Музыкалық психология, музыкалық білім беру психологиясы, музыкалық іс-әрекет психологияс

Отырды кең ордада.

Өткен-кеткен әңгіме

Сөйленіп өтті ортада.

Шертіп, толғап күйледім.

Түрлі сарын, түрлі күй

Пернелерін сөйлеттім.

Домбырам менің зарлады.

Біресе жылап күңіреніп,

Біресе тағы аңырады.

Сөйледі, күлді сыңқылдап,

Біресе, қызып күйінді,

Күрсініп, уһілеп, ыңқылдап.

Елжіреп мас боп былқылдап,

Жалындай жанға, созылып,

Үзіліп, толғап қыңқылдап.

Көкірегім де сарнады.

Кернеді, толды, тасыды,

Кезімнен жас парлады.

Құлаштап бипыл шалқыды.

Біресе еріп балдай боп,

Үлбіреп және балқыды.

Көңілденді, ойнады.

Тұнжырасып біресе

Тереңге сүңгіп ойлады.

Жас жүректің сыры еді,

Көңілдің зары, мұңы еді,

Көкірек сарын-үн еді.

Кеулеген рухтың иманы,

Шалқыған екпін күші еді.

Үлбірек, нәзік әм сезгіш,

Қайнаған жанның ісі еді.

/Бес томдық шығармадар жинағы Т.І -

Алматы: Жазушы, 1986. - Б.90-91

С.Сейфуллин
Күй

Біздің дәуір
Шабуыл біздің дәуір емес аяң,

Отарба алып үліты, қалып маяң.

Жүйткіген тұрмыс кәзір экспресс, -

Айтқандай менің досым ақын Аян...

Ескіні көміп жерге қоймақ крес.

Түрмыстың машинасы қыж қайнайды

Жүйткеді социалдық экспресс.

Төтелеп көк садақша сыргиым ғой.

Қәзіргі ат әуелек пен экспресс, -

«Гүл қылаң» дегенім, тек бір киім ғой.

Асықпай ырғалаштап игермедің?

Зырлаған экспресс хүрмыс түрін

Жазуға асықсам да үлгірмедім!

Сейфуллин С. Өлеңдер мен поэмалар

/Бес томдық шығармалар жинағы Т.І -

Алматы: Жазушы, 1986. - Б.247

Обшество производит человека, чтобы его руками воспроизводить и творить человеческий мир, порождать «овеществленную силу знания» (К.Маркс) овеществленную силу чувств. Точно такой же человек постоянно воспроизводит и производит общество в своей продуктивной деятельности, в своем творчестве, в своем общении, И оба они - общество и личность - только в этом взаимном процессе способны существовать и развиваться.

Что же стоит за этим «что-то»?

Искусство а это то, что обеспечивает цельность и творческое развитие личности. Общество «думает» за нас о нашем будущем, оно уже заранее «отрабатывает» на нас, современниках, черты человека будущего.

Содержание искусства - это те общественные отношения, которые получают отражения в застывших формах языка, в понятийной форме. Они выступают для нас как личные отношения, личное поведение и переживаются каждым из нас как свое, интимное, внутреннее. Ведь не все в деятельности человека может быть отражено при помощи отработанных, общественных по форме значений. Многое является общественным по существу, будучи по форме индивидуальным, субъективным. И наоборот: общественные отношения выступают как «личное поведение индивида» (К.Маркс).

Таким образом, искусство выполняет специфическую задачу - оно является носителем и передатчиком опыта особого рода, так сказать, социально-личностного опыта. «Чувства, эмоции, страсти входят в содержание произведения искусства, однако в нем они преобразуются. Подобно тому, как художественный прием создает метаморфоз материала произведения, он создает и метаморфоз чувств. Смысл этого метаморфоза чувств состоит в том, что они возвышаются над индивидуальными чувствами, обобщаются и становятся общественными. Так, смысл и функция стихотворения о грусти вовсе не в том, чтобы передать грусть автора, а в том, чтобы претворять грусть так, чтобы человеку что-то открылось по-новому — в более высокой, более человеческой жизненной правде».

Искусство - это не техника искусства, но это и не продукт искусства, не само по себе художественное произведение. Оно может остаться (и чаще всего остается, например, на уроках литературы) мертвым, если мы не знаем психологического ключа к нему, если мы не научим осуществлять — с опорой на него — специфическую деятельность общения с искусством. Искусство, в сущности, может развиваться только как общение искусством.

материалов VI Всероссийской конференции

и московского научно-практического

семинара «Мастерская Б.М.Неменского-2000».

М: ГОМЦ «Школьная книга», 2000. - С.29-32.
Мағжан Жұмабаев
Пидагогика

(Баланы тәрбия қылу жолдары)

Психология – ескі фән. Бұл фәнді фән қылып дүниеге шығарушы Айса пайғамбардан бұрын болған грек ұлтынан шыққан Александр Македонский – Ескендір Зұлқарнайн патшаның тәрбияшысы – Аристотель данышпан. Психология деген сөз грекше екі сөзден құралған: псиюха – жан, гос – сөз деген мағнада. Яғни жан туралы сөз, жан туралы фән деген сөз болып шығады.

Жанды ешкім көрмесе де, жанның барлығында дау жоқ. Бірақ сол жан деген не? Жанның не нәрсе екені туралы үш пікір бар. Үшеуі үш түрлі философия пікіріне негізделген. Біріншісі, жан денеден бөлек, өз алдына бір нәрсе дейді. Бұл – баяғыдан бері келе жатқан пікір. Қазақтың жан шыбын сықылды бір зат, өлгенде ауыздан ұшып шығып кетеді, ұйықтағанда мұрыннан шығып, серуендеп жүреді-мыс деген ертегісі осы пікірдің бір сәулесі. Бұл жан денеден тіпті бөлек, өз алдына қандайда болса бір зат деген пікір «спиритулизм», яки «идеализм» деп аталады. Екінші пікір жан даган дене іскірлігінің, әсіресе нерв системасы мен ми іскірлігінің бір түрі дейді. Яғни жан деген жеке зат жоқ, жан деген дененің тірлігі деген сөз. Бұл пікір «материализм» деп аталады.

Үшінші пікір, жан деген жан көріністерінің жиынтығы дейді. Яғни жан даган ойлау, сезу, һәм басқа барлық жан көріністерінің жалпы аты дейді. Бұл пікір «феноменализм» яки «эмпоризм» деп аталады. Қайткенмен де адамзат бұл күнге шейін жанның не зат екенін біле алған жоқ. Жанның не зат екені білінбеуінен, жанның барлығына күмән қылуға болмайды. Жан бар. Барлығы сол: оның істері, көріністері бар. Ақша қарда жосылып жатқан айқын ізге түссек, алдымызда аңның барлығына күмән қылмаймыз ба? Бұл да сол сықылды. Жалғыз-ақ айырма мынау: ізіне түсіп зерттеп отырып, адамзат аңды баяғыдан бері соғып келсе де, жанға жете алған жоқ, яғни істері, көріністері бойынша жанның не зат екнін қанша білмекші болса да, әлі күнге біле алғаны жоқ. Бірақ бұдан бала тәрбиясы ақсамайды. Баланың жанын жақсы тәрбие қылу үшін жанды көзбен көріп, қолмен ұстамай-ақ, оның істерін, көріністерін жақсы тексеру жетеді.

Ми – дененің бір мүшесі. Ол жұмыссыздықтан қажыған сықылды, жұмыстан да қажиды. Қажыған соң тынығуды керек қылады. Миды беталдына жұмсай беру күшін азайтады, хатта оны паралич соғып, адам есалаң болып қалады. Денемен жұмыс қылсаң да, мидың өзімен жұмыс қылсаң да, мида бір у пайда болып отырады. Сол уды қан жуып алып кетіп, миды тазартып отырады. Егер де жұмыс тым қатты болса, миға у тым көп жиылады да, қанның жуып алып кетуге шамасы келмей қалып, нируа системасының бәрі уланады. Және миға қатты жұмыс істеткенде, қан миға ұмтылып, өзге дене ашығып қалады да, әрсірейді, сола бастайды. Міне, осы себептен миға жұмыс қыодырғаннан кейін һәр уақыт тынығып отыру керек.

Тынығу екі түрлі болады: не бір жола жұмысты доғару, не болмаса жұмысты жаңарту. Жұмысты жаңартқанда да, яғни бір жұмыстың орнына екінші жұмыс қылғанда да адам тынығады. Мысалы, көру жұмысынан соң (оқу, жазу), есту жқмысына көшсе (әңгіме тыңдау), бала әжептәуір тынығып қалады. Әйткенмен бұл тынығу жұмысты бір жола доғарып тынығуға жетпейді. Әсіресе жас балаларды жиі-жиі жұмыссыз тынықтыру керек. Ал енді, тынығу уақытында бала не қылады? Бұған жауап беру үшін, мынаны білу керек – бала қозғалмай отыра алмайды, баланы ең қажытатын нәрсе – тік отыру. Сондықтан баланы тынықтыру дегенде оны таза һауада ойнату, таза һауада гимнастика жасату деп ұғу керек. Ойын һәм гимнастика туралы алдымызда тағы сөз қозғаймыз.

Жан көріністерін тап-тапқа бөлу

Жан көріністері қанша түрлі болғанымен, оларды түп мінездері бойынша үш тапқа бөлуге болады: білу, яки ақыл көріністері, ішкі сезім, яки көңіл көріністері һәм қайрат көріністері. Қазақтың данышпаны Абай бұл үш тапты: ақыл, жүрек, қайрат деп атайды. Біз бір заттың яки көріністің сынын белгілейміз, заттар яки көріністер арасындағы байламды, яки айырманы табамыз. Бұл – ақыл ісі. Біз қайғырамыз, қуанамыз. Бұл – ішкі сезім ісі. Біз бір істі істемекші боламыз, бір мақсұтқа жетпекші боламыз. Бұл – қайрат ісі.

Әсерлену термині қазіргі терминологиямызда қабылдау

(восприятие) деленіп жүр.

Әсерлену ұғымы. Нируа системасы алып келген әсерді жанның ұғуы, аңдауы әсерлену деп аталады. Жан алдымен білімді осы әсерлену арқылы алады.

Әсерлену көрінісінің болуы былайша: сыртқы дүниедегі бір зат біздің денемізге, яғни нируаның ұшына (переферий нируаларына) әсер қылады. Мысалы, дауыс құлақ, нируасына әсер қылады. Осы әсерді нируа орда нируаға, яғни миға алып барады. Ми осы келген әсермен әсерленеді, яғни мида бір аң (Аң – аңдау, аңғару сөздерімен мәндес; түркі тектес тілдердің бірсыпырасында сана дегенді білдіреді. Психологиялық термин ретінде түсінік, ұғым мағнасында қолданылған) пайда болады. Міне, осы нируа системасы алып келген әсерді жанның аңдауы әсерлену деп аталады.

Жанда әсерлену көрінісі болу төмендегі шарттар табылу керек.

1) Әсер білінгендей күшті болсын. Яғни әсер тым әлсіз болса, яки тым күшті болса, әсерлену болмайды. Мысалы бетке шаң қонады, сол шаң беттегі нируа ұштарына, әрине, әсер бермей қоймайды, бірақ бұдан әсерлену болмайды, яғни жан бетке шаң қонғанынбілмейді, аңдамайды. Мұның себебі әсердің тым әлсізболғаны. Және әсер тым болса да, әсерлену болмайды. Мысалы, күшті дауыс құлақты тұндырады, шулатады, бірақ одан жан дұрыс әсерлену алмайды.

2) Бір әсерден екінші әсерге дейін білгілі бір уақыт өтсін. Яғни бірі артынан бірі болған екі әсерден екі әсерлену болу үшін, екі әсердің арасында белгілі бір уақыт өтуге тиісті. Мұның мәнісі мынау: сыртқы бір заттың нируаға берген әсері тоқтаған күнде де, нируаның өз-өзімен біразға шейін қытығы басылмай тұрады. Сондықтан екінші әсер бірінші әсердің артынан іле-шала келсе, екі әсер қосылып кетіп, екеуінің де мінездері өзгереді. Мысалы: зырылдауық қатты айналғанда, бір дөңгелек болып қана көрінеді. Егер де сол зырылдауықты түрлі бояуға бояп, зырылдатсақ, ана бояулардың бірі көрінбейді, зырылдауық сұр болып көрінеді.

3) Әсер миға барып жетсін, һәм жан миға келген әсерге абайын жұмсасын. Егер де әсер миға барып жетпесе, әсерлену болмайды. Және миға келген әсерге жанның абайын жұмсауы шарт. Бұлай болмаса, яғни жанның абайы (зейін – Ұ.Ә.) басқа затта отырса, жанда әсерлену болмайды. Мысалы; біз бір қызық кітап оқып яки қызу әңгімеге кіріп отырсақ, есіктен кірген адамды байқамаймыз. Қан майданда көзіне қан толып, жүрген жауынгер денесіне түскен жараны сезбейді дейді.

Грек ғалымы Архимед туған, өскен шаһарына жау кіріп, шаһар іші азан-қазан айғай болып жатқанда һеш бір дыбыс естімей, өзінің ойына батып, бір сызықтарын сызып отыр еді дейді.

Әсерленудің іші, күші, һәм тоны (Бұл жерде сөз әсерлену аясы (қәзіргі терминологияла – қабылдау аясы – восприятие) туралы болып отыр. Сірә, фон сөзі белгілі бір биіктігі мен жиілігі арқылы сипатталатын музыкалық дыбысты білдіретін термин – тон (грек. – дауыс көтеру, екпін) болып қате басылып кеткен сияқты. Әсерленудің сын-сипаты әсерленудің іші аталады, яғни бір сыртқы сезімарқылы болатын әсерленудің екінші сыртқы сезім арқылы болатын әсерленуді айырамыз. Мысалы, біз дыбысты , түсті, иісті, дәмді бір-бірінен айырамыз. Және бір сезім арқылы болатын әсерленудің де бірінен бірін ажыратамыз. Мысалы, қараны ақтан, жусан иісінен сасыр иісін айырамыз. Түрлі сезімарқылы алынатын әсерленулердің, хатта бір сезім арқылы алынатын әсерленулердің арасындағы айырма зор. Зорлығы сонша: оларды бір-бірімен салыстыруға болмайды. Мысалы, біз қызыл түс пен тәтті дәм арасында, якм жусан иісі менадамның айғағы арасында қандай айырма барын, яғниқызыл түс пен сары түс арасында, тұзды дәм мен ащы дәм арасында қандай айырма барын айта алмаймыз. Себебі бұларды салыстыруға мүмкін емес.

Бір әсерленудің сынын білу үшін, сол әсерленудің адам жанында балуы шарт. Мысалы, тума соқырға түстің не екенін, тума саңырауға дыбыстың не екенін ұқтырып болмайды. Себебі олардың жаны дыбыстан , түстен әсерленіп көрген емес.

Әсерлену көрінісінің дәрәжасы әсерленудің күші деп аталады. Мысалы, бір ауыр салмақ пен жеңіл салмақты, қатты быдыс пен ақырын дыбысты айырамыз. Әсерленудің күші сыртқы әсердің күшіне байлаулы. Сыртқы әсер күшті болса, әсерлену де күшті болады. Бірақ әсерленудің дәрәжасының артуы әсер дәрәжасының артуына ылғи тура келіп отырмайды.

Яғни әсер бір есе күшейгенде, әсерлену де бір есе күшейіп, яки әсер екі есе күшейгенде, әсерлену де екі есе күшейіп отырмайды. Мысалы, бір қолға бір қадақ гир ұстап тұрып, тағы бір қадақ гир алсақ, салмақтың артқанын, яғни әсерленудің күшейгенін айқын сеземіз.

Ал енді, қолымызға бір бұт гир ұстап тұрып, сол бір бұтқа бір қадам гир қоссақ, онда салмақтың артқанын тіпті сезбейміз. Күшею үшін әр түрлі әсерлену әсердің әр түрлі өсуін тілейді. Мысалы: салмақ һәм дыбыс әсерленулері күшею үшін әуелгі әсердің үстіне жаңадан сол әсердің өзінің үштен бірі қосылуы шарт. Ал енді жарық әсерленулері күшею үшін, яғни күшейгені сезілу үшін, әсердің тағы жүзден бірі қосылуы шарт.

Әсерленудің жұғымды яқи жұғымсыз болуы әсерленудің тоны деп аталады. Мысалы, дыбыс әсерленулердің жұғымды һәм жұғымсыздығы бар. Бақырған дауыс жұғымсыз. Қоңыр үн жұғымды. Әсерлеудің тоны көбінесе біздің денеміздің қандай күйде екенін көрсетеді. Дене сау болса, әсерлену жұғымды болады. Дене ауру болса еш нәрсе ұнамайды. Кейбір аурулар тіліне бұрыш яқи ансыбай салғанда, затта аяғын кескенде, аурудың не екенін сезбейді. Есалаң адам өз денесін өзі тас-талқан жара қылса да, ауруды біомейді ...

Сыртқы алты сезім ( көру, есту, иіскеу, тату, сипау, ет сезімі) ішінде ең қымбаттысы – осы көру сезімі. Жанымызда болатын барлық әсерлерді, екінші түрлі айтқанда, біз барлық білімінің ¾-ін осы көру сезімі арқылы аламыз. Басқа сезімдер арқылы алынған білімдерді, әсерленулерді көру арқылы анықтауға ұмтыламыз. Мысалы, бір дыбыс естісек, сол дыбыс шығарған затты көргіміз келеді. Хатта, басқа сезімдерді жабайы, өтірікші көркміз.

Көзбен көрмеген соң қойшы дейміз.

Адамның әдемілік сезімнің ұлғаюына да көру сезімі көп көмек көрсетеді. Әдемі түс, әдемі түр, жаратылыстың сұлу заттары, сұлу көріністері адамның әдемілік сезімдерін тереңдетпей қоймайды.

Есту сезімі. Есту сезімінің құралы – құлақ. Мидан шығып, құлақта есту нируалары бұтақтанған. Бір дыбыс осы есту нируларынына әсер береді. Әсерді нирулар миға алып барып, оны оятып, мидан жан қабыл алып, жанда есту әсерленуі пайда болды.

Есту әсерленулері екі тапқа бөлінеді: шу һәм дыбыс. Белгілі бір тәртіпсіз шыққан түрлі дыбыс жиынтығы шу деп аталады. Желдің зуылы, судың сылдыры, жапырақтың сыбдыры, күннің күркіреуі сықылды. Ал енді, белгілі бір тәртіппен шыққан түрлі дыбыс жиынтығы тура дыбыс деп, яки музыкалы тон деп аталады. Әннің үні, домбыраның, қобыздың күйі, адамның сөзі сықылды. Адам сөзі азғантай ғана негізгі дыбыстардан, яғни сол дыбыстардың бір-бірімен бір олай, бір бұлай қосылуынан тұрады. Қазақ сөзі 24-ақ дыбыстан тұрады.

... 4-5 айда бала дыбыстың қайдан шыққанын біліп, дыбыс шыққан жаққа бұрылатын болады. Алты айда дыбысты өзі тілеп тыңдайды. Бір жылдың аяғында дыбыстарды түгел айырып, сөздерді ұғып, хатта, сөйлеудің тонын, ыңғайын да (ашулы сөз, жылы сөз) байқай алады. Екінші жасқа қарағанда бала сөз дыбыстарын өзі айтатын болады.

... балаға қандай да болсын дыбыс естіртпей қою дұрыс емес. Бала жансыз заттардан шығатын шуды, судың сылдарын, жібектің судырын, шөптің сыбдырын,темірдің қаңғырын һәм жанды заттардан шығатын дыбыстарды: жылқының кісінеуін, қойдың маңрауын, мысықтың мияуын, құстың шырылын ести берсін. Бала малдың дыбысына еліктегіш болады. Бала қошақанша маңыраймын деа әуір болып жатады.

Баланың есту сезімін ілгерілету үшін біраздан балаға музыка құралдырының үнін естірте беру керек. Домбыраға түрлі күй тартып отырсаң, алдында отырған бала тырт етпей, шын ынтасымен тыңдап отырмай ма? Баланың есту сезіміне аса көп әсер беретін – бесік жыры. Баланы қолына алған, баланың бесігі жанына келген ана аузына тас салғандай үндемей отырмасын. Жырлай берсін. Бала сөзін ұқпаса да, күйінен әсерленеді. Жас балаға қазақтың «Әлди-әлди ақ бөпем» деп басталатын ескі бесік жырын жырлау керек. Бұл жырдың күйі де, сөзі де тәтті. ... Есту сезімінің жан тұрмысына керектігі. ... Бізді шет адамның жанымен шын таныстыратын нәрсе – осы есту сезімі.

Есту сезімі адамның көру сезіміне де көп көмек көрсетеді. Көз нәрсенің сыртын көреді, құлақ бізге бірзаттың ішін, жанын шешіп береді. Грек данышпаны Сократ алдында тұрған кісіге: «Қане, сөйлеші, мен сені көрейін», - дейді екен.

Адамның әдемілікті сүю сезімін тереңдететін де осы есту сезімі. Әдемі ән, сұлу күй бойды билеп, денені балқытып, адамға терең ой салмай ма?

Құлақтан кіріп, бойды алар

Тәтті ән менен мұңды күй.

Жүрекке терең ой салар,

Әнді сүйсең менше сүй, - дейді Абай.

Күй адам жанын белгілі бір күйге түсіреді. Жат күй – шаттыққа, мұңды күй мұңға батырады. Кісі өлгенде - өлім күйі, тойда – қуаныш күйі, соғыста адамды есалаңдыдырып, көтеріп жіберетін соғыс күйі ойлауының мәнісі осы. Қазақтың әдемі ертегісінде Қорқыт қайда барса алдынан кезіге берген көрден, яғни жанын жеген өлім туралы ойдан құтылам ба деп, бір тоқтаусыз қобызын тартатын болыпты.