Морфология саласын кесте, сызба түрінде оқытудың тиімділігі

Кіріспе

Қазақ тілі білімінің үлкен бір саласы - морфология. Оқу материалының көлемі жағынан да, ұғым- теорияның әралуандығы мен молдығы жағынан да морфологияға артық уақыт бөліп, барынша мол материалды меңгерту- қазіргі заман талабы болып отыр. Себебі, бір жағынан ҰБТ-ге дайындалу барысында оқушылар үшін ең бір мол сұрақтар дәл осы морфология саласынан болса, бір жағынан морфологияда алған сапалы білім синтаксисты оқыту кезінде жеңілдік әкелетінін өзімнің біраз жылдық тәжірибемнен байқадым. Мәселен, сөз тіркесінің байланысу тәсілдері мен байланысу түрлерін оқытқанда бағыныңқы, басыңқы сыңарлардың тұлғасы басты белгі болып табылады. Сөйлем түрлері, құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай сөлемдердің өзара қатынасын танытқанда морфологияны жақсы меңгермейінше, оқушылардың қабылдауына, есте сақтауына ауыр болатынын көріп жүрміз. Сол себепті оқыту жолына, ақпаратты молынан және ұзақ есте сақтайтындай етіп, оқушылар өздігінен ізденіп меңгеруіне жеңілдік болу үшін дәл осы морфология саласы бойынша күнделікті орындап жүрген жаттығулар мен тапсырмаларды өзгеше етіп ұсыну ойымда жүрді. Осылайша осы шағын жұмысымды қолға алдым.

Түсінік хат

Тіл қашанда ұлт мәдениетінің, өнер - білімінің ұлы қаруы, алтын тұғыры саналатындықтан, қазақ тілі мен әдебиетінің келешек көкжиектері білім беру ұйымдарының қазіргі таңдағы оқытылу жайынан бастау алады. Осы тұрғыдан алғанда курс оқушының талабын ұштап, шығармашылық, тұлғалық шарықтауына мүмкіндік береді, интелектуалдық деңгейін биіктетеді. Қазақ тілінен жүргізілетін практикалық жұмыстарға қойылатын талап ерекше. Практикалық сабақта әр оқушының белгілі тақырыптардан өзінше жұмыс жасауына мән беріледі . Бұл оқушының қабілетін дамытады, белгілі тақырыптардан терең теориялық білім алып, оны іс жүзінде қолдануға дағдыландырады. Сонымен қатар оқушының білімді шала түсінген тұстарын практика жүзінде нақтылауда атқаратын қызмет зор. «Морфологияны кесте, сызба арқылы оқыту» курсы бағдарламасы мектеп оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып, ҰБТ –ге дайындық, емтиханға дайындықта нақты, білімін қалыптастыру мақсатында жасалды. Негізгі мақсаты- қазақ тілі пәні бойынша функционалдық сауаттылығын арттыру, қазақ тілі ғылымының теориялық негіздерін меңгерту.

Осы мақсаттан келіп туындайтын міндеттер;

-оқушылардың фонетикалық, морфологиялық, машықтары мен дағдыларын дамыту,

-теориялық білімдерін ауызша, жазбаша сөйлеу тілдерінде орынды қолдануға төселдіру;

-оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту:

-оқу материалдары арқылы ана тілін жетік меңгерген ұлтжанды тұлға қалыптастыру;

Бағдарлама 34 сағатқа құрылған. Оның 3 сағаты бақылау мен тест жұмысына, 1 сағаты кіріспеге арналған.

Бағдарламадағы практикалық жұмыстарға теориялық негіз ретінде, А.Ысқақовтың «Қазіргі қазақ тілі» \морфология\, М.Балақаев пен Т.Қордабаевтың «Қазіргі қазақ тілі» \синтаксис\, Хасанов С., Әбдіғалиева Т., Қасабекова Қ., шалабаевБ. «Кестелі грамматика» , Салқынбай А., Абақан Е., «Лингвистикалық түсіндірме сөздік»атты еңбектері, «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналының 2/2008, 5/2009, 6/ 2009, 2/2011, 1/2012, 3/2012, нөмірлері пайдаланылды.

Курстың жүргізетін жұмыс түрлері мынандай;

1. Қазақ тілінен берілетін теориялық білімді практикалық жұмыстармен тығыз ұштастырып, тіліміздің өзіндік заңдылықтарын өздерінің ауызша, жазбаша жұмыстарында дұрыс сауатты қолдану.

2. Өтілген грамматикалық ережелердің негізінде мәтінмен жұмыс істеу.

3. Фонетикалық ерекшеліктер, орфографиялық заңдылықтарды дұрыс танып, ұқсас формаларды бірден ажырату үшін салыстыру, талдау жұмыстарын жүргізу.

4. Жай талдау үлгісімен қатар талдаудың даңа әдісі сатылай кешенді талдау үлгілерін жүргізу.

5. Деңгейлік тапсырмалар орындау.

Курс бағдарламасын оқығаннан кейін оқушыдан күтілетін нәтиже:

-салыстыра, дәлелдей, талдай, қорытындылай білу дағдыларын меңгеру, тілдік және әдеби білімдерінің толығуы;

-практикалық, танымдық, шығармашылық тапсырмаларды еркін орындай алу.

-саутты жазу, саутты сөйлеу, -өзіндік ой дербестігінің болуы;

«Морфологияны кесте, сызба арқылы оқыту» курсы бағдарламасының мазмұны .
Барлығы - 34 сағат.

Апталық сағаты - 1

Фонетика, лексика, морфология ,синтаксис,пунктуация туралы ұғым- тү

сініктерін кеңейту.

2. Морфологияның зерттеу обьектісі.

3-тақырып. Сөз таптары туралы. Сөздердің мағынасына, түрлену түлғасына, қойылатын сұрағына, сөйлемде атқаратын қызметіне қарай топталуы

4-тақырып. Сөз құрамы туралы, сөз тұлғасы Сөз бөлшектерінің өзіне тәнн мағыналарының болуы.

5-тақырып. Түбір мен қосымша. Сөздің негізгі мағыналы бөлшегі мен түрлену қасиеті, қосымшалардың түрлері мен қызметтері.

6-тақырып. Сөз тудырушы және сөз түрлендіруші жұрнақ. Жұрнақтарың жаңа мағына тудыру мен сө мағынасын түрлендіру қызметтері. (осы тақырыпты оқушы төменгі сыныптардан бері өтіп келе жатса да туынды сөзді табу кезінде, қатыстық сын есімдерді айыра білу кезінде тығырыққа тірелетінін көріп жүрміз. Оның себебі- дер кезінде мән беріп түсінбеген немесе ұмытқандықта деп ойлаймын.)

7-тақырып. Зат есімнің реңк мән тудырушы жұрнақтары. Қазақ тілінің бір ерекшелігі бір сөздің өзі бірнеше реңк мәнде жұмсалуы, соған орай түрлі реңк беретін жұрнақтары.

8-тақырып. Зат есімнің түрленуіндегі кейбір ерекшеліктер (көптік жалғаулардың мәні тәуелдеулі сөздің түрленуі)

9-тақырып. Жалғаулардың түрлері . Жалғаулардың грамматикалық мағынасы. грамматикалық мағына сөйлемде лексикалық мағынаның үстіне қосылуы, грамматикалық мағына лексикалық мағынасыз өздігінен жеке тұрып қолданылмауы.

10-тақырып. Тұлғасы бірдей жалғаулар мен жұрнақты айыра білуге жаттығулар. Қосымшалардың да омонимдік, синонимдік сипаттарынын болуы,

11-тақырып. Дара, күрделі сөз, күрделі сөздің түрлері. Сөздердің бір түбірден де, екі немесе одан көп түбірден де жасалуы, олардың ерекшеліктер мен түрлері

12-тақырып. Күрделі сөзді сөз тіркесінен айыра білуге жаттығулар. Сөз тіркесі мен тіркескен сөздер сыртқы жағынан ұқсас болғанымен, өзіндік ерекшеліктері бар екені туралы

13- тақырып. Қос сөздердің ерекшелігі. Олардың жасалуы, емлесі, бірге жазылатын қос сөздер

14-тақырып. Ма, ме, ба, бе, на, пе сұраулық шылаулар мен болыссз етістік жұрнақтарын айыра білу.

15.-тақырып. -да, -де, -та ,-те жұрнақтары мен жалғаулары, осы тұлғалас шылаулар

116-тақырып. Сыртқы тұлғасы бірдей тұлғалардың әр түрлі қызметі мен мағынасын айыра алмай жататын кезі көп ұшырасады. (Мәселен, -ды, -ді, -ты, -ті, тұлғалары септік жалғау ретінде де, жіктік жалғау ретінде де, жұрнақ ретінде де, күшейткіш шылау ретінде де кездеседі.)

17-тақырып. Зат есім мен сын есімнің кейбір назар аударуды қажет ететін түсініктері. Зат есімдердің көптік жалғау қабылдаған кезде білдіретін мағыналары, сын есімдердің зат есімнің орнына жүруі.

18-тақырып. Есім сөздер, олардың өзіндік ерекшеліктері сөздердің морфологиялық белгілеріне қарай түрленуі, есім сөздердің өзіндік ерекшеліктері

19-тақырып. Сын есімнің мағыналық түрлері

20-тақырып. Сан есімнің мағыналық түрлері. Сан есімдердің мағыналық түрлерінің жасалуы, жұрнақтары мен тіркесу қабілеті

21-тақырып. Есімдік оның басқа сөз таптарының орнына жүруі.

22-тақырып. Есімдіктердің мағыналық түрлерінің түрлену кестесі.

23-тақырып. Етіс жұрнақтарының салт етістік пен сабақты етістік жасауға қатысы.

24-тақырып. Есімше мен көсемше категориясының шақтардың жасалуына қатысы.

25-тақырып. Негзігі етістік пен көмекші етістік.

26-тақырып. Дара, күрделі, құранды етістіктер

27-тақырып. Үстеу. Үстеудің құрамдық түрлері Үстеудің түрленуіндегі ерекшелік

28-тақырып. Үстеудің мағыналық түрлерінің кейбір ерекшеліктері

29-тақырып. Еліктеу сөздер

30-тақырып. Сөздердің морфологиялық белгілеріне қарай түрлері Көмекші етістік, көмекші есім,

31-тақырып. Шылаулардық түрлері ,қызметтері, ерекшеліктері

32-тақырып. Одағайдың түрлері мен ерекшеліктері

33-тақырып. Бақылау тест.

34-тақырып. Морфологиялық талдау