Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Кірекеш пен кіреші бір сөз емес. Кіреші – негізі көруші, болмаса төрешінің ролін атқарған (Қ. Халид, 183). Кіреші жалғыз адам емес, бірнеше кісіден тағайындалады (М. Әуезовта кереші – күтуші адам ұғымында жұмсалған) (Е. Жанпейісов, 1973: № 6. 40). Жүк тартатын адамды кірекеш деген. Кірекеш – түйе тізген бәдәу – араб (М-Ж., 204). Кірекеш едік жолаушы, Қалаға кіріп барамыз (Алпамыс, 241). Кіре – жалданған көлік (К.К. Юдахин). Біздің ойымызша кір // гір жүк деген мағына беретін сияқты. Кірекеш-кіре-кеш. «Кире-ар. Наемная подвода» (КРС, 388). Кірекеш – кірекеш, жүк таратушы (жүк алып барушы, жүк алып қайтушы (Жанпейісов, 79). –кеш (кекеш) дегендегі жұрнақ сияқты.
Кіре – араб тілінде кираһун – ақы, жалданған көлік ақысы, арендалық ақы. К.К. Юдахин қырғыз тіліндегі кіре сөзін жалданған көлік, жалданған көлік ақысы, арендалық ақы деп, оның араб-парсы тілінен ауысқанын көрсетеді (Кир. – рус. сл. – М., 1940). Қазақ, қарақалпақ тілдерінден де кіре, кірей (кирей) дәл осындай мағыналарды білдіреді. Кіре түбірінен кіреші, кірекеш туынды түбірлер жасалған (А. Мах.) (ҚТҚЭС, 109). Б±л т‰ркі сµздері екендігі А. Т. Ќайдаров, Е. А. Керімбаев келтірген: Орда – ќорѓан `место стоянки (поселения) орды`, Ордабасы – букв. `главная орда и т.д. дегендері жоғарыдағы ойымызды жалғастырған мысал болады [97, б.6]. Орыс тілініњ негізінде шыќпаѓан б±л сµз ямщик (архайзм) ќолданыстан ќалып ќойды. Ал, шыѓу негізі бар ор // орда сµзі к‰ні б‰гінге дейін ќолданылып келеді. Мурад Аджидің пікірі де маңызды саналады: для них строили дороги, ладили между городами «ямы» (так тюрки называли почту). Никто в ту пору не ездил быстрее. Ямщики – почтальоны доставляли депеши с невероятной скоростью-двести и даже триста километров в день покрывала ямщицкая тройка [98, б.85]. О. Сулейменовтіњ мына пікірі де ой тастайды: О – or , Θ orta (urta) Такое прочтение шире разошлось по тюркским языкам: urta центр (тат.), - orta- т.ж. (каз., тур., азерб.и др.). Общее название перешло на точку. Греки поступили на этом точке: a-orta – точка (черта). Но когда точка действительно превратилось в черту, они совершают ту же ошибку – *orda >Ћorda – прямая, пересекающая круг. Суффикс местного падежа имеет разновидности -ta (-te), da (-de); отложительного -tan (- ten) -dan (- den ) , что отразилось в формах слов: orda – 1) *центр, 2) ставка хана (каз), urda – войско (тур) ханныњ жазѓы ордасы кµш кезінде арбалардыњ жаѓалай дµњгеленіп т±ра ќалѓанда ортасында т±рады соны «орта» деген. Ал, ќыста кµшпенділер ханныњ ордасын айнала ќоршауға алып ќыстауларын салѓан [99, б.352]. О. Султаньяев Уєлихановтыњ сµзіне орай: «Так что слова ак орда, кук орда, сары орда нужно принимать не как название улуса или юрты, а как название главной стоянки, резиденции ханов» – дейді [9, б.363]. Ќазаќ ±ѓымында «орда» мен «орта» ‰лкен мағына берген. Б±л екі сµз де к‰н ±ѓымымен µте тыѓыз байланысты. Т‰ріктер жерді дµњгелек, домалаќ, ш±ќыр (тµрт б±рышты емес) дµњгелек ќылып ойып ќазѓан. Єсіресе, ањ аулаѓанда ор ќазѓан. Саха (якуттарда) «ордуу» - ін, ‰њгір мағынасын береді екен [100, б.89]. «Ордалы жылан» – деген тіркесі де бар. Олай болса, ањныњ іні б±л сµздіњ шыѓуына себепші болѓан. Ор, ін, ‰њгір, ш±ќыр сµздерініњ семантикалыќ мағынасы бір. «Жаз киіз ‰йде, ќыс неѓ±рлым жылы соќпада (äв) т±рды» немесе «Ќысќы ‰йлер (äв) саманнан, шымнан, ќамыстан салынѓан...» тұрақтары болды бұл туралы тағы бір оқырманың есіне сала кеткенді жөн көрдік [95, б.88]. Будагов ау эвъ – дом деп түсінік берген (1871: 215). Ә. Қайдар орыс тілі қабылдаған аул сөзі көптеген түркі тілдерінде өзіне тән (ауыл // айыл // аал // авыл т.б) ав тұлғада қолданылады – деген сөзін де қайталасақ артық етпейді деп ойлаймыз (Қазақ тілінің өзекті мәселелері. 2004: 61 б.). жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|