Монография түркістан, 2010 жыл Пікір жазғандар: Ә. Жолдасбеков- педагогика ғылымдарының докторы,профессор

Нақты міндеттерге, оқу-үйретім материалының мазмұнына, шәкірттердің шығармашыл танымдық іс-әрекеттеріне орай дидактикалық үдерісте сұхбат жүргізудің бірнеше түрі ажыралған.

Қазіргі күндегі кең қолданымда жүрген – “эвристикалық сұхбат” (эврика – таптым, аштым). Эвристикалық сұхбат барысында ұстаз өз шәкірттерінде қалыптасқан білімдер мен тәжірибеге сүйене отырып, оларды жаңа білімдерді түсінуге, ережелер мен қорытулар шығаруға бағыттайды.

Жаңа білімдермен таныстыру үшін хабарлау сұхбаты қолданылады. Егер сұхбат жаңа материалды ұсыну алдынан жоспарланса, ол кіріспе сұхбат сипатын алады. Мұндай сұхбат мақсаты – балаларды жаңалықты тануға дайындық қалпына келтіруді көздейді. Бекіту сұхбаты жаңа материал өтілгеннен кейін іске асырылады.

Сұхбат барысында сұрақтар бір балаға арналуы (жеке-дара сұхбат) немесе бүкіл сыныпқа (фронтальды сұхбат) қойылуы мүмкін. Әңгімелесудің нәтижелі болуы, көбіне қойылған сұрақтардың жүйелі де дұрыс болуына тәуелді.

Әңгімелесу әдісінің артықшылығы келесідей:

- белсенділік көтереді;

- шәкірттің жады мен сөйлеу қабілетін дамытады;

- игерілген білімді айқын байқауға мүмкіндік береді;

- тәрбиелік ықпалы орасан;

- нақтамалық құрал ретінде өте пайдалы.

Сонымен бірге бұл әдіс кемшіліктен де бос емес:

- көп уақытты талап етеді;

- қойылған сұраққа күмәнді жауап та болуы ықтимал (бала кейбір сұрақтарға білмегендігінен әдейі қате жауап беріп, ол басқалар санасында бекіп қалуы мүмкін).

Пікір-талас. Әдіс ретінде пікір-талас белгілі мәселе бойынша ой, тұжырым алмасуға негізделеді. Ортаға түсіп жатқан көзқарас, пікірлер әрбір қатысушының өз ойына сәйкес өрнектеліп, не басқа адамдардың ойын арқау етуі мүмкін. Бұл әдісті шәкірттердің біршама дәрежеде кемелденіп, дербес ой топшылауға, өз дәлелдегенін дәйектеп, деректеп, негіздей алатындай жағдайға жеткен шағында пайдаланған тиімді. Жақсы өткізілген пікір-талас жоғары оқу-үйретім, танымдық және тәрбиелік құндылыққа ие. Қойылған мәселені тереңдей түсінуге, басқалар пікірімен санасуға үйретеді.

Дәрісбаян (лекция). Әңгімелеу және түсіндірме әдістері кіші сыныптарда көлемі шағын келген материалды өтуде қолданылады. Ал үлкен жастағылармен жұмыс барысында кейбір тақырыптар бойынша сабақ уақытының 20-30 минутын, кейде тіпті бүкіл сабақты, көлемді болған жаңа ақпараттар легін мұғалімдердің ауызша баяндауына тура келеді. Мұндай материалды ұсыну үшін дәрісбаян формасы қолданылады. Дәрістік материалды алдын ала дайындалған мәтін бойынша тыңдаушыға сөзбе-сөз ауызша жеткізу ежелден келе жатқан университеттік тәсіл. Мысалы, ағылшын жоғары оқу орындарында осы күнге дейін университет профессорынан өз сабағына дәрісбаян мәтінімен келіп, студенттерге сол бойынша мазмұнын баяндауы талап етіледі. Ал басқа елдерде бұл дәстүр өз маңызын жойып, өтіліп жатқан материалды түсіндірудің ерекше бір әдісі ретінде сақталып қалған. Бұл тұрғыдан дәрісбаянның әдіс ретінде қажеті – мұғалімнің біршама ұзақ уақыт аралығында шәкірттердің танымдық белсенділігін көтеру тәсілдерін пайдалана отырып, ауқымы көлемді де кең мазмұнды өз шәкірттеріне жеткізуді көздеуінен.

Дәрісбаян тиімділігі оның оқу-үйретім материалын тыңдаушылар тарапынан бітімді және біртұтас, сонымен бірге сол материалды қисынды жанамалықпен және тақырыптар бойынша өзара байланыстылықта қабылдау мүмкіндіктерін қамтамасыз ете алуында.

Мектеп дәрісбаяны өткен материалды қайталауда да қолданылуы мүмкін. Мұндай дәрісбаяндар шолу дәрісбаяны деп аталады.

Қазіргі заман мектептері жағдайында әдіс ретінде дәрісбаян шәкірттердің танымдық іс-әрекетінің белсенділігін көтеруге, проблемді таным міндеттерін шешуге қажет ғылыми ақпараттарды өзбетінше іздестіруге, тақырыптық тапсырмаларды орындауға, зерттеушілік қызметтерге жанасқандай өзіндік тәжірибе мен эксперименттер өткізуге жәрдемін тигізеді.

Мұғалімнің жаңа материалды ауызша баяндауы, әдетте, көрнекі құралдарды пайдаланумен ұштастырылады. Осыдан дидактикалық құралдардағы суреттер мен заттай көрнекіліктерді қолдана білу үлкен маңызға ие.

Дәрісбаян барысында көрнекі құралдарды пайдалануда келесі талаптарды орындау міндетті шарт:

- қолданымдағы көрнекі құралдар балалардың жас деңгейіне сай болуы қажет;

- көрнекілік орнымен, қажетті шамада қолданылып, брізділікпен сабақтың қажетті сәтінде көрсетілуі тиіс;

- бақылауды көрсетілетін нысан баршаға бірдей жақсы көрінетін жағдайда орындаған дұрыс;

- көрнекілікті ұсынуда ондағы басты да мәнді мазмұнды айқын бөліп алу қажет;

- көрсетілетін құрал сабақ мазмұнына сәйкес болғаны абзал;

- көрнекі құралдағы не көрсетілетін заттағы ниетті ақпаратты табуға балалардың өздерін тартқан жөн.

Көрнекі құралды пайдалану тиімділігі көбіне сөз және көрнекілікті ұтымды ұштастыруға, игеріліп жатқан заттар мен құбылыстардың мәнін ашатын қасиеттер мен ерекшеліктерді айыра білуге байланысты мұғалім ептілігіне тәуелді келеді.

Білімдерді ауызша баяндау әдістерін қарастыруда мұғалім, әсіресе, өтілетін материалды қабылдау және саналы түсінуге орайлас шәкірттердің белсенділігін көтеруге арналған сұрақтарға көбірек мән бергені жөн.

Тыңдау арқылы материалды қабылдау бала тарапынан жоғары зейінділікті және ықпалды ерік күшін салуды қажет етеді. Өз заманында К.Д.Ушинский ескерткеніндей, сабақ дұрыс өтілмесе, шәкірт дәріске “сырттай қатысып”, ал іштей өз жөнімен болып, “ойсыз бас” кейпіне енеді. Бұл жөнінде С.Т.Шацкий де жазған: көп жағдайда бала сабақта “педагогикалық мүлгуге” түсіп, яғни зейін сақтаған сияқты қалып көрсетеді, бірақ ұсынылған материалды қабылдау үшін ешбір құлық жасамай, сабақ жұмысынан немқұрайлықпен шет отырады. Дегенмен, мұндай кемшілік ауызша баяндау әдісінің өзінің олқылығынан емес, оны орнымен, дұрыс қолданбағандықтан. Сондықтан сабақта мұғалім шәкірттерінің ойлау белсенділігін көтеретін әрі зейін сақтауға көмек беретін педагогикалық тәсілдерді пайдалануы қажет.

Мұндай тәсілдердің бірі – ауызша баяндау барысында өтіліп жатқан материалды шәкірт қабылдап және түсінуі үшін мұғалім мәселелі жағдайлар түзіп, қабылдау және түсіну үдерісінде шешілуі керек танымдық міндеттер мен сұрақтар қойып баруы тиіс.

Ең қарапайым тәсіл – бұл жаңа материал тақырыбын нақты белгілеп, шәкірттер пайымдауы қажет негізгі сұрақтарды ажырата ұсыну. Осындай, шәкірттің “білетіні” мен “білмейтіні” арасында іштей қарама-қайшылық туындаған жағдайда ғана, сол қайшылықты шешуге деген қажеттілік пайда болады әрі осыдан бала танымдық белсенді әрекетке кіріседі.

Шәкірттердің өз білгенін ауызша баяндау кезіндегі ой белсенділігін көтеруге олардың өткен сабақтарда игергендерін жаңа деректермен, мысалдармен салыстыру, сәйкестендіру қажеттігін туындататын тәсілдерді тиімді пайдалану ұтымды келеді.

Салыстырудың адам ой-өрісінің кеңеюіне ықпал жасауының психологиялық тетіктерін өз заманында Гельвеций ашып, түсіндіруге тырысқан: “Заттарды бір-бірімен әрқилы салыстыру зейінді қажет етеді, ал зейін қою күш салуды керек қылады, ал әрқандай күш салу- бір нәрсені орындауға мәжбүрлеуші ынта-ықыласты пайда етеді”.

Игерілуі тиіс материалды шәкірттердің белсенді түрде қабылдап, түсінуінде мұғалімнің өз баянына тартымды сипат беріп, оны мәнерлі де қызғылықты етіп ұсынуы өте маңызды рөл атқарады. Мұндайда ең алдымен ескеретін жәйт – оқу-үйренім материалының өзі шәкірттің білуге деген құштарлығын арттырып, ой-өрісін кеңейту белсенділігіне ынталандырушы көптеген ықпал түрлеріне ие. Олар қатарында келесілерін атауға болады: ғылыми ақпараттың жаңалығы, деректер жарқындығы, қорытындылардың бірегейлігі, калыптасқан ұғымдардың мәнін ашудағы жаңашыл көзқарас, құбылыс мәніне тереңдей ене білу.

К.Д.Ушинский жазғандай, «пән біз үшін жаңалық болуы тиіс, жаңалық болғанда да ол бүрынғы білгенімізді толықтыруы не жоққа шығаруы, шынайтқа келгенде, біздің жан дүниемізде қалыптасқан болмысты өзгертетіндей қызғылықты болуы тиіс».

Дәрісбаяндарда кең көлемді ақпараттар ұсынылатындықтан, олардың жоспарын ауызша ғана хабарлап қоймастан, сынып тақтасында не арнайы жасалған кестеде өрнектеп, балалар назарына ұсыну қажет. Мұндай жоспарды шәкірттер өз конспект дәптеріне мұқияттап жазып алғаны абзал. Игерілген материалды бекіту әдістері: әңгіме-сұхбат, оқулық, кітаппен жұмыс.

Мұғалімнің нақты пәндік білімді ауызша баяндауы шәкірттің алғашқы қабылдауы мен ұғымына байланысты. Алайда М.А.Данилов ескерткендей, «алғашқы сауаттану кезеңіндегі білімдер шәкірттердің белсенді, дербес ойлауы мен іс-әрекеттерінің кепілі бола алмайды; Бұл жөнінде әдіскер-биолог Н.М.Верзилин де «ғылыми ұғымдар бір сәтте қалыптаспайды, ол үшін бірнеше кезеңдер қажет, сол кезеңдердің әрқайсысында ой толығып, бұрынғы білгендері кеңейеді, нақты деректермен толыға түседі, осыдан шәкірттің игеріп жатқан дүниесі оның бойына сіңіп, меншікті қорына айналады». Бұл тұрғыдан мұғалімнің түсіндіру, ұғындыру әрекетін маңызды деп білсек те, оны тәлім-тәрбиенің бастауы деп таныған әбден жөн.

Дидактиканың аталған заңдылығына орай ұсынылған материалдарды игеруге арналған келесі оқу-үйретім жұмыстары - бекіту, есте қалдыру және тереңдете түсіну - үлкен маңызға ие.