Наралиева Рахила Турсыновна, Әл-Фараби атындағы

Көптілді ортада қазақ тілі сабағында сан есімді оқыту барысында АТҚ құралын қолдану өте тиімді. Шетелдік тыңдаушыларға сан есім туралы слайд көрсету арқылы мағлұмат бере отырып, тілдің негізгі аспектілері бойынша тренинг жаттығуларды орындату арқылы тілдік дағдыларын дамытылады.

1.Ұйымдастыру кезеңі: сәлемдесу, түгендеу

2. Үй тапсырмасын тексеру

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру

4. Жаңа материалды бекіту

5. Сергіту сәті

6.Диалогті толықтырыңыз

7.Сабақты қорытындылау

8. Үй тапсырмасын беру

9. Бағалау

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі. Сәлемдесу. Түгендеу.
   

Құрметті тыңдаушылар көңіл-күйлеріңіз қалай? Бәріңіз түгелсіздер ме? Сабаққа дайынсыздар ма?

Сабағымызды бастауға рұқсат етіңіздер.

2. 
   Үй тапсырмасын тексеру. Слайдты көрсетуді бастау.
   

Оқу-жұмыс бағдарламасына сәйкес бүгінгі жаңа сабағымыздың тақырыбы «Реттік сан есім». Ең алдымен үй тапсырмасын пысықтап алсақ. Біз өткен сабақта сан есім мен сан есімнің бір түрін – есептік сан есім туралы өткен едік.

1. 
   Қане, сан есім туралы жалпы түсінігін кім айтады?
   
2. 
   Есептік сан есім дегеніміз не? Бұл сұраққа кім жауап береді?
   
3. 
   Сіздерге үйге сан есімі бар мақал-мәтелдерді тауып, жаттап келу тапсырылған еді. Дайынсыздар ма? Дайын болсаңыздар, құрамында сан есімі бар мақал-мәтелдерді айтуды бастайық.
   

Үлгі: 1 •Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді.

2 •Білікті бірді жығар, білімді мыңды жығар.

3 •Семіздің аяғы – сегіз

4 •Он екі айда он үш той

5 •Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар

6 •Жігітке жеті өнерде аз

7 •Кедейдің жеті қаңтары бар

8 •Туған да алтау едік, өле-өле жетеуміз

9 •Жеті қарақшыны таныған, жеті күнде адаспас

10 •Айла алтау, ақыл жетеу

11 •Алты аға бірігіп әке болмас, жеті жеңге бірігіп ана болмас

12 •Алты жастан жинасам асырам, жеті жастан жинасам жеткізем

13 •Бір ит көріп үреді,

Екі ит еріп үреді

14 •Елуінде - ер дана

Елуінде - ел жаңа

15 •Аларманға алтау аз,

Берерменге бесеу көп

16 •Бас екеу болмай, мал екеу болмас

3. 
   Жаңа тақырыпты түсіндіру. Сан есім және оның мағыналық түрлеріне жалпы түсінің беру. Реттік сан есім туралы түсінік беру.
   

Мысалы: бес, он екі, жүз жиырма сегіз.

Мысалы: төрттен бірі, ширек ғасыр.

• 
  Реттік сан есімнің жұрнақтарының үстелу реті/тәртібі
  
• 
  І – -ншы: алты-ншы;
  
• 
  ІІ – -нші: екі-нші, жеті-нші;
  
• 
  ІІІ, ІҮ, Ү – -ыншы, -інші: тоғыз-ыншы, сегіз-інші, бір-інші,
  
• 
  он-ыншы, төрт-інші, бес-інші, жүзінші.
  
• 
  Ескерту. І (а) Жиырма-сыншы.
  
• 
  І –жуан дауысты дыбыстар;
  
• 
  ІІ – жіңішке дауысты дыбыстар;
  
• 
  ІІІ – үнді дауыссыз дыбыстар;
  
• 
  ІҮ- ұяң дауыссыз дыбыстар;
  
• 
  Ү – қатаң дауыссыз дыбыстар.
  

1) Сұрақтарды топ болып талдаңыздар!

а) «Жеті қазынаға» сіз нені жатқызасыз?

ә) Әлемдегі «жеті кереметке» нелер жатады?

б) Әлемнің сегізінші ғажабы не деп ойлайсыз?

в)«Жеті қазына» деген сөз тіркесін оқыдыңыз ба? Естідіңіз бе?

Ал, Ислам аңызы бойынша жеті қазынаға мыналар жатады:

Біріншісі – Қыдыр (Қызыр) ата.

Екіншісі - Бақ.

Үшіншісі - Ақыл.

Төртіншісі - Денсаулық.

Бесіншісі – ақ жаулық.

Алтыншысы - Тұз.

Жетіншісі - Ит.

Мәтіннен реттік сан есімдерді, батаға айналған сөзді, мақалды табыңыз.

«Жеті қазынаға» бұларды не үшін жатқызамыз? Кім дұрыс жауабын біледі?

«Жеті қазынаның» дұрыс жауабы:

1) Ол өзі ұнатқан адамдарына ғана дариды. Дарыған адам байлыққа кенеледі.

2) Ерекше жаратылған құдірет иесі. Бақ дарымайды, қонады. «Қыдыр дарып, бақ қонсын» деген бата беру бар.

3) Ақыл – байлық пен бақыттың тірегі.

4) Денеңізде саулық болмаса, өміріңізде сән де, мән де болмайды.

5) Жалғыздық – бір Аллаға ғана тән қасиет. Адам жарымен ғана бақытты.

6) Тұз – Алланың адамдар мен жан- жануарларға берген несібесі.

7) Жетіншісі - Ит. Адам мен Хауа Ананың алғашқы серігі, қорғаушысы.

1-байлық – денсаулық,

2-байлық – ақ жаулық,

3-байлық – бес саулық.

Қазақ халқының «Жеті ырысына» мыналар жатады:

Бір... ыншы/інші – адамның ақылы, ой - санасы.

Екі... ншы/нші – денінің саулығы.

Үш... інші/ыншы – ақ жаулық.

Төрт... ыншы/інші - бала.

Бес... інші/ыншы - көңіл.

Алты... ншы/нші - жер.

Жеті... ншы/нші - ит.

?! Тапсырма. Жеті қазынаның әрқайсысының жанына мағынасы сай келетін сипаттаманы тауып, мәнін толықтырыңыз.

Қазақ халқының «Жеті қазынасының» дұрыс жауабы:

1) Адамзат арқылы арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп, ғарышқа самғады. Әрі дүниенің қожасы болды.

2) «Денсаулық – зор байлық»деген сөзімен байланысты.

3) Халқымыз ежелден әйелді тіршілік иесі, адам өмірін жалғастырушы серігіміз деп пір тұтып қастерлеген.

4) Бала – адам өмірінің жалғасы, қуанышы.

5) Көңіл мен пейіл кең болса, ынтымақ пен береке орнайды.

6) Жерсіз – ел тұл, жер – елдің анасы.

7) Адамның сенімді серігі – ит.

Шетелдік тыңдаушыларға қазақ тіліндегі заттар мен құбылыстардың сандық ұғымын қалыптастыру жолында әуелі сан есім туралы бастапқы ұғым [2,86] түсіндіріледі. Заттардың сандық мөлшері, сан есімнің көбінесе зат есіммен тіркесеті түсіндіріледі. Сан есімді оқыту барысында АТҚ құралмен қатар көркем әдебиеттің материалдарын пайдалану тыңдаушыларға теориялық біліммен қатар мәдени-танымдық тұрғыдан ақпарат беріп, қазақ халқының ұлттық құндылықтарын құрметтеуге баулиды.

1. 
   Б.Кәтембаева, М.Нұрғалиева. Морфологияны оқытудың методикасы. Алматы, «Мектеп» – 1975. Б.5.;
   
2. 
   С.Қазыбаев. Қазақ тілі методикасы. Алматы, «Рауан» – 1990. Б.86.