Научная библиотек

Казакстаннын каз!рп даму кезеш — экономикалык модельдь сонын 
шинде нарыктык экономиканын ти!мд1 улпсш 1здест1ру жене оган ену 
кезенд. Жекешелещирудщ непз1нде мемлекеттщ экономикалык бшйпн 
шектеу, нарыкты элеуметок жагдайга багыттай отырып реформалау, жеке 
меншпсп калпына келнру, азаматтардын енбек жэне заттык автономия- 
сына кукыктык кепщщк беру сиякты экономикалык реформанын непзп 
принциптер! жузеге асырылуда. Алайда, технологиялык жетхспктер, 
бэсекелеспктщ артуы, мемлекетпк колдаудын жойылуы аз халыктардын 
кептеген адамларына коркыныш уялатып отыр. бздёршщ элеуметпк 
куйшщ нашарлауын олар аталмьпп езгер!стермен байланыстырады.
Мэдени салада да аз халыктардын кейб
1
р проблемалык мэселелер! 
сакталган. Атап айтканда, олардын ана тшшдё радио-теледидар хабарла- 
ры ете аз келемде бер!лед1, кейбйр халыктардт мулдем бершмейдг 
Сондыктан мемлекет тарапынан элеуметпк-экономикалык мэселелерд! 
реттеп отыру, аз халыктар тшнде арнайы радио-теледидар арнасын 
уйымдастыру кажет.
Халыктар арасында езара танмд! ынтымактасгыкты дамыту олардын 
непзп кукыктарын езара мойындау мен курметгеу непз!нде 1ске асады. 
Бул кукыктар халыктар уйымдарынын, сонын шшде Бфжкен Улттар 
Уйымынын (БУ V) кептеген кужаттарында бектлген. Энпме буюл халык­
тардын теменгщей кукыктары туралы болып отыр:
— ем1р суру кукыгы, кайсыбф халыкты жэне онын мэдениетпн кан­
дай формада бол мае ын жоятын геноцид жэне этноцид дейпндерге тый- 
ым салу кукыгы;
— взш-ез1 тану кукыгы, ягни азаматтардын ездершщ кай ултка жата- 
тынын аныктауы;
— егемендж, ез1н-ез1 баскару кукыгы;
— мэдени ерекшелжтерд! сактау кукыгы, сонын шшде пл мен бшм 
беру саласын, улттык муралар мен халыктык салт-дэстурлерд! сактау 
кукыгы бар;
— халыктардын ездер! туратын аумактын табиги байлыгы мен ресурс- 
тарын пайдалану ушш бакылау орнату кукыгы, мунын кекейтеетшш 
шаруашылыкта жана аумактарды каркынды игерумен жэне экология 
проблемаларынын шиележсуще байланысты ерекше артып отыр;
— ербф халыктын дуние жуз1 еркениетшш кол жеткен табыстарын 
игеруше жол ашу жэне оларды пайдалану кукьиы.
Жогарыда ага га н барлык халыктардын кукыгын практикада жузеге 
асыру олардын эркайсысы на жене бэрше бфдей улт мэселесш онтайлы 
шешу жолында жасалган манызды калам болып сан алады. Осыган орай 
бул мэселеге байланысты объективтж жэне субъективтж факторларды
196

терен есепке алу керек, экономикалык, саяси жэне таза этникалык 
сипаттагы кептеген карама-кайшылыктар мен киыншылыктарды жою 
кажет.
Осы карама-кайшылыктар мен киыншылыктардын кепшшпне К.СРО 
мен онын бурынгы республикаларынын саяси жуйе саласында журпзген 
реформалары кез
1
кп. Мысалы, халыктардын табиги ерекшелнш сактауга 
жене оз алдына дербесттн алуга умтылулары жэне оларды жузеге асыру 
кутпеген тенденцияларга соктырып, Кенес Одагын ыдыратты. Бул жаг­
дай копш ш к ушш кутпеген окига болды. Бупнде бурынгы Кенес Одагы- 
нын республикалары мен халыктары тутас экономикалык, экологиялык, 
мэдени жэне акпараттык кетсп кп сактамайынша калыпты ем1р сурш, 
ойдагыдай дами алмайтынына кез ж етт отыр. Гасырлар бойы калыпта­
сып, халыктар ем
1
р]щн непзше айналгандардьщ бэр| лезде шорт тыйыл- 
ды, бул халыктардын бупнп жагдайына эсер етп.
Копте ген келеназ жагдайлар бупн де ойландырады. Сондыктан Тэуел- 
с
1
з Мемлекеттер Достастыгына муше елдер экономика, экология, мэде­
ни алмасу жэне т.б. салапарда мемлекетаралык катынастарды реттейтш 
курылымдар куру мэселесж накты койды жэне ол ез шеппмш табуда.
Б (рак, Достастык мемлекеттер! арасында тек кукыктыкты жэне езара 
ТИ1МД1 
ынтымактастыкты калыптастыру процес» кептеген мэселелерд! 
шешуд! талап етед!, сонын 
1
ш!нде адамдар, зан жэне аткарушы еюмет 
билшнщ эртурл! денгейонде кызмет 
1
стейт
1
н кейб!р саясаткерлердж сана- 
сы мен ю-эрекетше свдсп болган ултшылдык пен шовиниспк пигылды 
жою керек.
Ресей Федерациясынын улт мэселеспще кол жеткен табыстары да, 
эз
1
рге шешйшеген проблемалары да бар. Бурынгы автономиялы респуб- 
ликалардын бэр
1
ез шеипмдер1мен ездершт улттык-мемлекетпк мэрте- 
беан езгертп. Олардын аттарынан «автономия» жойылып, бупнде олар 
Ресей Федерациясынын курамындагы республикалар деп аталатын бол­
ды. Олар шешетш мэселелердщ аукымы кенейд», мемлекетпк-кукыктык 
мэртебес! артты. Кейб1р автономиялы облыстар ездерш Ресей курамын­
дагы дербес жене тэуелаз республикалармыз деп жариялады. Мунын бэр! 
Ресей Федерациясынын курамындагы буюл республикалармен б!р мезетте 
олардын мемлекетпк-кукыктык мэртебесш кетерд
1
жене тенеспрщ.
Б|рак осындай он кубылыстармен катар жагымсыз жагдайлар да орын 
алып отырганын айту керек. Ен алдымен Ресей Федерациясы субъектше- 
ршщ мемлекетпк дербестт мен тэуелазднш арттыру барысында кейде 
идеологияда, накты саясатта ултшылдык пен сепаратизм катар кершю 
табады. Кейб
1
р сепаратистер Ресей мемлекетжщ б1рл1п мен тутастыгын 
бузуды кездеп, Ресейдж орталык зан жене аткарушы органдарына ез рес-
197

публикаларын карсы коюды уйымдастырады, Ресей Федерациясынын 
курамынан ез республикаларынын шыгу багытын устанады. Мундай ере- 
кеттер саясаткерлер мен шагын ултшыл топтын жеке мудделер! ушш жа- 
салады, одан тек халыктын басым кепоплт зардап шегедх. Теж1рибе 
керсетхп отырганындай, кейбхр саяси жетекхшлердш, саяси топтар мен 
партиялардын ултшылдык жене сепаратист^ саясаты республикаларга, 
ен алдымен олардын экономикалык дамуына, сонымен катар осы рес- 
публикалар жене букш Ресей халыктарынын материалдык, саяси жене 
рухани мудделерше улкен нуксан келпредг Халыктар экономикалык тур- 
гыда гана емес, туыстык катынас тургысында да езара байланысты, себебх 
олардын тагдырлары ортак.
Улы державалык шовинизм сиякты ултшылдык пен сепаратиста сая­
сат К1мнен шыкканына карамастан улттык шиелешстерге екеп соктырады.
Ултаралык шиеленютер — бул саяси, аумактык, экономикалык, тщцк, 
медени, дши проблемаларды шешу барысында улттар (халыктар) арасында 
пайда болган карама-кайшылыктардын шектен тыс аскынуы. Энпме этнос- 
тар жене олардын жеке екшдер1 арасындагы шиелешстер туралы болып 
отыр. Мундай шиелешстер улттык-этникалык топтар болып белшетш 
саналы халыктардын елеуметпк-психологиялык жене идеологиялык 
денгейлерхнде, сонымен катар зан шыгарушы жене аткарушы бшйктщ 
улттык-мемлекетпк курылымдарынын кызмет! денгейщде пайда болып, 
ерекет етух мумкш.
Ултаралык шиелешстердщ кещнен тараган турлерше темендеплер 
жатады:
1) Мемлекетт1к-кукыктык шиеленхстер. Мунын непзше олардын ез 
мемлекетт1пн1н болмауы, немесе олардын кукыктарынын тар шенберде 
шектелуше орай мемлекет статусына улттын канагаттанбауы жатады. 
Аныгырак айтсак, бул ез1 курамына енш отырган кез келген улттын ездерх 
багынатын мемлекетан ек1мет билхпшн курылымы мен тепе-тевдхктхн 
б|рдей еместхпне деген наразылыгынан туындайтын шиеленхстер. Месе- 
лен, абхаз-грузин, осетин-грузин, Шешенстандагы окига жене баска да 
аймактардагы шиелен1стерд| мысалга алуга болады.
2) Этно-аумактык шиеленхстер. Эдетте бунын тарихи тамырын терен- 
нен хздеспру керек болады. КСРО тусында улттык-аумактык ше карал ар 
жобамен межеленхп, бхрнеше рет узартылды немесе кыскартылып турды 
Бул занды кубылыс ретхнде кабылдайды. Шиеленхстщ мундай тур» аса 
каухггп кубылыс ерх онын шешшу! де онайга сокпайды. Халыктар куштеп 
коныс аударылган жерлерден ендх ездер'шхн бурын турган аумактарына, 
атамекендерхне кайтып оралу кукыгын жузеге асыру жене сол жерлерге 
коныстану кезшде олардын бурынгы тарихи отандарында осы этно-
198

аумактык шиележстер тагы да ерби 
тусед
1
, 
эр» онын зардаптары да онай 
болмайды. Буган Кырым татарлары, Таулы Карабах, т.б. 
ежрлердеп 
шиелен
1
стерд
1
дэлел ретшде 
келлрсек 
те жеткшкп.
3)
Этно-демографиялык шиележстер. Баска т»лде сейлейтж 
бвтен 
халыктын коныс аударып 
келуше 
орай сол жердеп этностын олармен 
араласып, сщкпп 
кету! 
коп жагдайда киынга тусед!, ттт! кейде олар 
езара 
Т
1
Л 
табысып, ымыраласа да алмайды. Мундай жагдайда 
жершнкп 
улттын 
кукыгын коргау басты М1ндет саналады да, сырттан келгендер ушж 
эр 
турл! шектеулер койылады.

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: