Монография центр уйгуровед 13112019. indd



Pdf көрінісі
бет91/108
Дата15.09.2022
өлшемі2,74 Mb.
#149617
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   108
Байланысты:
2019 УЙГУРОВЕДЕНИЕ В КАЗАХСТАНЕ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ, АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, СОВРЕМЕННЫЕ ДОСТИЖЕНИЯ - материалы конференции(отв.ред. А.Б. Дербисали, Р.У. Каримова)

-уш, -үш, ыш

көрүнүш, уруш, йүрүш, йүгүрүш, йарыш
. Ол көрүнүшдə сізнің са
-
ламəтлігіңізні сорды. Нəчə йыллар қабаб уруш салдылар, ала біл
-
мəділəр.
-ақ

қышлақ, тузлақ. -гә: білгә
: Бу жəһəтдін каһінлар бірлə 
білгəлəріні бақтурдылар. Жоғарыдағы етістіктерден зат есім туды
-
рушы жұрнақтар «Шыңғыс-наме» ескерткіші тілінде келеді. Төмен
-
дегі келесі жұрнақтар ХІХ ғасыр жазба мұрасы Шығыстүркістандық 
жазба трактатында кездеседі. 
-ғ, -г, -қ, -к, -уғ, -үг, -уқ, -үк
жұрнақтары 
етістік түбіріне жалғанып, əрекет нəтижесі, құрал мағынасын біл
-
діретін зат есімдерді жасайды. Трактатта бұл жұрнақтың 
-(у)ғ//-үк
ва
-
рианттары кездеседі 
(уруғ, буйруғ, пүтүк, өлүк 
т.б.). 
-т//-ут//-үт 
жұр
-
нағы етістік түбіріне жалғанып, əрекет нəтижесін білдіретін зат есім 
жасайды. М.: туғут. Трактат тілінде оның варианттары кездеспейді. 
-м, -им, -ум, -үм
жұрнағы арқылы іс-əрекет нəтижесінде пайда болған 
нақты нəрсені білдіретін кийим жəне дерексіз мағынадағы житим, 
өлүм сөздері жасалған. 
-ғу
жұрнағымен саз-аспаптардың жалпы ата
-
уын білдіретін чалғу сөзі жасалған. Бұлардан басқа да трактатта 
-ән 
(тикән); -қа (уйқа)
сияқты жұрнақтар да кездеседі.
Б) парсы тілінен кірген зат есім жасаушы жұрнақтар. 
Араб-парсы тілдерінен көптеген сөздер жəне олардың құрамын
-
дағы кейбір қосымшалар тіліміздің лексика-грамматикалық қорын 
белгілі дəрежеде байытты. Ескерткіштер тілінде араб-парсы тілдері
-
нен енген сөз тудырушы жұрнақтар негізге жалғанып, жаңа сөз жа
-
1
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М., 1988. – 
С.147.


277
сауда кең қолданылған. Оларды сөз соңы (суффикс) жəне сөз алды 
(префикс) деп бөлуге болады. 
Сөз соңындағы қосымшалар: 
-кар
. Бұл жұрнақ парсыша 
кардан
(қылмақ, етпек) етістігінен пайда болған
1

ядкар. -кәш. -кәш
жұр
-
нағы парсыша кашидан (тартпақ, көтермек, қоспақ) етістігінен келіп 
шыққан
2
. Бұл жұрнақ жақтың белгілі бір белгі қасиетке ие екенді
-
гін көрсетеді: дилкəш. 
-дар
. Бұл жұрнақ даштан (ие болмақ, иеле
-
мек) етістігінен қысқарған
3
.
 -дар
жұрнағы тəуелдікті немесе белгілі 
бір міндетті атқарушы қасиетке ие болған жақты білдіреді:
 әмәлдар. 
-мәнд
. Бұл жұрнақ адамның нəрсеге немесе сапаға ие екенін білдіреді: 
бəһримəнд. 
-гаһ
. Бұл жұрнақ заттың (іс-əрекет, құбылыстың) нақты 
орнын білдіреді:
 баргаһ, дәргаһ, ләшкәргаһ.
-стан 
жұрнағы нақты төл 
мекенді білдіреді: 
шәбстан, Моғулстан, Фәрәңстан, һиндустан, гүл-
стан

-ман
жұрнағы дерексіз ұғым атауын білдіреді: шадман. 
Бұл жұрнақтар қазіргі ұйғыр тілінде де қолданылады
4
. Парсы тілі
-
нен кірген сөз алды қосымшасының қолданылуы ескі ұйғыр тілінде 
көп кездеспейді. Шығыстүркістандық жазба трактатында бұл тəсіл
-
мен жасалған зат есім жəне сын есім сөздер аз: 
һәм
- сөз алды қосым
-
шасы арқылы бірлікті білдіретін 
һәмсөһбәт
сөзі жасалған. Трактат
-
та қазіргі ұйғыр тілінде қолданылмайтын, алайда ескі ұйғыр тілінде 
өнімді жұмсалған парсы тілінен енген төмендегідей жұрнақтар кез
-
деседі: 1)
-әнгиз: ишрәтәнгиз
(қуаныш тудыратын); 2) -


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   108




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет