің кітабынан табамыз: Теке боьрк ( тура мағынасын ешкі бөрік) – келіннің және жас иістің биік бас киімі. Бұл бас киімнің биіктігі 50-60 см. ол конус тәрізді қаңқадан тұрады, ағаш қабығынан, картоннан және холостан жасалады. Сырты қызыл, көк, бархт не сукномен қапталып, екі жағынан миығынан кеудеге дейін түсіп тұратын лента тігіледі. Бас киімді алтындалған, күміс жіппен көмкерген, әшекей тастар таққан. Тіпті, түрлі-түсті аппликациямен безендірген. Негізінде ұлттық өрнек ретінде малдың басын, мүйізін салған. Әсіресе, ешкінің кескінін салған, сондықтан да теке боьрк деген. Бұл ноғайдың бас киімі қазақ, ққалпақ «сәукелесіне» өте ұқсас. Тоқал сөзі кейбір түркі тілінде басқа мағына берген мысалы: өзб. туқол соч 1) `қыздың қысқа шашы`, 2) `қысқа шашты қыз` (УзРС, с. 468), ноғ. Токал 1) `мүйізсіз, тұқыл`, 2) `тақыр` (НРС, с. 355). Салс.: қаз. тоқыраю `тақырбас болу`. Тоқал формасы туынды сөз. Бұған мына жазба ескерткіштердегі дерек дәлел: тоқ jïlқï `мүйізі жоқ мал`, тоқ кіші, тоқ эр `тақыр` (МҚ. III, с. 320). М. Қашқари сөздігінде туқлуқ сөзі мүйізі жоқ мал дегенді білдіреді: 1) `тақырлау`. 2) `мүйізі жоқ мал` (М.Қ. с. 435). Қараңыз: таз қоj `мүйізсіз қой` (М.Қ. 163). Тоқал сөзінің морфемалық құрамын ұғыну үшін тоқты `алты айлық қой` дериватының да қатысы бар (М.Қ. 405). `Бірінші жаздың соңындағы қозы` (Ильминский, 1861: с. 114). Ол – бесті (бесті айғыр сөз тіркесіндегі) сияқты тоқ және -ты болып бөлінеді. Бірінші жаздың соңындағы қой мен қозыда мүйіз болмайды, сондықтан да, тоқты деген. Сондықтан да, тоқты // тоқал сөздері мағынасы жағынан жақын болғаны-да. Демек, барлық негіздер мынаны дәлелдейді: тоқал `мүйізсіз, тұқыл`, тоқыраю `тақыр бас болу, шашын қырғызу`, және тоқты `бірінші жаздың соңындағы қозы`, `алты айлық қой` бәрінің түбірі тоқ. Қосымшаларға келсек: -ал, -ырай, және -ты бұлар тоқ сөзінің мағынасын толықтыратын аффикстер болып табылады (Жанпейісов, 1989: 156-159).
жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|