«Мың бір түннің» қазақ тіліндегі аударма нұсқалары хақында Аңдатпа «Мың бір түн»

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Қазақстан, Алматы қ. m.salkinbayev@mail.ru

«Мың бір түннің» қазақ тіліндегі аударма нұсқалары хақында
Аңдатпа

«Мың бір түн» ертегілер жинағының қазақ тіліне аударылу деңгейі мен ерекшелігі алғаш рет түпнұсқамен салыстырылып, мәтіндік талдаулар жасау арқылы қазақша нұсқасының көркемдік сипаты сараланады. «Мың бір түннің» орысша, арабша, қазақша аудармаларын салыстыру барысында қазақ тіліндегі аударманың көркемдік ерекшеліктері мен өзара жақындықтарын айқындалады әрі оларға жасалған текстологиялық талдаулар қазақша тәржімалардағы аудармашылардың өзіндік қолтаңбалары, қазақы дүниетанымның көрініс беруі анықталады, әрі нәзирашылдық дәстүрдің сақталатынындыңы көрсетіледі.

Мың бір түн, аударма, түпнүсқа, мәтін, әдеби байланыс, араб әдебиеті

Томаға-тұйық, сыртқы ортамен ешқандай байланыссыз қай халықтың болсын рухани дүниесі дамымайтыны белгілі. Осындай елмен елдің, халықпен халықтың арасын жалғастыратын көпірдің бірі – аударма. Әдебиеттердің өзара байланысы, олардың бір-біріне әсер етіп, байытуы да аудармасыз жүзеге асқан емес. Әдеби процестегі әртүрлі халық шығармаларының өзара ықпалдасу жайын теориялық тұрғыда зерделеген Ю.Б.Борев әдебиеттердің өзара ықпалдасуының он төрт типін атап көрсетеді. Соның бірі – аударманың әсері. Бұл жағдайда суреткер немесе аудармашы түпнұсқамен жұмыс жасағанда өзінің шығармашылық тәжірибесінен қолданатын тұсы да болады. Зерттеушінің тұжырымдауы бойынша түпнұсқаның өзіндік стилистикалық қасиеті көп жағдайда сақталмайды [1,45 б.].

Әдебиеттердің өзара байланысы, бір-біріне әсер етіп байытуы, қай заманда да көркем аудармасыз жүзеге асқан емес. Қоғам дамуының әрқилы сатысында әлемнің түкпір-түкпірінде өмір сүрген ғұлама, даналардың қаламынан туып, кейін дүние жүзі халықтарының рухани азығына айналған құнды шығармалардың әртүрлі тілде сөйлеуі де аударма құдіреті екені ақиқат. Осыған орай қазақ-және араб халықтарының арасындағы мәдени, әдеби байланыстарының дамуында «Мың бір түн» жинағы үлкен рөл атқарады.

Араб тарихы мен әдебиетін зерттеуші А.Е.Крымский мен «Мың бір түн» ертегісін орыс тіліне алғаш аударған М.Салье [2] және басқа да ғалымдардың айтуынша арабтың классикалық үлгісі саналып, ертегі, әңгіме, мысал, анекдот, тұрмыстық новеллалар, сияқты әдеби жанрларды біріктірген жинақ ХІ ғасырдан бастап «Мың бір түн» деген атпен танымал кітаптың түзілу жолы көп ғасырға созылған.

Әлемдік мәдениеттің жауһарларының бірегейі саналатын «Мың бір түн» хикаяларының аударылмаған тілі қалмаған деуге болады. Соның ішінде қазақ тіліне де аударылған бірнеше нұсқалары бар. ХХ ғасырға дейін «Мың бір түнді» қазақ халқының тек арабша сауаты барлары ғана оқыды. Енді жалпы халық ұлттық тілінде оқи алатын деңгейге жетті деген пікірлер бар. Десек те, ХІХ ғасырдың екінші жартысында жарық көрген «Түркістан уалаятының газеті» мен «Дала уалаятының газеті» сияқты басылымдарда «Мың бір түннің» қазақша аудармалары басылып шықты. Мысалы, «Түркістан уалаятының газетінде» «Араб жұртының «Мың бір түн» деп аталған ертегісі» деген атпен 1872 жылдың 18 қазанындағы №19 санынан бастап шыға бастаған «Мың бір түн» хикаялары, 1873 жылдың 17 қыркүйегіндегі №17 санына дейін жарияланып тұрды. 1895 жылы «Мың бір түннің хикаясы» деген атпен М.Жанайдаровтың аудармасы жарық көрді. Автор мұнда «Мың бір түндегі» адамның итке айналуын баяндайтын оқиғаны жазады. Бұл аударманы Ү.Сұбханбердина құрастырған еңбекте орыс тіліндегі нұсқадан тәржімаланған болуы керек деген пікір айтылады. Дей тұрғанмен, ХІХ ғасырда қазақ арасында арабша еркін сөйлейтін сауатты адамдар жеткілікті болғаны баршамызға аян. Орыс тілінен гөрі араб тілін жетік меңгерген уақытта бұл аударманың арабшадан аударылуы да мүмкін деген ой айтуға болар еді.

«Мың бір түн» ертегісінің Қалмахан Әбдіқадыров пен Қалтай Мұхамеджанов жасаған аудармалары елімізде кеңінен танымал. Қ.Әбдіқадыров аударған «Мың бір түннің» бірінші кітабы 1949 жылы, екінші кітабы 1950 жылы, үшінші кітабы 1954 жылы, төртінші кітабы 1955 жылы жарық көреді. Автор өз аудармасын бұрыннан қазақтар арасында ауызша тараған «Мың бір түн» жайындағы аңыз-әңгімелерге сүйене отырып, шығыс тілдерінен аударған. Мұны тәржімашының кітап соңындағы аудармашыдан деген мына өлең жолдарынан:

Қош айттым Шаһаризадаға елу бесте,

Шыдадым не айтса да мың бір кешке,

Персі, араб, түрік, маңғол түрлі тілден

Жібін ап қазақшалап тіктім кесте. –

Екінші аударманы көрнекті қаламгер Қ.Мұхамеджанов «Мың бір түннің» М.Салье аударған орысша нұсқасынан жасаған. Орыс тіліндегі А.Филатьева, И.Б.Мандельштам және басқа да орыс аудармашылары аударған нұсқаларға қарағанда алғашқысы әрі көркемі осы М.Сальенің аудармасы болып саналады. Аударма орыс тіліндегі мазмұнмен тығыз сабақтастықта, мейлінше жатық, түсінікті тілде жазылғандығы байқалады.

М.Салье мен Қ.Мұхамеджанов аудармаларының жалпы мәтінін салыстыра зердерлер болсақ, олардың тәржімалаған әңгімелерінде бірдей ортақтық, текстологиялық жақындықтар анық байқалатынын көреміз. Әр қаламгердің танымына сәйкес өзіндік ерекшеліктер де жеткілікті. М.Салье аудармасымен Қ.Мұхамеджанов пен Қ.Әбдіқадыровтың аудармасын өзара салыстыра келе, М.Салье мен Қ.Мұхамеджанов аудармаларының оқиғаны баяндауы мен диологтарында, мәтіндегі өлең құрылысы мен мазмұн сабақтастығы Қ.Әбдіқадыров нұсқасына қарағанда бір-біріне жақындығын байқадық. Дегенмен, үш нұсқада да аудармашылар жалпы оқиғаны әңгімелеу барысында түпнұсқа мазмұнынан алшақ кетпеген.

Кітаптың қазақ аудармашыларының жасаған нұсқасын араб және орыс тіліндегі мәтіндермен салыстырып, негізгі айырмашылықтарын таразылап көрейік. Біріншіден, «Мың бір түннің» түпнұсқасында болсын, аудармаларында болсын, кейбір әдепсіз, имандылыққа сай келмейтін оқиғалар мен анайы элементтер жиі ұшырасады [4, 38 б.]. Түпнұсқадағы мұндай жағдайлар орысша аудармасында мейлінше толық беріліп отырады, ал қазақша нұсқаларында ондай қылықтардың тігісін жатқыза, жұқалап қана аударған [5, 63 б.]. Мұндай жұмыстардың кейбір аударма мәселесімен айналысқан ғалымдар тарапынан сыналатыны да жасырын емес.

«Мың бір түннің» қазақ тіліндегі нұсқасын түпнұсқамен салыстыра зерделей келе, кітап мазмұнында кездесіп отыратын өлең жолдарының да көлемі жағынан біркелкі еместігі көрініс беретінін байқадық. Мәселен, «Хикаяту-с-Саййад уа-л-Ғифрит» атты әңгімеде балықшының тастаған ауына есектің жидіген өлексесі ілінген кезде ол налып, ақындарша мына бәйтті оқиды:

Иа ха’идан фи залами-л-ләйли уа-л-һәләкә

Уқсур ғәнәкә фә ләйсә әр-ризқи бил-хәрәкә [4, 3 б.]

Ал, Қ.Мұхамеджанов «Мынау қай сұмдығың? Сонда менің бала-шағама жібергенің арам есектің еті болды ма? – деп зарлаған балықшыға мына бәйттерді айтқызады:

О, қапас түнек, опат дүние зіл-батпан боп төнетін,

Қырсыға түс: бұлдаңқыра сыбағаңды беретін.

Кәсібі сол болса қайтсін бар қуатын сарқады». [5, 35 б.]

Қ.Әбдіқадыров аударған нұсқада мұндай өлең жолдары жоқ. Оның орнына есектің етіне күйіп-піскен балықшының кейпін қара сөзбен суреттейді [6, 30 б.]. Сондай-ақ, сегізінші түндегі сиқырланған жігіт жайындағы әңгімеде оның әйелінің мылқау, жарымжан болып қалған ашына құлға қайғырып, зарлап айтқан мұңы араб тіліндегі нұсқада былай өріледі:
Ғадимту уджуди фи-л-уара ин салакум

Фә ин фу’әди лә юхиббу сәуәкум
Хузу рамақи хәйсу истақаррат бикум науа

Уа әйнә халлалтум фәдфунуни хәзәкум
Уа ин тәзкуру исми ғиндә қабри иаджибукум

Әниу ғизами ғиндә саути надакум [4, 41 б.].
Ал Қ.Мұхамеджанов нұсқасы өлеңнің түпнұсқадағы мазмұнын былайша аударады.

Бітті төзім құштар көңіл, ұмытпаса болғаны,

Ақылым да, жан дүнием де өзгеге әсте қонбады.
Қайда барсаң менің сүлбе рухымды ала кет,

Сәл аялдап мені жерге көміп-жерлеп сала кет.

Үніңді естіп сай сүйегім сырқыраса қанарсың. [5, 65 б.].

Жүректі бір жау түйредің...

Жүрегімді түйретіп

Жалынға міне күйгенім.

Қайғы басты, күлмедім.

Түсірмес едім жараны,

Қапы қалдым білмедім.

Перде тартты бетіңе.

Қара перде ашылып

Қашан жетем ниетіме?.. – [6, 54 б.]

«Мың бір түн» аудармаларының өзгешеліктерінің бірі – оқиғаны баяндау барысындағы іс-әрекеттердің әртүрлі қырынан көрінуі. Мысалы «Нұраддин уәзір мен оның ағасы жәйлі хикаяда» Қ.Әбдіқадыров пен Сальенің аудармасында Бадраддин Хасанды баласы Әжіп таспен ұрып есінен тандырса, Қ.Әбдіқадыровтың тәржімасында Ғажап хасанды қамшымен бастан тартып жіберіп сұлатып кетеді. Татар ғалымы Х.Миннегуловтың айтуынша әке Хасан мен оның ұлы Гажиб мүлде кездеспеген. Ал, олардың кездесіп, баласы әкесін танымауы себепті таяққа жығуы аудармашылардың қиялынан туындаған әрекет [7, 87 б.]. Қ. Әбдіқадіров аударған «Мың бір түн» әңгімесінің өн бойынан қазақ тілінде қалыптасқан тұрақты сөз тіркестері, араб тілінен қазіргі әдеби тілімізге енген сөздер көптеп кездеседі. Сонымен бірге аудармашының осындай тіркестерді, диологтарды беру кезінде өте шебер қолданғанын да атап кету қажет. Мысалы, жинақтағы бір әңгімедегі есек пен өгіздің арасындағы диологтан нағыз шеберліктің үлгісін көруге болады. «Хуз әл-химара уа харасәһу мәкәнәһу әл-йаума, уа раджәға ахра-н-наһар» – деген түпнұсқадағы қожайынның сөздерін Әбдіқадыров «Олай болса өгіз дем ала тұрсын, оның орнына есекті сыңар етіп жер жыртыңдар» – деп аударады да, ол күні бойы өгіздің орнына жер жыртып, кешке жақын оралды – деген сөйлемдерді «Өгізге парлаған есекті қас қарайғанша қосқа салды» – деп аударады [6, 12 б.]. Келтірілген мысалдардан есектің күні бойы өгіздің орнына жер жыртып кеш бата келгенін аудармашы «қас қарайғанша» деп өте шебер аударған. Сөйлемді осындай тәсілдерді қолдану туындының стилін айшықтап, мазмұнын байытып, құндылығын арттыра түсетіні сөзсіз.

«Мың бір түн» ертегісінің араб тіліндегі нұсқасымен Қ.Әбдіқадыровтың және Қ.Мұхамеджановтың (орыс тілі арқылы) жасаған аудармаларын салыстыра отырып, бірқатар айырмашылықтарды байқадық. Негізгі айырмашылық араб тіліндегі нұсқада әңгіме айтылар түні фә ләммә кәнәт әл-ләйләту-л-улә,... деп мың бір түннің қай түні екенін ескертіп отырады да, қалат: бәллиғни әййуһа-л-мәлик әс-сағид әннә... деп әңгімені бастап кетеді. Мұндай құрырылым қазақша нұсқаларда сәл басқаша жасалады. Мәселен, араб тіліндегі бесінші түнгі әңгімені қазақша нұсқалармен салыстырып көрейік, (фә ләммә кәнәт әл-ләйләту-л-хамисату) қалат: бәллиғни әййуһа-л-мәлик әс-сағид әннә-л-мәликә йунан қала ли уәзириһи: әйуһа-л-уәзир әнтә дахилука әл-хасад мин әджли һәзә-л-хаким. Фә туриду ән ақтуләһу уа бағда зәликә әндаму кәмә нәдима әл-мәлику әл-Синдбад ғәла қатли-л-баз... деп Шаһризада бірден әңгімеге көшіп кететін болса [5,6 б.]. Қ.Әбдіқадыровтың алтыншы түні түпнұсқа мен Қ.Мұхамеджановтың аудармасындағы бесінші түндегі әңгімемен сәйкес келеді.

«– Ей, ұлы бақытты патшам, Мәлік-Юнан уәзіріне мен ғалымды өлтіріп, Мәлік-Сандыбаттай опық жей алмаймын – деді.

– Ол қандай әңгіме еді? – деген уәзірі. Патша әңгімені айтты» [5, 38 б.].

Қ. Мұхамеджановтың аудармасында бесінші күні кештегі оқиға былай өрбиді: «Дүниезада: – Жатқың келіп отырмаса кешегі әңгімеңді басташы, апа»! – деді.

– Уа, алдияр патшам, сол жерде Юнан патша өзінің уәзіріне былай

депті:

Ал, Қ.Мұхамеджанов нұсқасында әңгіме болған түндер сәйкес келгенімен, аудармашының алдияр, өмір бойы өкінішпен өткен кері, тәуіп сияқты сөздерді өз жанынан қосқандығы көрінгіп тұр. Мұндай сөздер мен оралымдар тек қазақы дүниетанымға сәйкеседі деп ойлаймыз.

Жоғарыда берілген әңгіменің аудармаларын әрі қарай салыстырып көрейік:

Фә қала әл-мәлик: зукира әннәһу кәнә әл-мәлик мин мулуки-л-Фарис

йухиббу-л-фурджати уа әт-тәнәззуһи уа-с- сайд уа-л-қанас, уа кәнә ләһу баз рәббаһу лә йуфариқуһу ләйлән уә наһаран, йубиту тула-л-ләйли би қурбиһи, уа изә талаға илә-с-сайд йа’хузуһу мағаһу,

Қ.Әбдіқадыров берілген мәтінді:

Берілген әңгіменің сюжеті мен құрылымы, мазмұны қазақ тіліндегі екі аударма да түпнұсқамен толық сәйкесетінін сараладық. Әйтсе де аудармашылардың қаламгерлік шеберліктеріне қарай кейбір өзгешеліктер де жоқ емес. Мәселен, Әбдіқадыров бірнеше белден, бірнеше құздан өтіп киікке қалай жеткенін өз танымына бейімдеп сипаттай келіп, қайтар жолда шаршап, шалдығып ат аяғын басуға жарамай қалды деген эпизоды мен түпнұсқадағы ағаштың басындағы жылан сөзін қара шұбар деп суреттегенін автордың өз жанынан қосқаны білініп тұр [6, 39 б.]. Патша құсының қанатын қылышпен шауып тастағаннан кейін сұңқардың басымен ағаштың басына қара деп ишарат жасауы түпнұсқадан жолма-жол аударғандай әсер береді. Қ.Мұхамеджановтың әңгімені аудару барысында құралай бір алаңға бұрыла бергендегі патшаның сұңқарды жіберді және жыланды білектей қап-қара екен деп сипаттауын оның оқиға мазмұнын көркем өрнектеуге күш салғаны деп тұжырымдауға болады [5, 46 б.]. Қ. Мұхамеджанов бұл кітапты орыс тіліндегі аудармасы арқылы жасалғанын ескере отырып, оның аудармасын қазақ тіліндегі екінші аудармамен салыстыру мақсатында қарастырдық. Ал, Қ.Әбдіқадыров «Мың бір түн» ертегісі жайында араб, парсы, түрік, монғол тілдерінен жинап аударып шықтым деген кітап соңында берілген автордың өз ескертпесіне орай саралар болсақ, оның әрбір түндегі әңгімені бастағандағы Шаһризаданың патшаға қаратып айтқан сөздері мен мәтін ішіндегі кейбір сөз оралымдарының араб тіліндегі түпнұсқамен дәлме-дәл үйлесім тапқанын көреміз. Аудармашының осындай ерекшеліктеріне қарап, оның араб тіліндегі нұсқамен таныс болғанына күмән келтіре алмаймыз.

Жалпы, араб тіліндегі шығарманың қазақ, орыс тілдеріндегі нұсқаларындағы айырмашылықтар түрлі дәрежеде. Олардың негізгі себебі қандай нұсқадан аударғанында және соның табиғатына байланысты. Екінші, қазақ аударма өнерінің қалыптасуы мен жеткен биігіне, жеке аудармашының танымы мен стиліне, оның оқырман талғамынан шығу мақсатындағы принциптеріне қатысты. Дегенмен, қандай айырмашылықтар болсын, олар негізгі оқиғаны баяндау тәсілі мен идеялық көркемдігі, поэтикасы жағынан өзара тығыз үйлесім тауып, сабақтасып жатыр. Аудармашылар, негізінен, әңгіменің сөзбе-сөз немесе дәлме-дәл аудармасын бермей, негізгі мазмұнынан ауытқымай-ақ өз сөзімен беріп отырған. Түпнұсқадағы оқиғаның негізі сақталғанымен, оның берілу үлгісі, сипаты өзіндік ерекшеліктерге ие болады. Тақырып пен мазмұнның үйлесім табуына қарап, аударма түпнұсқадан тартымдырақ деген тұжырым айтуға болады.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   Teoria literatury. Т. 4 Literaturnyi proses. gl. red. U.B.Dorev. – Моskva: IMLI RAN, Nasledie, 2001. – 624 s.
   
2. 
   Тysyacha i odna noch. /per. s аrаbs. Salie М.А. 8 тоmov. – Моskva: GIHL, 1958-1960.
   
3. 
   Мyn bir tun. Тort тоmdyk. Т. 4. / аud. Q.Abdikadyrov. – Аlmaty: QMKAB, 1961. – 407 b.
   
4. 
   Alfu leilatin ua leilatin. Мujallad sani. Аs-sаiiаdu uа-l-gifrit. – Мisr: daru Мisra li-т-тibagati, 48 s.
   
5. 
   Мyn bir tun. Т. 1. /orys тіlinen aud. Q.Мuhamedjanov. – Аlmaty: Jazushy, 1988. – 326 b.
   
6. 
   Мyn bir tun. Тort tomdyk. Т. 1./aud. Q.Abdikadyrov. – Аlmaty: QMKAB, 1961. – 472 b.
   
7. 
   Мinnegulov H. Sharyk ham tatar adabiatinda kysaly kisalar (poetika ham adabi baglanysh maseleleri). – Qazan: Qazan universiteti nashriaty, 1988. – 199 b.
   
8. 
   Alfu leilatin ua leilatin. Мujallad auual. Hikayatu-l-himar ua-saur maga sahibi-z-zirg. – Мisr: Дәру Мисра Мisra li-т-тibagati, 50 s.
   

In this article is devoted to the problem of the translation of collection «Thousand and one night» into Kazakh language, the manifestation of national philosophy.