Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
| Киіз үйдің жабдықтары
Кереге: Сүйретпелерін керегенің басына іліп қоятұғын қылады екен (М-Ж., 29 бет.). Атпенен желі тарттырдым кереге бойы шалғынға (М-Ж., 35); Айналасы кереге, төбесі уық (М-Ж., 81). Кереге (kerege) зат. Katlanip açilabilir, kafes şekeindeki destek (otağ, caйdir) (Қазақша-түрікше сөздік, 2003: – Б. 201). Г. Н. Потанин джабык – верхний край кереге, т.е. юрточной решетки деп жазған [59, б.149]. Л. Будагов: Кереге كراكه – кяряія, ршетка, составляющая основаніе или стны (такъ называють киргизы и стны домовъ ); она состоить изъ полотенъ ќанат (говорится алты ќанат ±й – кибитка о шести крыльяхъ, въ шесть плотенъ или звеньевъ), кереге басы или ќ±лаќ развилко – бразная вершины ршетки, кереге аяѓы таковыя же снизу, сағанақ кончики ршетки съ боку, ірге эріэ нижняя часть ръшетки (отсюда угроза непослушному сыну: іргеден шыѓарып жіберемін – я тебя прогоню изъ подъ ршетки, т.е. без надла, какъ собаку). Полочки ршетки скрпляются ремешками изъ верблюжьей кожи, называемыми көк кёкъ, гл. көктеу скрпить такими ремешками, көз сквжины, въ которыя продваются ремешки, уық или ауық унины, выгнутыя палки выше ршетки, уық бау снурки, которыми привязываются унины къ ршетк; верхній конецъ унины къ ршетк; верхній конецъ унинъ четырегранно заостренный – қалым, отсюда гл. қалымдау заострить унину; шаңырақ отверстіе кровли, куда всавляются концами унины; оно длается круглое, каъ большое колесо, изъ березоваго дерева и иметъ перекрестные радіусы – күлдіреуіш т.б. [8, б.164]. Кир. Алт. Кереіе – кереге ръшетка у кибитки, юрты, алт. Ръшеточная юрта (Будагов, 2 т: 120). Керве `стена, вал`; `край` Қара чынның кервеге тусуп – тро `спустился на стену «Черного города»`. РСл., II, 1365: кірбә (шорск.: толес)`узкий берег`; `вал, край` (Малов, 67). Кереге қыр., қаз., диал. Аманж. 384, ноғ., ққалп., алт., kerege (вост.-тюрк); кäрäғä (алт., тел.); керагә өз.; кирәгә баш.; кöрге (шағ). Кереге сөзінің түрлі мағынасы бар: ағаш шарбақ, киіз үйдің ағаш қаңқасы, күркенің қабырғасы, қамыстан тұрғызылған, қабырғасы ағаш, палатка, (үйдің шарбағы), бес, алты, жеті қанат үй, көшуге дайындалған жүк, кілем, палас және көрпешік (түйенің қомы), шарап алатын орын, кереге там, шатыр, киіз үй, көшпенділердің қысқы үйі. М. Қашқари KEREGY сөзін түркілер екі түрлі мағынада қолданғанын жазады: (қысқы үй, киіз үй). «Кер» тұлғасынан «керегү» балшықтан салған үйдің қабырғасы (құйма, жар) және «кереге» киіз үйдің сүйегі (кереге) туындаған. Жалпы «кер» тұлғасын көне түркілер бір нәрсенің негізі деген ұғымда да қолданған. Бірақ, қай бірлік бұрын пайда болғаны әлі белгісіз. А. М. Щерба етістіктің архетипі *käр ` түркі. (алт., телеут). keris- `араздасу, ұрсысу` = тунғ. kerctme `зауқы жоқ, бірбеткей`... Ram/ SКЕ 104. Гер ~ кер етістігінен бірнеше туынды мағыналы сөздер көне дәуірде-ақ пайда болған. 1. сын есімнің жұрнақтары: –қын-гер-гин кер, қою` дейді (Щерб. СФ 195). В VGAS 79-80 формаларды бір қатарға жинаған: kere- `растягивать` вытягивать...` = шув. `kar-< *kär- [< kere- VDAS 126] `увеличивать` (посредством вытягивать, растягивания), др. – тюрк. kär- `делать больше` [? – Э. С.], `растягивать`كار халх. kir- то же. Г. Рмстедт жалпы ретке: кор. kelda, keda … `салғыласу, дөрекі сөйлеу` = түркі., гаг., ктат., гәргин азер. `керілген, қатты тартылған` деген мағынада (сол сияқты түркі тілінде де ауыспалы мағынада қолданылады); 2. зат есімнің инфинитивті формасында – кер-ме қырғ., қаз., ққалп. `жылқының кермесі`, гагауыз. гермә `керме қарыс, кедергі, керме, желі`; 3. туынды етіс оның ішінде ырықсыз етіс жұрнағы – (ы)л- - гер-ил- түркі., диалекті. Жалпы: гер- ~ кер- туынды түбірден гаг., қумық., гер-ел- түркі. диалек. гәрил- әзер., керил-, кеrilmek (шығыс түркі), керіл- өзб., керыл- сюг., кәріл- тат. диалек. кириіл- хак барлық деректерде `тартылу`, `керілу` мағынасында жұмсалады (әзер. + `созылмалы`, Gab. + `созылу`). Түркі. диалек. гаг., құм., өзб., сюг., хак. `тартылу, қатып қалған мүшесін созу` деген мағынада қолданылады (Э.В. Севортян. Этимологический словарь тюркских языков. – М., Наука. 1980. – С.24). Бұл этимологиялық талдаудан шығатын қорытынды керегү сөзінің бір түбірден өрбігенін, тілдің дамуы барысында түрлі мағынаға ие болғанын байқаймыз. Оның қолдану, жұмсалу аясы әр түрлі болғанымен көбіне семантикалық мағынасының ұлғаюы нәтижесінде басқа сипат алып отырған: 1. 1) киіз үйдің ағаш іргесін құрайтын ағаш шарбақ – ноғ., қыр. (...ағаш үйдің қаңқасы), ққалп., өзб., алт. (киіз үйдің), күркенің қабырғасы, қамыстан тұрғызылған күркенің қабырғасы, қабырғасы ағаш, киіз үйдің негізі, палатканың қабырғасы, (үйдің шарбағы), киіз үйдің сүйегі; 2) бес, алты, жеті қанатты киіз үй – алт. диалект.; 3) жүк, көшуге дайындалған жүк, әр түрлі үй-жабдықтары тиелген жүк.; 4) кілем, палас және көрпешік (түйенің қомы) түркі.; 5) үйдің ішкі қабырғасына іліп жауып қоятын түрлі жібек бұлдар, драп т.б. – Буд.; шымылдық, түскиіз.; 6) ыдыс-аяқ, шарап сақтайтын орын.; 7) төрт қабырғалы мола – қаз. диалек. (кереге там).; 2. 1) шатыр, киіз үй.; 2) шаңырақ.; 3) көшпенділердің қысқы үйі т.б. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|