Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Халық шеберлері сәндік күміс бұйымдарды жасауда көптеген зергерлік тәсілдерді қолдана білді. Соның ішінде, ең кең жайылған тәсілдер: отқа қыздырып соғу, балқытылған металды қалыпқа құю, кептеу, тыныкелеу, қаралау, темір бетіне күміс шабу, сымкәптеу, сіркелеу, жұқа күміс әшекейлердің астынан бедерлі қадаубастармен батыра ұрып бедерлеу, бізбен безеу, күмістеу, алтындау, дәнекерлеу, оймалау, асыл тастардан көздер орнату және тағы басқалары.

Қазақстанның батыс, оңтүстік-батыс және оңтүстік аймақтарында әйелдерге арналып жасалатын алтынданған үлкен білезік, жүзік, сақина, алқа, өңіржиек, қолтықшалар беттеріне сіркелеу тәсілімен геометриялық өрнектер жүргізіледі екен. Құйылған не қақталған күміс бетіне сірке түсіру үшін, темір қалып арқылы күмістен жіңішке сым жүргізіп созып, оны өткір пышақпен ұсақтап турайды, содан оларды тегіс бетті екі жалпақ темірдің арасына салып, айналдыра домалатудың нәтижесінде күміс кесінділерін біркелкі домалақ сіркеге айналдырады. Күміс бұйым бетіне «бура» деп аталатын ақ үгінді — дәнекер — себеді. Оның үстінен белгілі тәртіппен қажетті әр түрлі өрнек жасайды. Күміс сіркелер отқа қыздырған уақытта себілген орнында дәнекерленіп, бұйым бетіне біте қайнасып, жабысып қалады. Сірке түсірілген бұйым бетіне үлкенді-кішілі асыл тастар, маржандар, түсті шынылар орнатылып көркемделеді. Сонымен бірге, көпшілік жағдайда бұйымның бет жағы түгелдей алтынмен буланады, оны «алтындау», «алтын жалату» деп те атай береді. Күміс тана, сырға салпыншақтары, түйме және үй бұйымдарының бетіне шегелейтін күміс әшекейлерді жасау үшін, көбінесе, ақ күмісті жұқартып қақтайды, оны арнайы жасалған қалыпқа қорғасын кесегімен қоса балғамен соғу арқылы, яғни кептеу тәсілімен дайындайды. Қалыптың өзін екі түрлі етіп темірден жасайды. Бір түрі — қыздырылған қалың темір кесегіне белгілі күміс бұйым формасын бере темірді батыра соғып, қуыс қалып жасау болса, екінші түрі — дәл осы тәсілмен қорғасын кесегіне белгілі форманы батыра ұрып, қалып жасау. Кейде қорғасын кесегіне қойылған қақталған күмістің үстінен жұмыр басты қадаубастармен батыра соғып, күміс әшекейлердің бетіне бедерлі ою-өрнектер де жасайды. Мұндай әдіспен, көбінесе, күміс таналар мен шашбау шолпыларын дайындайды. Төске салу не құю арқылы жасалатын білезік, жүзік, сырға, тана сияқты күміс бұйымдардың бетіне кішкене шапқы немесе ұшында әр түрлі өрнектері бар қадаубастармен шеку тәсілімен де оюлар түсіріледі. Кейбір үй бұйымдарының, әсіресе, ердің алдыңғы және артқы қастарының бет жақтары қақталған таза күміспен қаптала көркемделгенде, оған оймалы оюлар ойылумен бірге сызу, безеу арқылы да ою-өрнектер жүргізіледі.

Әр түрлі бұйымдарды көз салып әсемдеу үшін қолданатын асыл тастардың түрі көп. Оның ішінде гауһар, лағыл, інжу, сутас (хрусталь) сияқты аса бағалы тастармен қоса, ел ішіне кеңінен тараған ақық, маржан, меруерт, сыңғыр, перезе және түрлі түсті шынылар, көгілдір тыныке жиі қолданылды. Бұл тастардың көпшілігін сатып алып отырған, ал кейбіреулері қазақ даласынан да табылып жатты. Әшекейге көз салатын асыл тастар мен түсті шынылар болмай қалғанда жай түссіз шынының астына қызылды-жасылды мата төсеп, немесе көзді күмістен жасап, оның бетіне қарала жүргізген көрінеді.

Негізінен, қазақ зергерлерінің ісі әйел әшекейлерін жасауға байланысты болса, сол әшекейлердің ең бастыларына жеке-жеке тоқталуымыз артық болмас.

Әйел әшекейінің ең қымбаты ұзатылатын қыздың үйінен киіп шығатын бас киімі — с ә у к е л е. Оның негізін ақ киізден биік конус тәріздендіріп жасайды. Сыртын қызыл шұға немесе қам-қамен тыстап, алтыннан, күмістен, әр түрлі асыл тастардан, түсті шынылардан әшекейлер тағып құндызбен жиектеледі. Сәукеле ұзатылатын қыз әкесінің тапсыруы бойынша алдын ала дайындалады. Алтын, күміс әшекейлері, гауһар-інжу тастары мол сәукелелердің құны тіпті қымбат болады. Мәселен, осындай қымбат сәукелелердің Бөкей ордасында кездескен бір түрінің құны күміс ақшамен 1000 сомға бағаланған екен. Ал, Семей төңірегінде 2000 сомға жеткен көрінеді. Өткен ғасырдың орта шенінде Жетісу атырабында жасалып, Ленинградтағы Антропология және этнография музейіне сыйланған бір сәукеле жүз жылқының құнына бағаланғаны да белгілі. Әрине, мұндай қымбат сәукелелер сирек кездеседі.

Сәукеленің жалпы кескінінің, жасалу принциптерінің біркелкілігін қолда бар деректер дәлелдейді. Негізгі айырмашылық — олардың әшекейленуінде ғана.

Әйелдерге арналатын әшекейдің ең көбі — білезік. Оны қыз-келіншектер де, орта жастағы әйелдер мен үлкендер де салады. Білезік көбіне күмістен, кейде таза алтыннан да жасалады. Тек күмістен соғылған білезіктердің өзі Қазақстанның әр өңірінде әр түрлі болады. Жергілікті өзгешеліктер оның жасалу, әшекейлеу тәсілінен де, көлемінен де, сыртқы мүсінінен де байқалады. Мәселен, Қазақстанның шығыс, оңтүстік-шығыс аудандарына, негізінен, жұмырланып және төрт қырланып соғылатын білезіктер тән болса, солтүстік және орталық Қазақстанға жұқартыла соғылған жіңішке білезіктер тән, оңтүстік өңіріне құйма сом білезіктер, ал батыс пен оңтүстік-шығысқа өте көлемді сырты алтынмен буланатын көзді білезіктер тән. Әрине, осы келтірілген білезік түрлерінің әрқайсысының ішінде айтарлықтай өзгешеліктер байқалады. Ол, негізінен, әр атырапта көптеген шеберлер мектебінің болғандығының айғағы. Бұған қоса бірнеше асыл тастардан тұратын үзбелі білезіктер де кездеседі. Олардың негізі күмістен жасалады да, сырты алтындалып, әр үзбенің үстіне әр түрлі тастардан көздер орнатады. Мұндай білезіктерге жиі қолданылатын тастар — ақық, перезе, ағат, т. б. Қазақстанның батысы мен оңтүстік-батысында жасалатын көлемді білезіктерге арнайы тағылатын шынжырлар ұшына 2—3 сақина, жүзіктер ілінеді. Мұндай білезіктердің сыртына сіркелеу әдісімен, негізінен, геометриялық өрнектер жүргізіледі.

Білезіктің бауыры топса арқылы ашылып-жабылатын да түрі болған. Мұндай білезіктерді білекке салу да оңай, олардың көркемділігі де айтарлықтай әдемі болады. Қаралаған топсалы білезіктерді біз Маңқыстау, Көкшетау және Қазақ ССР-інің Орталық музейлерінен (қазіргі Қазақстанның Мемлекеттік Орталық музейі) кездестірдік деп жазған екен Х. Арғынбаев

Қазақ зергерлерінің өте көп жасайтын әшекейінің бірі — әйелдерге арналатын әр түрлі сақина мен жүзіктер. Сақинаны, көбінесе, күмістен, кейде алтыннан жасатады. Сақинаның жасалуы жүзікке қарағанда оңай. Өйткені, оның сыртына шапқымен шеку, бізбен безеу әдісімен орындалатын қарапайым ою-өрнектерден басқа ештеңе жүргізілмейді, кейде тіпті, ешбір ою-өрнексіз жасалатындары да аз емес. Ал, жүзік жасау анағұрлым күрделі және оның сан алуан түрлері болады. Жүзіктің үстіңгі бетіне әр түрлі асыл тастардан, түсті шынылардан немесе күмістің өзінен көз, балдақ, отау, құс тұмсық орнатылады. Бұл қосымша мүсіндер жүзік сақинасының үстіңгі жағына дәнекерленеді.

Қазақстанның батысы мен оңтүстік-батысында құдағи жүзік деп аталатын өте көлемді және аса сәнді жүзік жасалады. Мұның бауырында екі саусаққа бірдей кигізетіндей қосарланған екі сақинасы болады. Ал, жүзік беті көлемді келеді. Сонымен бірге асыл тас, түсті шыныға қоса, міндетті түрде, алтындалып әсемделеді. Мұның құдағи жүзік аталу себебі де бар. Әдетте, оны ұзатылған қыздың енесіне, яғни құдағиларына бір жылдан соң тарту ету үшін арнайы жасатады. Бірақ, барлық құдағиларға бірдей мұндай дәстүрлі тарту жасалмайды. Құдағи жүзік жаңа түскен келініне аналық мейірім шуағын төге білген парасатты құдағиларға ғана сыйға тартылатын дәстүрлі сыйлық. Оны, әдетте, оң қолының ортаңғы екі саусығына кигізгенде, төрт саусақ сыртын түгелге жуық жауып тұрады.

Әйелдердің құлаққа салатын сырғалары әркелкі болып жасалады. Сырғаны бой жеткен қыздар, жас келіншектер тағады. Ал, жасы келген әйелдердің сырғалары болғанымен, оны құлақтарына тақпайды. Өйткені, революцияға дейінгі қазақ әйелдері жаулық тартып, кимешек киген. Кимешек құлақты жасырып тұратындықтан, сырға тағудың қажеті де болмаған.

Сырғаның айшықты сырға, ай сырға, тұмарша сырға, салпыншақты сырға, қозалы сырға, тасты сырға, алтын сырға, күміс сырға, қарала сырға, иықты сырға, қоңырау сырға, күмбезді сырға, сояу сырға деп аталатын түрлері бар. Сырғалардың атаулары, негізінен, олардың сыртқы көрінісіне, қандай металдан жасалғандығына немесе жасалу тәсіліне қарай қалыптасқан.

Бой жеткен қыздар шолпы тағатын болған. Шолпыны күміс теңгеліктердің бірнешеуін бір-біріне кішкене шығыршықтар арқылы жалғастырып жасайды, ең үстіңгісіне күміс шынжырдан немесе матадан ызылған бау тағады. Бауды, әдетте, бұрыммен қоса өріп қояды. Кейде шолпыны сымкәптеу тәсілімен ортасына тас орнатып немесе қолдан соғылған дөңгелек күміс таналардың бетіне тыныке, қарала жүргізіп, шекіп-өрнектеп жасайды.

Қазақ әйелдерінің сәндік бұйымының бір тамаша үлгісі — а л қ а. Алқаның аса көркем әрі күрделі түрі Қазақстанның батыс және оңтүстік-батыс өңірінде кездеседі. Оны өңіржиек деп те атайды. Бұл алқалар бір-біріне шығыршық арқылы жалғасады және бірнеше төрт бұрышты әшекейлерден құрастырылады. Әр әшекейдің ортасына, жиектеріне асыл тастар орнатады. Мұндай әшекейлер әбден жұқартылған және іші қуысталған күміс қабатынан жасалады, арасына ақ балшық толтырылады.

Мойынға тағып жүретін әшекейдің бірі — тұмарша. Оны шебер зергерлер күмістен не бұрыштап, не жұмыр түтікше тәріздендіріп жасайды және мойынға іліп жүретін әсем шынжыр бау тағады. Бұлардың іші қуыс болады, онда дұға сақталады. Мұның өзі ерте кездегі қараңғы халықтың дінге деген нанымынан туған. Тұмар адамды пәле-жаладан, тіл-көзден сақтайды деп білген. Сондықтан, тұмаршалардың осындай «қасиетіне» табынған жұрт оны күмістен жасатып, сыртына неше түрлі зер жүргізіп, алтынмен булатқан. Мұндай тұмаршалардың өте әсем түрлері Қазақ ССР-інің Мемлекеттік орталық (қазіргі Қазақстанның Мемлекеттік орталық музейі) және Ә. Қастеев атындағы Қазақ ССР-інің (Қзақстан Республикасының) Мемлекеттік өнер музейлерінде сақталуда.

Әйелдер үшін зергерлердің көп жасайтын әшекейлерінің бірі — үлкенді-кішілі түймелер. Оны, көбінесе, ішін қуыстап, әр түрлі кескін бере күмістен жасайды, сыртына зер салады. Мұндай түймелерді торсылдақ түйме деп атайды. Шағын түймелерді, көбінесе, асыл тастарды тесіп, оған күміс өткізу арқылы, кейде түсті жұмыр тастарды қоршауларға орнатып та жасай береді.

Ұзатылатын қыздарға арналған үзбелі күміс белбеудің бір тамаша үлгісі Қазақ ССР-інің Мемлекеттік орталық музейінде сақтаулы тұр. Ол белбеудің бастарына, яғни қапсырмасына өте көркем өрнектер жүргізумен бірге үш бірдей ақық тастар орнатылған. Қапсырманың екі жағынан күміс шынжырлармен жалғастырылған 14 дөңгелек күміс таналардың орталарына перуза тастары орнатылып, күміс сыртына алтын жалатылған.

Кісе болсын, кемер белбеу болсын, олардың өн бойына орнатылатын күміс әшекейлердің беттеріне ою-өрнектер безеліп, қарала, тыныке жүргізіледі, кейде алтынмен де апталады.