Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
жүктеу/скачать 0,6 Mb. Pdf көрінісі
|
51b105703156b768745b2653bd121476
| Ауыл жым-жырт, ауыл
тыныштықта дегеннен гөрі ауыл мызғып, қалғып тұр деу көркем тіл кестесі үшін әлдеқайда дәл, әлдеқайда деректірек. Өйткені мызғып, қалғып тұрған нәрсені, тыныштықта деген сөзбен салыстырғанда, айқынырақ елестетуге болады: Көгал сайда отырған бес-алты үйлі аз ауылдың түңлігі тегіс жабық. Ай астында ақ үйлер де мызғып, қалғып тұр (М.Әуезов. Абай жолы). Ассоциация арқылы оқырман санасында «мызғып, қалғып тұрған» жанды нәрсенің елесі пайда болады да, түнгі ауылдың бейнесін шындықтағыдай көз алдыңа келтіреді. Енді бір суреткердің талантты қаламы тіпті оқырман ойламаған тұстан қысқы ауылдың түнгі бейнесін тың әрекет аркылы береді дс экспрессиялық әсерді арттыра түседі: Аязды түнде ақпанда, Ит үрмей, тауық шақырмай. Арқасын сүйеп ақ тауға, Қымтанып ауыл жатты жай. Бұл – суреткер қаламының адам сезіміне (сезімдік қабылдауына) тұтқиылдан әсер етуі. Ауыл тыныштық құшағында, ауыл ұйқыда дегендерге оқырман сезімінің еті үйренген болса, арқасын сүйеп, қымтанып жатқан адам әрекетіндегі қысқы ауылдың түнгі бейнесін М.Мақатаев қаламы салған соны сурет, жанды бейне арқылы елестетеміз. Міне, осылайша көркем тіл кестесіндегі сөз деректі сезімдік қабылдау түрінде болады. Сөз – күрделі категория. Тілдегі сөздердің бір алуаны деректі ұғымды (қайың, қарға, қоян) білдірсе, енді бір алуаны дерексіз ұғымда жұмсалатындығы белгілі (аң, құс, өсімдік). Бұлардың көркем тіл кестесіндегі орны бірдей емес. Сондықтан дәннен гөрі сұлы, құстан гөрі ұзақ деу көркем тіл кестесі үшін әлдеқайда жарасымды (В.В.Виноградов). Себебі ұзақ, қарға, сұлы дегендерді көруге болады да, аң, құс, өсімдік дегендерді көруге болмайды. Ал суреткер қаламы осындай көруге болмайтынның көркем бейнесін жасап оқырман сезіміне ұялата біледі. 104 Тыныштық деген – жан ізгі, Сағынып келген жардайын. Оянып кетер тәрізді, Сипасаң болды маңдайын (М.Мақатаев). Ақынды қайталап айтсақ, тыныштық – ізгі жан, сағынып келген жар. Тіпті ол аялай сипаған алақанның өзінен оянып кетердей тым сезімтал, сергек. Өлең жолдарын оқи отырып осындай сәулелі сезімге бөленесің. Сірә, тыныштықтың мұндай нәзік, мұндай нақты бейнесін жасау биік талант деңгейінде кездесетін сәтті суреткер болуы керек. Жоғарыда айтылған мысалдардағы теңеу, метафораларға қарап, суреткер айтып отырған жайды оқырман тек бейнелеуіш, көріктеуіш тәсілдер арқылы ғана көз алдына елестетеді немесе түйсіне алады деуге болмайды. Күнделікті қарым-қатынас қызметін өтеп жүрген қатардағы жай сөздердің өзі де көркем тіл кестесіне енгенде образға айналады. Образға айналу үшін олардың метафора, троп болуы шарт емес. Тіпті көркем тіл кестесіне енген жай ғана сөздер арқылы да затты, іс-әрекетті, сапаны шындық өмірдегідей түйсініп, көзбен көріп, құлақпен естігендей күй кешеміз. Контекстегі сөз арқылы сол заттың, іс-әрекеттің, сапаның санамызда нақтылы сәулесі пайда болады. Сондықтан көркем тіл кестесіне енген шам, білезік, сырға, бөрік тәрізді ешбір сиқыры жоқ сөздер сөз образға (словообраз) айналады. Екінің бірі айтатын қатардағы сөздердің өнер материалына, басқаша айтқанда сөз образға қалай айналатынын байқау үшін мынадай мәтінге назар аударып көрейік. Үлкен үйдің ортасында ала көлеңкелеу жанған тас шам бар. Сүйндік бәйбішесімен және екі баласы – Әділбек, Асылбекпен – бәрі де қонақтармен бірге болды. Бұл үйге әсіресе, өзгеше көктем нұрын жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|