Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
Шатырдың әуелгі мағынасы күнқағар
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Түйін
| Шатырдың әуелгі мағынасы күнқағар болған сияқты. М. Қашқари отау сөзінде де кіші, кіші үй деген мағына бар сияқты. Мысалы, онда отау сөзі «шатер, жилище» мағынасында келтірілген (ДТС, 373) (Жанпейісов, 126)
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп шатыр үй – деп қолданған. Шатыр > күн қағар сөзінен шыққан. Шатыр мен кепе мағынасы жуық лексемалар. Үй. Аттанды ауқым салып үй басына, Суыр қашты жондағы ордасына (М-Ж., 357); Үй бірлігіне қатысты ғалымдардың пікірі төмендегідей: А. Ж±банов: «Точно так же нельзя признать в оформлении слов ±йат и ±йал флективного начала только лишь потому, что основа ±йа мертва. Впрочем, ±йа в свою очередь не чистая, а производная основа, образованная от имени ±й посредством суффикса «а» (наличного в ас – а – «кушать» от ас – «кушанье», ойна – «играть» от ойын – «игра»)» – дейді [12, б.544]. Ѓ. М±сабаев: «Мысалы, ±йы, ±ял, оян етістіктерініњ т‰бірі – ‰й болѓан» – деп жазды [85, б.117]. Ѓ. М±сабаев µз ойын жалѓастыра келіп, біз келтірген жоғарыдағы Ќ. Ж±бановтың пікіріне қарай ±я депті де, ар жаѓын айтпапты дейді. Б±лар кµне д‰ниеніњ µзінде – ±д/уд, од деп айтылѓан. Сондыќтан, Орхон жазуында бу одке олуртым делінген. М±ндаѓы одке – ‰й-ге деген сµз еді. Ол ‰й орда деген ±ѓымда еді. Кµне т‰ркі тілінде уд сµзініњ бір мағынасы ±йќы. Мысалы, ±да, тышта ќалысы ќобыранып йеті юз болты – ‰йде, тыста ќалѓандар жиналып жеті ж‰з болды (Тоныќ±ќ ескерткіші, 4-шумаќ, С. Е. Малов, ПДП, 61-бет.) О бастағы ұд>ұй, 1) хандан атауы; 2) тұрақ үй; 3) ұйқы сөзінің түбірі; 4) ұю – сүттің ұюы, аяқ ұю, ұйып тыңдау; 5) осыдан ұят сөзі жасалуы; 6) ояну, ояту етістіктерінің түбірі болуы таң қаларлық құбылыс емес – дейді [85, б.118]. Демек, Мұсабаевтің ұд // үй (мекен-жай) көне түбірі болған деген сөзінің жаны бар. Көне түркі тілінде үй дегенді отке деген. Ѓ. М±сабаев, Н. Я. Бичуринніњ ‰йсін жєне хун жайында айтылѓан деректерді талдайды. Єсіресе, бізді ‰йсін туралы пікірі ќызыќтырады. ‡йсін деген атау ‰й жєне сін (шењ) деген екі сµз. Ескі т‰ркімен тілінде ‰йшен (Кµроглы жырында) бір нєрсеніњ ‰йілген, топталѓан жері деген мағынасы осы к‰нге дейін саќталѓан. Сондыќтан, ‰йсін сµзі ру, тайпалардыњ жиналатын жері, мемлекеті деп ±ѓынуѓа болады. ¤йткені, м±ндаѓы ‰й сµзініњ мағынасы да ќазіргі т‰сініктен басќашараќ – дейді [85, б.24]. Л. З. Будаговтың сөздігінде: тур. اُيْ ауы уй, эй, звукъ, крикъ (шшу سس ) اوي ويرمك ауы ±йрмќ издавать звукъ, кричать; қаз. اويا а±ие (у), اُيا айа, اويهа±йе, тур. ад. يوا й±а, к. Сл. اوا а±а 1) гнъздо, берлога, нора; اويالامق ауйламақ, اوياطاشيمق ауйа тасмаќ вить гнздо, اويالاشمق ауиалашмаќ, اوالانمق ауаланмаќ, гнздиться; кир. جانمز اويادن شيغا جازدي жанымыз ±адан шыѓа жазды чуть душа не выскочила изъ гнзда (жаны ±ядан шыѓа жаздады. 2) алт. اويه а±йа äjÿ суставъ (въ членахъ тла): а±йа зйнйы اويه زينين ايريغار айрѓар а±йа отдлите его суставы другь оть друга, т.е. разските его на части – деп түсіндірген транскрипциясын жазған және аударған – А. Қ. [8, б.165]. В. В. Радлов: «ін телеуіттер нора, берлога, въ которыхъ живутъ животные; мтка въ ух домашнихъ животныхъ какъ знакъ собственности каждого отд ленія рода» – дейді [17, б.1438]. Ал, С. Е. Малов еңбегінде: ¦йа `ж±мыртќа`; ќара. Ойа; басќа т‰ркі тілдерінде б±л сµз «±я» деген мағына береді; ќара. Чыдан (Малов, 129-бет). Бұдан әрі Малов й±, й±е (< ±й ) `дом`; меніњ й±те `у меня дома`; ќара й± `палатка, шатер` (горных уйгыров, прокопченный дочерна дымом). АФТ, 0104: й± ваш `крыша дома, верх дома`; см. Ж±е, йу (45 б); ±й `дом, жилище` (чаще употребляется с метатезисом: й±); ара ±й `кладовка, чуланчик`; аќ ±й `белый дом` (т.е. палатка невесты и ее родных при приезде свадебных поездом к жениху) см. ±. Ср.: тувинск.: ±й `юрта` (132 -бет) түрлі нұсқасын берген [11, б.129, 45, 132]; О. Сулейменов: Например, буква – иероглиф A – äb (äv, ev) - «дом» в булгаро – кипчакских языках, видимо, должен был называться üj – «дом» (каз., тат., башк. и. др.). В словах письменного происхождения мы до сих пор встречаем странное чередование, которое нельзя считать фонетическим. Чередуются слоги – ev / üj. (cр. Тур. sev, аз. Säv – «люби» и каз.). süj – «люби»; тур. sevinch, аз. Sävinch – «радость» и каз. Süjinshi.) – дейді [86, б.3]. Расында да ±д > ±й > ‰й (т±раќты ‰й) аты шыќќан. Ал, ‰й (топыраќтыњ ‰йілуінен ж±ѓынѓан). Шошаќ зираттар, *к‰мбез (к‰н + бас) аспан мен тілдескен деген мағына бєрі де о бастаѓы мағынасы топыраќтыњ ‰йілуінен (‰й) ±ќсастырып, сол бейнені шындыќќа жуыќтатќан [87, б.226]. *Кумбез – мавзолей, надгробное сооружение (Потанин, 352). Тағыда Л.З. Будаговтың сөздігіне жүгініп көрелік: «дж. тат. а±й (о) низменное мсто, ямина, оврагъ (противуп. وي ±йы) اويكن جير а±йгы жер земля съ оврагами, اويلو جوقورلوجر ±й аяќ ж±ќараќ жер ямистое и неровное мсто, дж, тат. اوُي ±й (ÿ), тур. او ±й, ад ±йы. ايو эвъ, домъ, اويجكلاج اوي كنه ±й алды, يوقاري اوي жоѓары ±й, ауылдасы жильцы одного и того же дома, ќырѓыз. قرا اوي ќара ±й черная балка б±дан єрі єйелдер туралы, ‰йдіњ жиһазы туралы» т.б. айтылады [8, б.163-165]. Сары Ұйғырлар тілін зерттеген С.Е. Малов осы ойға ұқсас: Ор - `класть`; зур орса йемес – тро `если положишь (в род) ягоды «зур», - не ест`; см. Ур-. Ср.: ору -. РСЛ., 1, 1048: ора-; шорск., койб., кач., сагайск., кирг., уйг.-таранч., чаг. `завертывать, пеленать, обивать`. Ор `в древности`, `когда – то`: ор ахќа `в древности (был) старик`- древний старец деген мағыналарын көрсетеді [11, б.82]. В.В. Радлов орда [Tel] = орда нора животныхъ – die Höhle der Thiere және орду – хан ордасы деген мағынасы барлығын жазады [17, б.1071]. Жоғарыдағы мысалдарда кµњіл бµлетін бір дерек бар ол - юз сµзі. Юз//жүз сөзі қазақ құрылымының ‰ш ж‰зіне дейін болѓан юз оныњ ‰ш ж‰зге ешбір ќатысы жоќ. Б±л туралы танымал тілші Мұхтар Арын: Мысалы, «орда» сµзін ќазаќ даласына алып келген Шыњѓысхан. Моњѓолдыњ «орду» деген сµзі. Б±л µз кезегінде «‰лкен ‰й», «ќасиетті ‰й» деген мағынаны білдіреді. Осылардыњ ішіндегі бізге ќажетті мағына – «‰лкен ‰й». Кµпке дейін «орда» сµзі «юз» деген сµзбен бірге ќолданылып келген екен. Б±л кезде ќазаќта «ж‰з» пайдаланылмайтын. Мысалы, «юз орда» – деп айтылатын. М±ндаѓы «юз» ќазаќтыњ «ж‰з» санымен мағыналас сµз емес. Оѓан тіпті ќатысы жоќ. «Юз» деген сµздіњ бір мағынасы «боз» деген сµзбен жаќындасады деп Юдиннің пікірін қолдайды [88]. Демек, орда//‰й//юз// ‰й сияќты да ќолданылѓан. Тµњкеріске дейінгі сµздіктерде ‰йдіњ бірнеше атаулары: Скалон, Лаптев, Кушербаев, Бокин (Бокин Т. Русско-киргизкий словарь. Верный, 1913., С. 12.). Фальк (Рalk G Р. Beutrage zur th1erkenntn3ss und volkezeibung. Bd III. CПб 1786. s. 581.) т.б.; Ильм., КРС: кіийз ‰й, аѓа ‰й, тас, отау, орда. Букин: аѓаш ‰й, кепе (землянка), курке (балаѓан), лашыќ (чулон), там (дом), ‰й (дом, кибитка) түрлерін атайды. Аталѓан сµздіктердіњ ішінде ќазаќ ‰й (киіз ‰й) жан-жаќты сµз болатыны – Ильминский сµздігі. 1897 жылѓы ќазаќша-орысша сµздіктіњ Ильминский материалын т‰гел ќамтыѓаны белгілі – дейді М. Малбақов [77, б.13-19]. Ұя түркі сөзінің негізінде жаңа бір мағыналы ұранқай баспана атауы пайда болған сияқты. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|