Ұмытылмаған отан, Ұмытылмайтын отандастар

Bugünkü kazançlarımız bizim gerçekten “şanslı yolcu” olduğumuzu gösterdi. Çünkü burada anlatılanları elde etmek için defalarca gelmek ve haftalarca uğraşmak gerekecekti. O da bir şans eselesi. “Türk Dünyasının” desteği sayesinde daha önce Kazakistan’da ders vermiş Türk alimlerinin de yardımıyla işimiz kendiliğinden yapılıverdi. Osmanlı İmparatorluğunun ve İstanbul Üniversitesindeki nadir eserler kütüphanesinin kataloglarını, “Türk Dünyası”Vakfının kütüphanesini gördüm. “Otrar” kütüphanesi akademik fonunu kurmaya çalışan “Kazak El Yazma Eserleri” isimli 10 ciltlik kitaba gerekli olan ve XIXX asırlara ait Kazakistan’la ilgili 30 civarında ilmi araştırma kitabını aldım.

İlave olarak Osmanlı İmparatorluğunun arşivinden çok nadir bulunan ve Kazakistan için çok gerekli ve sadece arşiv çalışanlarına verilen:

1.Topkapı Saray Müzesi arşivinde bulunan AltınOrdu, Kırım ve Türkistan Hanlıklarının Yarlık ve Birigleri. 1940.

2. AltınOrda devleine ait metinler. 1941.

3.Altın Orda hanlığını kuruluşu ve gelişmesi. Metinler. 1976.

4. Sovyetler Birliği bünyesindeki Altın Orda halklarının metinsel araştırması ve kaynaklar. 1990.

5. Osmanlı ile Türkistan arasındaki Yazışmalar (XVI-XX asırlar). Ankara. 2004.

6. Osmanlı İmparatorluğunun Yapısı(Kuruluşu, Fermanlar, Yazışmalar. Kataloglar.). I.Cilt. 1988.

7. Osmanlı İmparatorluğunun Yapısı(Kuruluşu, Fermanlar, Yazışmalar. Kataloglar.). II.Cilt. 1989.

8. Yarlık Metinleri. 1993.

9. Osmanlı Arşivindeki Kazan (Nogay, Sibir, Astrahan) Hanlıkları Metinleri). 2005.

10. Osmanlı İparatorluğunun Yıllıkları (1299-1512). Etinler. Kataloglar. İstanbul 2000.

Listesindeki bu kitapları veya bunların fotokopyalarını almak mümkün oldu.

Bunlar çokdeğerli el yazması eserler “Otrar Kütüphanesi” ndeki alimlerin ilmi çalışmalarına, Kazak tarihine ait kültürel kaynakları seçme ve ilmi değerlendirmeler yapmalarına yardımcı olacaktır.

Çok kısa bir seyahatte elde ettiğimiz sonuçlar oldukça verimliydi. Tatmin olmuş bir tarzda ikindi civarında Galiya ablanın evine döndüm. Bu akşam için İstanbul’daki Kazakları toplayarak bir yemek verecek. Bir iki saatlik dinlenme esnasında valizimi ve günlüğümü düzenledim.

Galiya ablanın akrabaları, dayıları, yeğenleri toplandı. Kayınbiraderi Sıdıkan Ağa, Madalim Hacı, onun damadı Ramazan Dönmez, Kulakay hacı, Mediy Çalışkan, Masaliy Cedik, Ayımhan Satıcı, Ali Engin, Mustafa, Türk yengemiz Şefkar, Türk damat Mahmut, kızları ve bizim yarlığayıcı meleğimiz Saadet, oğulları diş doktoru Turan, Havayolu görevlisi İbrahim toplandık. Akademisyen Abdülvahap Kara geldi. İstiklal mücadelesinin savaşçısı, bu dünyanın cehennemini göre Madalim hacı ile bu evin dünürü ile ağabeyimiz Ramazan şakalaşarak oturdular. Madalim hacının sohbetini dinlemeye koyulduğunda gözlüğünün arkasından insanın ğöğsünü delercesine baktıktan sonra yastığa yaslanarak Altay Dağlarından istiklal uğruna yaptıkları mücadele ve sonrasındaki göçten biraz bahsetti. Bu kısa sohbeti yazmamazlık edemeyeceğim.

Madalim hacının sohbeti. Nereden silah buldunuz, göçe nasıl başladınız ? diye mi soruyorsun. Alibek Hakim dikkatli bir kişiydi. Doğu Türkistan cumhuriyeti Çinlilerin kontrolüne geçerek ordu terhis edildiğinde, Doğu Türkistan İslam Cumhuriyetinin Halk Kahramanı ünvanına sahip olsa da komunist idareciler ondan şüphe ediyorlardı. Alibek Hakim zeki, seri ve nişancı yiğitleri çevresine toplayarak büyük bir mücadeleye hazırlanmaya başladı. Elimizdeki silahlarımızı sakladık. Çinliler liderleri toplantıya çağırırlarsa mücadele başlayabilirdi. Alibek Hakim o toplantılardan birine gidince ben daha önceden Sovyet askerlerinin bulunduğu bölgeyi kolaçan etmeye çıktım. Bir vadiye tırmanırken yeni kazılmış bir toprak arasından bir tahtanın ucunu gördüm. Hemen attan indim ve tek başıma orayı kazmaya başladım. Meğer o zamanın bütün gençlerinin sahip olmayı hayal ettiği gibi yepyeni sapsarı saplı tüfeklerdi. Kutu kutu kurşunları da vardı. Bir tanesini seçtim ve tekrar yamaçtaki çalılıkların arasına gömdüm. Ertesi günü yine oraya gittiğimde bir grup Çin askerinin yamaca tırmanmakta olduğunu gördüm. Hemen saklandım. Tam dünkü tüfeklerin gömülü olduğu yerde durdular, atlarından inerek benim bulunduğum yere doğru yürümeye başladılar. Meğer o askerler odun toplamaya gelmişler. Çalıları kökünden koparmaya başladılar. Allah korudu ve gömülü tüfekleri görmediler. Onlar gider gitmez atıma bindim ve koyun güden eniştemize gidip durumu anlattım. Yanımıza güvenilir iki genç daha aldık ve 200 tüfeği kurşunlarıyla beraber develere yükledik, koyun ağılına gömdük. Toprağın üstüne koyunları yürütünce hiç kazılma izi kalmadı. Tabii üst baş toprak oldu, yıkandık. Babamdan (Ağabeyi Omar Çobanoğluna) saklamak mümkün değildi. O da Alibek Hakim’e haber vermek için beni yanına aldı. Bunu duyar duymaz Alibek Hakim gece geldi tüfekleri aldı ve seçtiği gençlere dağıttı. Hepsine tüfek kullanmayı öğretti. Başka bir silah deposu daha bulundu. Çok geçmeden göç ettik. Meğer son gittiği toplantıda Sovyetlerin danışmanı Alibek Hakim’e “ Hey Kalibek! Eğer bir çaresine bakmazsan senin hayatın tehlikede“ demiş.

Yol çok meşakkatliydi. Bizden önce otuzlu yıllarda gidenlerin tecrübesi olmasaydı bizler Himalayaları sağ-salim geçemezdik. Canımhan Altay’ın hükümete karşı sorumluluğu olduğu için babasını hükümete emanet etti. Afganistan’a gidemezdik o bölgede kızıllar engel koymuştu. Dunghuan tarafında ise Çinliler vardı. Önümüzde Taklimakan vardı. Taklimakan’dan geçmek ve Tibet ile Himalayaları aşmaktan başka yol yoktu. Mecburi olarak Tibet’e doğru yol aldık. Binlerce hayvandan oluşan ( büyük ve küçük baş) sürüler, kilometrelerce uzayan göç kervanı, bağıran develer, kişneyen atlar, ağlayan çocuklar… Devamlı değişen hava durumu. O zamanki meşakkat anlatmakla bitmez. On sekiz yiğidi seçerek ön tarafa gönderdi. Göç kervanının konaklama yerlerini belirliyoruz, önden gelecek düşmanı bekliyoruz. Göç boyunca kızıl çin ve ak çin askerleri yolumuzu kesti, böğrümüzden saldırdı, arkamızdan kovaladılar. Tabii ki elimizde tüfek oldukça düşmana teslim olabilir miydik! Tüfeğim cook güzeldi. Böylece bir sene kadar göç ettik. Önceden giden Kazak göçünün adamlarıyla karşılaştık, tavsiyeler aldık.

-En çok zorlandığınız ve halkın bitap düştüğü anlar hangileriydi?

-Allahın her gün çarpışma, hiç bir gün rahat uyumadık. Yine de en zoru ve insanların en çok zorlandığı dönem Tibet platosundan geçerken oldu. Hayatta bu kadar iflah olmaz bir tabiat görmezsiniz. Geriye dönme ümidi kesilince Tibet platosunda hayatta kalma mücadelesi verdik. Dolayısıyla orada sadece Tibet’e özgü hayvanların etlerinden faydalandık. Yabani atlar boldu. Bütün plato çırılçıplaktı. Atların yiyebileceği bir şey yoktu. Suyu rüyanızda bile göremezsiniz. On bin kadar koyun, sürülerle atlar ve develerimizle göç ediyorduk. Ama bizim hayvanların etini yemedik. Onları yediğimiz zaman derhal hastalanıyorduk. Esekbattı da çok sayıda atlarımızı kaybettik. Ondan sonra avladığımız hayvanların etlerini yıkayarak atlarımıza yedirdik. Atlar av hayvanı etlerini yonca yercesine çiğneyerek yutarlardı. Ama kanlı etleri yemiyorlardı. Buna dayanamayarak kendi hayvanlarımızın etlerini yiyenler de kendi hayvanlarımız da hep öldüler. Çocuksuz topluma dönüştük. Yüksek basınca karşı küçük çocuklarla atların idrarlarını ilaç olarak kullandık. Nihayetinde kurtulduk. Döngen ve Tibet askerleri de çok zorluk çıkardılar. Çaresizlikten kendimizi korumak için Tibetlilere gördüğümüz yerde saldırıyorduk. Onların hayvanlarını ve yiyeceklerini gaspettik. Onların inancına göre yolcuya dokunmazlarmış. Bu bizim işimize geldi. Ama onlarda bize hiç acımadılar. Sulak yerlere gitmemizi engellediler. Böylelikle Himalayaları aştık. “Diye derin bir nefes aldı Madalim hacı.

Aksakal biraz dinlensin diye ondan daha genç olan Madiy hacıya döndü:

-Siz neler yaptınız o zamanlarda dedim.

-Bunların hepsini kurtaran benim, dedi.

Sofradakilerin hepsi de:

-Evet doğru söylüyor. Bunun çok emeği var, diyerek gülüştüler. Bu gülüşmeleri pek anlayamadığımı görünce:

-Ben o zamanlar onlu yaşlardaydım. Bunların hepsi de benim önümde gelip bardaklarını doldurmamı isterlerdi, dedi keyifle.

-Gerçek kahraman siz olmalısınız dedim safça.

Meğer Madi ağabeyimizin çocuk idrarı dağ zirvelerindeki dağcı hastalığının birebir tedavi yöntemi olan en ilkel ilaçmış.

Sınırdan geçtik ama şehre ulaşmak için yine sarp kayaları aşmamız gerekiyordu. Eğer bir kaç gün içinde bu geçidi geçemezsek bütün göç kervanı gelecek seneye kadar burada kalmak zorundaydı. O durumda kesinlikle açlıktan ölebilirdik. O sırada Alibek Hakim hükümetle anlaşarak bir uçak kiraladı. Üç binden fazla insanı bir haftada taşımak mümkün değildi. Çoluk-çocuk, ihtiyarlar ve hastalar ilk olarak uçağa bindiler. Göç kervanıyla gelen 3000 koyunun parası bizi ölümden kurtardı. Böylece Hindistan-Keşmir’e ayak bastık. Oradaki müslümanlar bizi sıcak karşıladı. Başkaları da bize sevgi göstermese de, iteklemediler. Bu arada bütün göç kervanı birleşti. Amerika elçiliğiyle Birleşmiş Milletlerin yardımıyla Türkiye’ye geldik. İşte şimdi burdayız diye sözünü bitirdi Madalim hacı.

Evett, istiklalin meşakkatli yolu ne kadar zor olsa da, bağımsızlık ruhuyla ömür geçirmek o kadar tatlıdır.

Bu arada Köksegen, Sıdıkan, Malik aksakalların, Hadiyşa Nene, Galiya ablanın sohbetlerini birleştirerek yazmak istiyorum. İlk göç kafilesindekiler müslüman bir devlete gitmek istemişler. Amerikan elçisi vedalaşırken dolar banknotını ikiye bölmüş ve birini kendisi diğerini de göç liderine vermiş. O dolar parçası ile göç kafilesi nereye ve hangi ülkeye gitmek isterse ABD o ülkeye onlar için kefalet verecekmiş. Amerikan temsilcisi yırtık doları görerek diğer yarısıyla birleştirmiş ve Birleşmiş Milletler aracılığıyla onlara mali yardım verdirmiş. Kalibek Hakim ve Hüseyin Teyci ve başka liderler Amerika’ya gidersek evlatlarımız hristiyan olurlar; Arab memleketlerimize gidersek Kazaklığımızı kaybederiz. Kanı bir Türk yurduna gidelim kararına varmışlar. Ama Türkiye devleti onları kabul etmemiş. Ancak Menderes başbakanlığa gelince özel temsilci göndererek onları mülteci ve Türk soylu oldukları için gemiyle aldırmış. İlk önce İstanbul’a gelmişler. Hadiyşa Nenenin Menderes’e saygısı da bu yüzden olsa gerektir. Bir sene içinde onlara yer beğenmeleri söylenmiş. Üç yüz aile hayvancılığa elverişli Altayköyü, Alibek Hakim liderliğindeki grup ticarete elverişli Salihli’yi tercih etmişler. Niğde bölgesi sazlık ve bataklıkmış. Kazaklar çevreden traktör kiralayarak bataklığı kurutmuş ve tarıma başlamışlar. Mısır ve tahıl ekmişler kısa zamanda toparlanmışlar. Kazakları daha önceden bilmeyen Anadolu Türkleri, onları önce yadırgamışlar. (Toprakların başkalarına verilmesinden kim hoşlanır) Ancak Kazaklar hükümet korumasında olduğu için gençlerin aşk-maşk problemleri çok fazla büyümemiş. Fakat daha sonra dünürlükler ilerlemiş, kız alıp vermeler çoğalmış. Niğde’nin en zengin on kişisinden birinin Kazak olduğunu duydum. Denize yakın Salihli’dekilerin de durumları iyi. Siyasete karışarak 12 Eylül öncesinde Bozkurtların üyesi olarak hapse atılan Turan, Galiya ablanın oğlu ile de epey sohbet ettim. Bozkurt partisi şimdi siyasetteki partilerden biridir. Tam o seçim öncesi günlerde, Bozkurtların lideri Türkeş(aslında Muhsin Yazıcıoğlu) helikopter kazası geçirdiği için kaza yerinde araştırmalar yapılmaktaydı. Galiya ablanın ailesiyle tanışıyorlarmış. O liderle aynı hapislerde bulunan Turan bu evin oğlu ve şimdi diş doktoru, silah üreten atölyesi de varmış. “Bağımsız devletin kendi silahlarını yapabilmesi lazım. Ben bu konuda Kazakistan’ın ilgili makamlarına teklif verdim. Bağımsız Kazakistan’a benim yapacağım katkı olurdu. Bunu iletin” diye ricada bulundu. Onun bu arzusunu buradan iletiyorum.

Galiya ablanın Türk damadı Mahmut ile edebiyat ve özellikle Türkiyedeki edebi hareketler ve eğilimler hakkında fikir teatisi yaptık. Özellikle en tehlikelisi Türk milletinin iç gelişmeleri hakkındadır. Batıya yöneliş, ulusal değerleri ve tarihi olaylara farklı bakış açılarının ortaya koyulması konuları endişe kaynağıdır. Benim aklıma “Kazakistanlı Halk” kavramını, bizim vazgeçtiğimiz komunizm ütopyasını tekrarlamak isteyen bizim “Kazak ideologları” geldi. Tarih boyunca bağımsız yaşayan Türk milleti bile manevi kayıplar yaşarken, daha bağımlılık boyunduruğundan kurtulamamış olan bizleri ne menem hayat beklemektedir. Abdülvahap Kara’nın telefonundan Meryem Kırımlı’yla konuştuk, Üçümüz “Doğu Türkistan Milli İstiklal hareketi” başlıklı 5 ciltik bir eseri beraber hazırlamaya karar verdik. Abdülvahap bize bundan 3-4 yıl evvel böyle anlaşma yaptığı Mansur Teycinin hatıralarını hazırlamakda olduğunu ve onu bize vereceğini söyledi. Biz selam ederek sonucu beklediğimizi söylemesini rica ettik. Abdülvahapla Meryem Türkiye, Avrupa ve Amerikada çıkan eserleri çevirmeyi kabul etti.

Böylece koyun kellesi ve etini yiyerek, yoğurtlu et suyunu içerek, kırmızı koyu çay içerek altı saat boyunca sohbetleştik. Gençlerle konuşmaya fırsat olmadı. Fakat Ramazan ve ŞükrüAli’yle sohbetlerimden, televizyondan öğrendiğim kadarıyla bugünkü Türk toplumunun uygarlıkların karıştığı fener olduğunu anladım.Ben bu insanlarla ayrılamaya kıyamayarak vedalaştım.

Gecenin sonuna doğru Hasan Ağamız haberleşti. Kendisi Münih’te olmasına rağmen bize Türkiye’de organize ettiği misafirperverliğe teşekkür ettim. Bizim hakkımızda.”Dayılığından başka eksikliği yoktur” demiş. Bende karşılık olarak “yeğenden gördüğüm iyilik bu olsun” dedim. Gerçekten de Allahın yardımıyla, o kişi de ben de memnun olduk.

Yarın sabah yedide memlekete döneceğim. Kitapları topladım. Gündeliği yazmak da kısa gecenin biraz vaktini aldı.

Hediyesiz seyahat olur mu? Avrupa ile Asyayı besleyen İstanbul’un halk pazarına (KapalıÇarşı?) da Ramazan’la gittim. Bütün gün gezsek bitiremeyeceğimiz çarşıymış. Bizim gibilerin gideceği yer değilmiş. Sadece can satılmıyor, başka her şey var. Bize sadece can gerek olduğu için fazla dolaşmak istemedik.

Galiya ablanın koyu kırmızı ve bedava çayını doya doya içtik. Galiya abla ile Sıdıkan ağanın hanımı Şefkar yenge çoluk-çocuklara hediyeler verdiler. Bu da bir gelenek. Benim için Ramazan tarafından Kazakların atölyesinde torunlarım için özel dikilmiş deri paltolardan daha kıymetli bir şey yoktu. Hepsiyle vedalaştım. Galiya ablanın hüzünlü gözlerini görünce anam ile halalarımın gözlerini hatırladım.

Elveda Zeytinburnu! Sağlıcakla Galiya Abla! Sağlıcakla kalın bir kaç günkü dostluklarını bütün bir ömre değişmeyeceğim değerli kardeşler. Sağlıkta tekrar görüşelim bu seyahate sebep olan Münihteki Hasan Ağa diye arabaya bindim.

Eyy Allah-ü teala! Yurtdışına giden kazakların Kazakistan toprağını basar basmaz dillerinin hemen Rusçaya dönüşüvermesini anlayamıyorum. Kazakça yol tarifini bile anlamıyorlar. Aman da eğitimlerine ve kültürlerine…Gören gözün beğeneceği kadar yakışıklı iki Kazak genci benim bagajıma yardımcı oldular. “Buradaki gazinoya geldik ve üç gün üç gece uyumadan oynadık. Bir senelik dinlenmeye değdi. Takım elbise eksikti onar tane aldık”dediler. Bacanaklara sevinerek Almatı’ya ulaştım.

Üç saatliğine de olsa buradaki Alma ile Nazım’ı kokladıktan sonra Astana’ya yola çıktım. Sunkar karşıladı. Torunlarımı kokladım ve özlem giderdim. “Şanslı Yolcu”nun günlüğünü burada bitiriyorum.

Nisan yağmurları ile biten Nevruz kutlamaları bereket kaynağının başlangıcı olsun.

NOT: Astana’y dönünce internetten bu seyahatin amacıyla ilgili Ankara’dan doktor Meryem Kırımlı’dan aldığım mektubu da ekliyorum.

“Çok Değerli Tursın Ağa Jurtbay!

Telefonda bahsettiğiniz 1-Thomas Laird’in Into Tibet” kitabına ek olarak Prof. Linda Benson’ın 2-Ili Rebellion, 3- Last Nomads of China, ve 4-James Millward’ın Eurasian Crossroads gibi kitaplarında dedem Alibek Hakim hakkında bilgiler vardır. Fakat ingilizce olarak daha önceden çıkan kitaplar, doktora tezleri ve makaleler de çoktur. Ancak batıda copyright belası-kanunları olduğu için (ve ben o yazarların hepsini tanımadığım için) (tanıdıklarımdan) onlardan izin alabilirim diye düşünüyorum. Onlarla haberleşmek icap etmektedir. Bu konuda sizden resmi yazı bekliyorum. Tercüme çok zor olmaz ama hukuki açıdan düzgün çalışmak ve yazarlardan resmi izin almazsak mahkemeye verirler büyük problem doğar.

Size telefonda söylediğim gibi, bende “Kazak” gazetesinin bir kaç sayısı var. Maalesef tamamı değil. Bu mektuba ek olarak size bir tanesinin fotokopisini gönderiyorum. (Hepsini bir mesajla göndermek ümkün değil).

Size sağlık ve işlerinizde başarılar dileyen kardeşiniz Meryem Hakim.”