МӘШҺҮр-жүсіп шығармаларының этномәдени аспектісі 5 Том
жүктеу/скачать 4,49 Mb.
|
Түйін. Күл+дір+еу+іш (түйреуіш) түбір мен қосымшадан құралады [31, б.297, 7, б.257-258]. «Уық», киіз үйдің құралдары. Іске қарап жалғанда жалғыз уық (Мәшһүр-Жүсіп., 126); Алты ±л тауып ж‰рген иттіњ бес ќанат ‰йдіњ ауыѓын (уыѓын – А.Ќ.) байлауѓа бойы жетпей, уыќ байлаѓанда Жидебайды аяѓыныњ астына жатќызып, неше уыќ бар, сµйтіп байлайды екен. ‡й тігіліп, уыќ бауы байланатын болса, аяќ астына тµсеп, «бой µсіруге» Жидебай дап-даяр (Мәшһүр-Жүсіп., 36); Салдырған сап алтыннан босағасын, Бауы бар уығының меруерт, маржан (Мәшһүр-Жүсіп., 108); Отаудың Ораз атаң басқұрындай, Тоқталмас тұлпар басы тасқа ұрылмай (Мәшһүр-Жүсіп., 106); Уk шест, образующіе крышу юрты (Радлов, 1606). Уық. Мұны у - ық түрінде мүшелеуге болатын сияқты. Өйткені туырлық, үзік дегендермен құрамдас келеді. М. Қашқари ОҚ // ОҒ уық. Әу оқы: ЕВ оқы – үйдің уығы; ИҒ ҰҒ: уық, киіз үйдің уығы, тіреу ағаш (МҚ., 66, 76). М. Қашқари үзік сөзін «шлем» мағынасында келтіреді... (Жанпейісов, 126 бет.). Уйки-кривые палочки, на которых поднимаются и держится верхний круг юрты-шанырак (Потанин, 359). Уыќ бау – уыќ-унина, кривые палочки, на которых держится верхний круг юрты – шанрак и вместе с которым они состовляют опору для купола юрты. Уик бау – веревка, вдеваемая в нижнюю часть унины для привязывания ее к решетке – остову войлочных стен юрты (ЌЖ, 283); Кир. اُوُقْ (уу), дж .اوغ, اوغو к. сл. اووق выгнутыя палки въ отверстіи кибитокъ, составлющія родъ стропилъ, по казачьи унины (к. сл. خركاه يوشين جوبين т.е. деревянная покрышка палатки). (Будагов, Том. I. 1869: 143). Ж. Манкеева: Уық. ууқ (қырғ) ~ уық (ққалп, қаз) М.Қ. иу көгу үйдің сүйегін ұстайтын иілген ағаш таяқшалар (М.Қ. I. 48). Сондықтан, сол кездің өзінде-ақ бұл тұлға түбір емес, морфологиялық даму арқылы құрылымы қалыптасып, атау мәніне ие болған. Бірақ, жорамал арқылы ажыратылатын ерін дауысты (у) Э.В. Севортян түбір деп алуға дәлел жеткіліксіз деп санайды. Сонымен бірге, А фон. Габеннің уық сөзіне қатысты тізген гомогендік қатарын да екі түрлі негізден деп қарайды (й ) – «оқ», «уық» - иg (монг.) «семья» // о ~ о иs «тегі» (род) сияқты түзілісін жазды (ЭСТЯ, 583-584). Түйін. Уық пен уыз сөздері түбірлес деп ойлаймыз. У + -ық түрінде мүшелеуге болатын сияқты. Өйткені, бұл туырлық, үзік дегендермен құрамдас келеді. У > (көк) -ық (қас +ық, қаз +ық, қу +ық) -ық қосымша. Уық пен уыз (уыс), у (удай ащы) түбірлес сөздер [7, 256-257]. «Көже», тағамның түрі. Кө өлі түбір көк (көке) сөзінен қысқаруы мүмкін. Көк түрлі жеуге жарайтын шөптің түрлері. Же (нан же) деген тіркестің және жем, кебеже деген сөздің құрамында сақталған. Қонақкөже (қон + ақ + кө + же) арқылы жасалған. Қонақ көже үйге қонуға келген қонақпен байланысты болса керек. Қонақасы мен қанақкөже тығыз байланысты. Өмірімде көрген мейманмын, Қонақкөже ішпестен (М-Ж. 54); Қонақасыларын беріп ертең таң атқан соң бәрін үйге шақырып (2 т, 67); Алдына ас келтірді балдан тәтті (ГШ, 109); Қонақ сөзі мынандай мағына береді: алт. конокъ, монг. хонокъ сутки, жизнь. Кавказдықтар қонақтар үшін дайындалған үйді кунахскій деп атайды тур. тат. конакъ (отъ), осм. 1) гость т.б мағынасы бар (1871: 94, 95). *Көже – «жидкая похлебка» (Ә. Қайдар, 252). Ас көптеген түркі тілдерінде `тағам` деген мағынаның орнында жүреді. Бірақ, кейбір жерлерде қонақасы деп өлген адамға арнап кешке беретін асты айтады [7 ]. «Орда» – керегесіз ағаш шаншып, киіз жапқан жолым үй. Келісімен отау ‰йі ордадай боп, ‡й болып, кетіп еді, берекелі (Мәшһүр-Жүсіп., 129); Жібек жатќан ордаѓа Аллалап жалѓыз ±мтылды (ЌЖ, 36). «Орда» сµзін ор + да (т‰бір + ќосымша) деп ќарастыруѓа болар еді. Себебі, С.Е. Малов: ор `класт`; зур орса йемес-тро `если положишь (в рот) ягоды «зур», - не есть`; см. ур-. Ср. Ору-. РСл, 1, 1048: ора -; шорск., койб., кач., сагайск., кирг., уйг.-таранч., чаг. `завертывать, пеленать, обвивать`. Ор `в древности`, `когда-то`: ор ахќа `в древности (был) старик`– древний старец – деп түсіндірген. В.В. Радлов: орда нора животныхъ 1) дворецъ, палатка султана, ханская ставка, лагер хана десе; ода, одау комната, жилище, домъ, одау – отау, шалаш, балаганъ, станъ сияқты түрлерін атайды (Рад., 1072, 1120). Этимологиялыќ сµздікте: Орда сµзі орын (орна, орнау, орналасу) сµзімен т‰бірлес. Тайпа бір жерге «орналасты, орнады» дегенді Махмут Ќашќаридіњ заманында ordulandi: beg bir уerig оrdulandi деген кµрінеді (МК., т. I, 296). *Өрік зат. Майлы дєні бар, ќызѓылт сары т‰сті шырынды жеміс жєне сол жеміс µсетін тікенекті аѓаш (ЌТТС. 206) (ЌТҚЭС. 1966:153 б.). М. Ќашќаридіњ уerig* (µрік) сµзіне мєн берілмегенге ±ќсайды. Уerig > µрік > урыг > ±рыќ. Демек, С. Малов жазған аузына дєн (±рыќ) салу сµзі шындыќќа жуыќ келеді. М.Ќашќари (µрік орѓа салынды~ µрік орналастырылды ~ µрік оралды) уerig оrdulandi деп µте д±рыс жазѓан. Ор-1.зат. Терењ ќазылѓан жер (ЌТТС, 179). Ор // ш±ќыр альтернативіне зер салсаќ Л.З. Будагов: тат. جوقر(о), جوقور, جونكغر, جونكر, جونكغول тур. جقور ченгер (جونقر ш±њќыр – А.Ќ.) (كنده кнре), глубокій; яма, ровъ, рытвина, тур. جقورير шќ±рйы низменная земля كوزلرك جقورلري к‰злрк жќ±рары впадины глазъ, тоб. جونكغرجاق ж±нк±р жаќ оврагъ, лунка, جوقرلق ж±ќраќ буерачникъ; جقورلو жқ±рла неровный, шероховатый; гл. тур. جقورلتمق шќырлатмаќ, тат. ж±нќрламаќ جوقولامق, ж±нќ±рламаќ جونكقرلامق длать ямой, углублять, изрывать, шќ±рлнамаќ جقورلنمق воз. ад. ж±қа дүшмек جوخوه دوشمك впасть, длатся впадинами, ямками (например щеки); впасть въ яму; каз. اويلي جنكر а±йы шыњќы изрытое, ямистое мъсто, земля, неудобная для колодцахъ (изъ которого достаютъ воду для лощадей, въ Крыму), колодезъ (весьма глубокій) – қазақша транслитерациясын жазған автор (Буд., 496). Ой – `долина`, `степь`; `участок земли`; `населенное место`; паро, пэг оиға йетпі–тро `идя путем–дорогой, доехали до жилья` (обычное выражение в рассказах о едущих и идущих) – дейді (Малов, ЯЖУ: 81). Ор // ш±ќыр ту баста маѓынасы бір болѓанѓа ±ќсайды. Тіпті, оймақ сөзінің қалыптасуына да түрткі болған сияқты: Оймақтай аузы бүріліп (М-Ж., 217); Оймыққа құрам сау жері, Тал бойында қалмады (М-Ж., 203); Ќаѓандар орда деп аталѓан жазѓы, ќысќы т±раѓы болды. Жаздык‰ні олар дµњгелекке тігілген жібек шатырда, палаткада т±рды, ал ќыстык‰ні айнала ќабырѓа т±рѓызылып, ор ќазылѓан ќорѓан типтес ‰йде т±рды. Земархтыњ айтуына ќараѓанда, Дизабул ќаѓан Византияныњ елшілерін шатырда жєне алтындаѓан баѓаналары бар аѓаш ‰йде ќабылдаѓан екен. Ќ. Байпаќов, А. Н±ржанов Сауран ќаласы туралы: Ќаланыњ µзі биік ќабырѓамен ќоршалѓан...ал оныњ айналасы – ор* – дейді. Ќ±рбанѓали «Орда маѓынасы» деген жазбасында: Орданыњ µзі µзбекшеде «патшаныњ отауы» деген сµз болып, ол ќалада ма, далада ма хан отау кµтерсе «орда» аталѓан. ¦лы ж±рт, яѓни ±лы орда дегенге келеді, одан Сарай шаћары болу керек, алайда «Жаћоннамада» жазылѓандай 1085 жылы опат болып, ±лы Шыњѓыс орнына болды – деп жазды. Ш. Уєлиханов орда сµзіне кµњіл бµлген: Ќазаќтар ‰ш ж‰зге бµлінеді; (орыстар Большая Орда, Средняя Орда, Младшая Орда деп атайды) ¦лы ж‰з, Орта ж‰з, Кіші ж‰з. Белая орда-в настоящем контексте «орда» – богатая, подобная дворцу, юрта (Потанин, 352). Б±л орайда М±хтар Ќ±л-М±хаммедті ќарањыз: (Орыс энциклопедияларындаѓы ќазаќ шежіресі. 1994: 69 б). Есмаѓамбетовтіњ мына сµзі: «В. Рубрих жіті кµзбен кµре, ќаѓаз бетіне т‰сіре білді. Оныњ к‰нделігін оќыѓан кезде Батый Сарайындаѓы жолаушылар ‰йі («яма»), оѓан Батыстан келіп жатќан саудагерлер, Ќараќорымда еркін де бай т±ратын алтын ісініњ шебері париждік Буш, ¦лы хан иеліктерінде табысты сауда ж‰ргізіп ж‰рген армияндар, венгерлер, гректер кµз алдыњда т±рады» - дегендегі «яма» сµзі кµњіл аудартады. «Орда» деген сµздіњ маѓынасы деген маќаласында 1891 жылы «Дала уалаяты газетінде» 10 санында Кіші ж‰здіњ с±лтаны З±лќарнайын Шµкі±лы да µз ойын ортаѓа салѓан: «Соныњ ‰шін хандарыныњ ‰йлерін ќ±рмет етіп «орда» – деп атасќан екен» – деп жазды. И. Фальк* «Ќазаќ терминдерініњ шыѓу тегі туралы» деген маќаласында: Ќазаќтар (ќырѓыздар) ежелден жеке ‰ш ордаѓа, яѓни тобырѓа (Norden немесе Orden), ал єрбір орда он центурийге немесе мыњдыќтарѓа бµлініп келді. «Кергер», дала адамдары – ќазаќтар ‡лкен Орданы осылай атайды (Koerder). Ќалѓан екі орда µздеріне «ќыр ќазаќ» деген ат алды, б±л «ќыр» – шµл жєне «ќазаќ» – батыл деген сµздерден шыќќан» – дейді (И. Фальк. Императорлыќ Ѓылым академиясы шыѓаратын Ресей бойынша ѓылыми саяхаттардыњ толыќ жинаѓы. СПБ., 7-том, VII бет.). *Иоганн Петер Фальк (1727-1774) – швед дєрігері жєне жаратылыстанушы. Петербург ѓылым академиясында ж±мыс істеді. 1769-1773 жылдары Ќазаќстанѓа, Повольжеге жєне Батыс Сібірге экспедиция жасап, ќазаќ, татар жєне ќалмаќ халыќтарыныњ тарихы жµнінде материалдар жинады. Орда ќ±рылымы туралы Л.Н. Гумилев те жан-жаќты жазды. Ќ. Салѓара±лы «...біздіњ тарихи таќырыпќа ќалам тартып ж‰рген жазушыларымыз «Хан ордасы» деген ±ѓымды ќате т‰сініп, «хан ‰йі» деген маѓынада ќолданатын тєрізді. ¤йткені олар ханды ордада ‰й ішімен жатып-т±рѓызады, тамаќ ішкізеді, таѓы басќа тірліктер жасатќызады. Меніњ т‰сінігімде орда ханныњ жататын ‰йі болмауы керек» – дейді (Қ. Салѓара±лы. Ќазаќтыњ ќилы тарихы. – Алматы: Жалын, 1992. – 80 б). Ќ. Салѓара±лыныњ айтып отырѓанындай ойды жоѓарыда З±лќарнайын±лы айтып кетті. Ол «орда» деген ќараша халыќтыњ аќыл-кењес с±райтын, ханѓа сый-сияпат беретін еді дейді. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев орда сөзін үй отау мағынасында қолданған. Ін > ұя > ор > орда > ор <> жар ~ жам > жамшік <> ямчик > жам (жәмшік) [7, б.246-248]. «Кіреш» – түйеші. Кірекеш пен кіреші бір сөз емес. Кіреші – негізі көруші, болмаса төрешінің ролін атқарған (Қ. Халид, 183). Кереші жалғыз адам емес, бірнеше кісіден тағайындалады (М. Әуезовта кереші-күтуші адам ұғымында жұмсалған) (Е. Жанпейісов, – 1973. – № 6. 40). Жүк тартатын адамды кірекеш деген. Кірекеш – түйе тізген бәдәу – араб (Мәшһүр-Жүсіп., 204). Кірекеш едік жолаушы, Қалаға кіріп барамыз (Алпамыс, 241). Кіре – жалданған көлік (К.К. Юдахин). Бізше кір // гір жүк деген мағына беретін сияқты. Кірекеш-кіре-кеш. «Кире-ар. наемная подвода» (КРС, 388). Кірекеш – кірекеш, жүк таратушы (жүк алып барушы, жүк алып қайтушы (Жанпейісов, 79). Кіре – араб тілінде кираһун – ақы, жалданған көлік ақысы, арендалық ақы. К.К. Юдахин қырғыз тіліндегі кіре сөзін жалданған көлік, жалданған көлік ақысы, арендалық ақы деп, оның араб-парсы тілдерінен ауысқанын көрсетеді (Кир. – рус. сл. – М. : 1940). Қазақ, қаралпақ тілдерінде де кіре, кірей (кирей) дәл осындай мағыналарды білдіреді. Кіре түбірінен кіреші, кірекеш туынды түбірлері жасалған. (А.Мах.). Кириш//кірес сөзі өзінің алғашқы мағынасында «известь» қазіргі ноғай, түрік тілдерінде қолданылады. Азербайжан тілінде кирэч сөзі «гипс, алебастыр» деген мағынада кездеседі. «Кодекс Куманикусте» кірäц ХII ғасырдағы түрік-араб сөздігінде kіräc (Radloff., CC. St. – Peterburg, 1887, 34; М.ГН. Нautsma, Eіn turkischarabisches Glossar, Leiden, 1989, 96) «известь» деген мағынада кездеседі. Ат тұяғы тимеген Ақ кіріш тас суда бар (Бұқар жырау, ЦНБ АН КазССР, папка – № 1177, 30). Қазақ тілінің говорларында кіріш сөзі бар. Ал, әдеби тілде бұл сөздің орнына у тас, әк, ақ балшық сөздері қолданылады. Түр. кірэджъ, известь (а. жм), сумен араластырлыған известь тұз (Будагов, Ср. сл. тур. тат. нар. т. II, – С. 121). Кірекеш – кіреші, жүкші (возчик, ломовой) Жу. ЖО. (С. Аманжолов, Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – А, 1959. – Б.386). Кіреші – жалдаушы (Н. Оңдасынов. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. 2 том. – А., Мектеп, 1984. – Б. 103). Түйін. Түріктер о баста тұздың атын білмей тұрғанда «кер//кір» – деген болуы мүмкін. Кейіннен «кір» жүктің атауына ауысқан сияқты. Одан кіреші туынды мағыналы сөз пайда болған. «Тұз» тасыған керуенді «кіреші» (кірешілер келе жатыр) деп атаған [9, б.204, 7, б.249-250]. «Көк шағидан сырмақ» – үй жиһазы. Үй сыртынан сырмақ жайып, күрке тігіпті (Мәшһүр-Жүсіп., 1907); Шатырларды тіктіріп даярлаған, Төселіп көрпе, сырмақ гүл жайнаған (Мәшһүр-Жүсіп., 312); Сырмақ – /сыр + мақ/ сөзі киізді қабаттап сыру, тігу немесе төсеніш ретінде жерге сыра салу, сырғыта салу, сырып салу, сусыта салу мазмұнынан пайда болған демекпіз. Жасалуына байланысты үлкен сырмақ, кіші сырмақ, төрткүл сырмақ, сары ала сырмақ, көк ала сырмақ, атаулары бар. Моңғолия қазақтарының тілінде бір кісі отыратындай етіп жасалатын сырмақ түрі бар. Мұны «майауза» деп атайды. «Майауза» моңғол тілінде ер үстіне салынатын көпшік деген мағына береді (Б.Қ. Тлепин, 1997: 12). Л. Будагов: тур. سرمه сырма 1) золотая нитка, سرمه كش шитое золотомъ (работа), سرمه كش золотошвей. 2) к. сл. шитое иголкой, родъ разноцвтного коврика سوزني 3) сÿрме = سورمه (Том I. 1869: 627). Каз. صرمق, صيرمق сырмақ – стегать, перематать, прицпить, привязать, кир. шить въ сторчку, صرشمق вцпиться, Кир. قوراب صراو съ наставами. 2) тур. = صرغامق сырғамық (Том. I. 1869: 699); Дж. сырмакъ (= каз. صرمق сырмақ) стегать, шить سيريغ шовъ, рубецъ, سيريتمق пон. سيريلمق стр (Том. II. 1871 :405); Сыръ صر- краска (монг. ширъ) (Том. I. 1869: 698). Сыр мен сыз сөздерінің шығу генезисі бір сияқты. Сыз-чертать, графить, чиркнуть спичку (Радлов, 4 т. 1 ч. 663). Сырмақ – зат. е. Түрлі түсті киізден матадан сырып, оюлап жасаған әшекейлі ұлттық үй жиһазы (ҚТТС, 1985: 591; ҚТС, 2002: 504; Шаңырақ, 1989: 97). Sыrlығ ajaқ: Сырлы аяқ – Сырлы аяқ, сырлы тостаған ; Sыrmақ – Сырмақ: есіктің тоқымы (М. Қашқари, 1997. 1 том. 382, 531; Дж. сызгырмакъ, вырзывать ножомъ (Том. 2. 1871: 405). Сырдық: сырмақ (стеганная кошма – С. Аманжолов, 1977, 522). Сырмақ туралы қараңыз: Қасиманов (47); Қазақ өнері энциклопедиясы (637); Ислам Жеменей (169); Сыз сөзі – түркі – монғолға ортақ сөз. Якут тілінде суруй – «жазу» деген сөз, чуваша «жазу, сызу» дегенді сыр дейді. Моңғол тілінде «сызу, сурет салу» деген мағынада зура (х) сөзі бар. Осы күнгі сурет (монғолша зурат) деген есім сөздің де түбірі – осы сур (сыр). Ал сыр (сур) сөзінің өзге түркі тілдеріндегі фонетикалық варианты сыз (суз). Түркі тілдерінің көпшілігінде з дыбысымен келетін кейбір сөздер чуваш тілінде (және монғол тілдерінде) р-мен айтылатындығы – тіл ғылымында белгілі құбылыс. Демек, сыз сөзінің о бастағы бір мағынасы «жазу» болған [99]. Ә. Қайдар сыз «черта», «линия» и кирг. чий «проводить черту», «записывать» и мн. др. (Қазақ тілінің өзекті мәселелері. 1998: 81 б.). Олай болса, сырмақ // сырық // сырлы аяқ //сыр // сүрме // сырға сөздері түбірлес пе деп ойлаймыз. Сыр + мақ деп екіге бөліп қарастыруға болатын сияқты. Б. Тлепин (сыр + мақ) деп дұрыс бөлген. -Мақ (піспек, оймақ, шақпақ, құймақ) зат есім жасайтын жұрнақ (Ысқақов, 1991: 156). Түйін. Сыр > жазу > сурет салу > өрнек салу > сыру > сырмақ. Сыр түбір тұлғасы мен ой (оймақ>ою) «ойма» жазу болған, текемет// тек (тік) шығу генезисі бір сияқты [7, б.249-250]. «Көнек» – төбе аты. Көнек ыдыстың теріден жасалған түрі. Төбені көнекке ұқсатып барып көнек деген болу керек. Жасынан пісіп-ќатып, кµнтерлі, шыдамды болсын, – дейді ѓой (ЌШ, 36); Шоштанның қызынан жұртта туып қалған Тоңболат, мұнан Баскөнек, мұнан боқыш... (Мәшһүр-Жүсіп., 41). Көнек – түбірі көн (тері) -ек (-лек) қосымша. Көнек>көн ек (төсек, бөстек, кесек, көйлек (көнлек) құрамындағы жұрнақ. Кöнек – кожаный подойник (КРС), конок – кожаное ведро для доения кобыл (Рсл). Көнек түркі тілдерінде: `теріден тігілген сауғанда ұстайтын ыдыс, теріден тігілген ыдыс, шелек, тері шелек` мағынасында кеңінен мәлім. Б. Орузбаева көнектің түбірі көн-нің орнына көң: «Киргизское көнек `посуда из выделанной верблюжьей кожи`, по нашему мнению, образовано от основы көң `кожа (кустарной выделки)` при помощи аффикса -ак по образцу тарак `гребень`» – дейді (Словообразование в киргизском языке. – С. 96, 98) [10, 16]. Салыстырыңыз: кöңlöк, кöңнäк, кöңнöк, конгlак. Архаикалық -ң – ды Н.К. Дмитриев атап өткен болатын (С. Аманжолов, 241). Жазба ескерткіштерде: Хаутсма көнчек = йім = ічтон `шалбар, ыштан, сым, жұқа матадан тігілген ішкі киім`, СС. Тз. көнчек; Ибн М. Күнчүк; салс. тат. күнчек `өңделген терінің жұрнағы`, қаз. көйлек – көншек `ішкі киім`(Құрышжанов, 1970: 148). К.Г. Менгес: коншак сөзін көншек сөздерін көн `тері` түбірінен шыққанын айтады. Бұл туралы қос – деген бөлімде айтылды. Осы формаға ұқсастықты көне түркілік: күнчäк, күнчүк `қалта` (МК, I,с. 444), чағ. Кончак – колчак `өңезделген тамақ, ыдыс, қазан. кÿнÿчöк `шелек` (Рсл, 547, 1441) табамыз. Бұл деректердің бәрінің де шыққан түбірі көн `тері`. Көнек//көнлек болуы мүмкін -л дыбысы дыбыстың ассимиляциялануы нәтижесінде түсіп қалған. Дж. тат. كون күн, кунь, тур, ад. гöнъ, кожа животныхъ, въ тат. выдъланная кожа, كونجيопоекъ, кожевникь, скорнякъ, كونايلاكوجي сыромятникъ, кир. алт. كونوك, كوناك кöнöкъ, кожаный подойникъ или ведро (въ которые доятъ кобылъ), (дожь) илиъ какъ изъ ведра, كونلامك обить кожей. (Будагов, 1871: 164). Жалпы, көнек пен көйлек сөзінің түбірі бір > көн (тері). Көнек – алт. диалек. көң тере `өңделген тері`. ГӨ: Н тур.; köн (тур., аз).; gön (тур.).; көн кир., ног.; ккалп., кон уз.; кожа (крупного рогатого скота); көнек `кожаное ведро` (Севортян: 73). Кöнöкъ подойникъ (Будагов, 413). Алалкөнек: сүті кейде аз, кейде көп сиыр (С. Аманжолов, 1959: 354). Түйін. Гöнъ (көн) > тері > көнек > көйлек > қанар > тағар > дағар (тері ыдыс). Мәшһүр-Жүсіп көнтері және баскөнек сияқты формада қолданған [7 ]. «Көк шұға манарыс шапан». Бөрігі жоқ, тақияшаң шапаны жоқ, жейдешең, Шалбары жоқ, дамбалшаң (Қобыланды, 143); Кигені Жаќсыекемніњ жасыл шапан, Бір кезі бес тењгелік асыл шапан (Мәшһүр-Жүсіп., 58); Мынаѓан бес ала атан, бес д‰рия шапан єкеліп беріњдер (Мәшһүр-Жүсіп., 85); Ќартайѓанда, кµріпсіз бір перзентті, Шыныменен бір шапан бермейсіз бе? (ЌКБС, Таѓы да Былќылдаќќа айтты ойды, Алдына асыл шапан, жамбы ќойды (Шєкєрім, 313); – Ќызыл шапан кимедік, Ќырыншыл ат мінбедік (Мәшһүр-Жүсіп., 171); В.В. Радлов: шапан [Кіr] = чапан верхнее платье, кафтанъ – das Oherkleid der Kirgisen, ein bis zu den Waden reichender vorn offener Rock - дейді (Рад., 982). П.М. Мелиоранский (1902, с. 301) жєне К. Менгес (1979) laрundža ~ laрandža ~ laруndža `жабќыш, `жабу (поп`на)` (ТСРЯ, 1999: 562) олардыњ айтуы бойынша б±л сµз jaр-`жап` + + -уn - аффиксінен ќ±ралып жауып деген µздік етіс < jaруn- жасайды. `жабыну` + афф. –džу, сонда тарихи туынды: jaр-уn-уš-ča~jaр-уn-уš-γa~jaр-уn-уš-γa т.б.> япанша~епанча. Осы орайда К. Менгес (1979) т‰ркілік [у] пайда болуын орыстыњ [а]-ныњ негізінде туѓандыѓын айтады. Б±ныњ алдында бұндай ќ±былыстыњ пайда болуына ќарсылыќ жасаѓаны мєлім еді. Т‰ркі тілдерінде б±л сµз екі вариантта кездеседі: jaруndžу жєне jaруnčaq `шекпен (ќой ж‰ні шекпен, биязы шекпен-т‰йе жібіне т‰йін жіп ќосып тоќыѓан шекпен)` (Жанпейіс., 131), `шапан` (Севортиян, 1966, с. 189) << етістіктіњ т‰бірі jaр- + -уn µздік етістіњ ж±рнаѓы < jaруn- `жабыну` + ж±р. -džу` ~ -čу немесе - džаq ~ čaq єншейінде етістіктіњ т‰біріне ќосылмайтын, м‰мкін jaруn- т‰бірінен кейін басќа ж±рнаќ болѓанѓа ±ќсайды, б±л етістік ќарудыњ немесе ќоян-ќолтыќ к‰ресте ж±мсалатын зат па дейді (жаќ – қараңыз: (Қайдар., 29) - > džаq ќаруды білмегенге ±ќсайды – автор). Осындайдан -аdžаq ~ аčaq ж±рнаќтары болуы м‰мкін. Б±л ж±рнаќтар етістіктен зат есім тудыруы: jaруn `покрываться` + - аčaq > > jaр-уn- (а) ča (q) > jaруnčaq > яапан ~ жапан `жапќыш, жабу (поп`на) єзірбайжандарда осы сµздіњ аналогиясы бар: döšän- `тµселу` - döšän - аdžаq `тµсеніш`; gej-in- `киіну`- gej-in - аdžаq `киім` таѓы басќа (Севортиян, 1966, с. 347); (Баскак., 171). Демек, шапанныњ т‰бірі жап болѓан. Ш дыбысы ж дыбысына алмасќан болу керек, С.Е. Малов ш дыбысыныњ функциясы туралы айтады. Н.А. Баскаков, А.Н. Баскаковта да сµз болады. В.А. Аврорин нанай тілінде ж, з, ф, ц, ш, щ, ь, ы – єріптері тек ќана ауысып келген сµздерде ѓана ќолданылады дейді. Л.З. Будагов: дж. шапан, жпан, кир. шапан халатъ (воовще носимый мущинами и женщинами влтнее время); старый кафтанъ съ заплатами (у тур и бухар. халать, надваемый на рубашку мужчинами и женщинами, то же что икте, жикте въ персіи– старое, изношенное платье воовще, называемое также жпаре отсюда жпан одтый въ старье, мет. ничтожный человекъ; бух. шырыны шапан бумажи, халать, ќырмызы шапан красный шелков. халать бухарскій (въ русск. чепанъ, жупанъ) дейді (452 б.). Шапан сµзіне ќатысты бірер мєселені Е. Жанпейісов: шаѓи шапан, маќпал шапан, ќаптал шапан, бояулы тон, єміркен кебіс, саптама, жарма ќоныш саптама, жарма ќоныш етік сияќты ќамтып µтеді. Дж. Кэстль: кедейлердіњ киімі т‰йе ж‰нінен тоќылѓан шапан, теріден тігілген шалбар мен шарыќ болды – деп жазды. Ж.А. Манкеева жењіл шапанды жаздыќ киімніњ ќатарына жатќызды (Манкеева., 40). Шапан – зат. Ішіне маќта салып сырып тігілген, т‰рлі матадан жасалѓан сырт киім (ҚТТС, 1961: 474). Шапан-оны ќалыњ матадан арасына ж‰н, маќта салып, астарлап немесе ќос астарлап сырып тігеді. Ол негізінен тік жаѓалы, ішін-ара ќайырма жаѓалы да болады. Шапан: сырмалы шапан, ќаптал шапан, ќималы шапан деп бµлінеді (Шаңырақ, 1990: 327). жүктеу/скачать 4,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|