Монография центр уйгуровед 13112019. indd
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Pdf көрінісі
|
2019 УЙГУРОВЕДЕНИЕ В КАЗАХСТАНЕ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ, АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, СОВРЕМЕННЫЕ ДОСТИЖЕНИЯ - материалы конференции(отв.ред. А.Б. Дербисали, Р.У. Каримова)
| зат есім жасаушы жұрнақтарды:
а) есімдерден зат есім жасаушы; ə) етістіктен зат есім жасаушы; б) араб-парсы тілдерінен енген сөздер - мен бірге кіріп, қазіргі түркі тілдеріне бейімделген зат есім жасаушы кірме жұрнақтар деп бөлуге болады. А) есімдерден зат есім тудырушы жұрнақтар. -лиқ, -лик, -луқ – ең өнімді зат есім тудырушы жұрнақтардің бірі. Бұл жұрнақ «Тəварих-и мусиқиун» жазба ескерткішінде зат есім мен сын есімдерге жалға - нып, кəсіпті (хәттатлиқ, алимлиқ, мудәрислик, сәяһәтчилик, шаир- лиқ, һәкимлиқ, муғәннилик) ; дерексіз мағыналы зат есімдерді (дост- луқ, тәбиәтлик, улуғлиқ, йеқинлиқ) ; мекен-жайды білдіретін сөздерді (хотәнлик) ; қандай да бір құбылысқа, затқа қатысты атауларды (тил- сизлиқ, илимсизлиқ, ярлиқ) жасайды. Трактатта бұл жұрнақтың -лик, -лиқ жəне -луқ варианттары қолданылады. Жұрнақтың -лүк варианты мүлде кездеспейді. Бұл жұрнақ ХІV ғасыр жазба ескерткіштерде кез - деседі 1 . «Шыңғыс-наме» ескерткіші тілінде бұл жұрнақтың - лық, -луқ, -ліг, лік варианттары кездеседі. Мысалы, əлеуметтік мəн арқалған сөз - дер (ханлық, қуллуқ, падшалық нәвкәрлік) , нақты мақсатқа арналған сөздер (ярлық, аталық) т.б. . «Сенің ханлықыңғə мəн чыдармəн. Әммə менің ханлығымғə сəн чыдымассəн», – теді. Һəр нə бабамыз йарлығы болса аның бірлə болалы. -чи жұрнағы. -чи жұрнағының семантикалық мүмкіндігі кеңейе беруінің нəтижесінде алғашқы қарапайым қатынас біртіндеп күрде - лене түседі 2 . Шығыстүркістандық жазба ескерткіштерде мамандық, кəсіп иесін (отунчи) , іс-əрекетті атқарушы адамға қатысты (йолучи, қонучи) сөздер кездеседі. «Шыңғыс-наме» ескерткіші тілінде -чи жұр - нағының көмегімен жасалған сөздер сирек те болса кездеседі: ундәкчі, әлчі, атғучу, қарақчы т.б. Йəнə бірсі алб, атғучу, баһадур əрді. Бұл жұрнақтардың туынды етістік негіздерге жалғанып, атғучу сияқты кəсіп түрін білдіретін зат есім жасайтынын жоғарыдағы мысалдардан байқауға болады. 1 Керимов Ә. Словообразовательные аффиксы в языке памятников тюр - коязычной литературы ХIV века (на материалах «Хусрау и Ширин» Кутба, «Гулистан бит-турки» Сейфа Сараи, «Мухаббат-наме» Хорезми). АКД. – Ал - маты, 1979. – 6-8 с. 2 Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері. ІІІ том. Өтеміс Қажының «Шыңғыс-намесі» тілінің көрсеткіш-сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. –56 б. 276 Көне түркі жəне шағатай дəуірлеріндегі жазба ескерткіштер тілін - де сөздер құрамындағы -даш жұрнағы «біргелікті, бір нəрсеге қаты - стылықты» білдіреді. «Құтадғу білікте» бұл жұрнақ адаш, қолдаш, қарындаш деген үш сөздің құрамында, ал «Шыңғыс-наме» ескерт - кіші тілінде тек қарындаш сөзінің құрамында кездеседі. Мысалы: Қарындашымыз ханны нəчүк көрдүң вə нə түрлүк кіші турур? Бұл жұрнақтың шығу төркіні туралы түркітануда бірыңғай пікір жоқ. Ға - лымдардың көбі оның - да септік жалғауынан жəне етіс жасаушы - ш жұрнағынан шыққандығын айтса, кейбіреулер оны парсы тілінен ен - ген деп біледі 1 . «Тəварих-и мусиқиун» жазба ескерткішінде бұл жұр - нақпен жасалған зат есімдер кездеспейді. Ә) етістіктерден зат есім тудырушы жұрнақтар. жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|