Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
- Бұл бет үшін навигация:
- Key words: ethnology, ethnogenesis, ethnographic expedition, traditions and programs, custom, moral values, Karakalpak seeds, traditional social institutions.
| Ключевые слова:
этнология, этногезес, этнографические экспедиции, национальные традиции, обычай, моральные ценности, каракалпакские роды, традиционные социальные институты. Key words: ethnology, ethnogenesis, ethnographic expedition, traditions and programs, custom, moral values, Karakalpak seeds, traditional social institutions. O‗zbekiston mustaqillikka erishgach birinchi navbatda xalqning tarixiy xotirasini tiklash, tarix fanini har tomonlama takomillashtirish vazifasi davlat siyosati darajasiga ko‗tarildi. Shu asosida ko‗p millatli yurtimizda yashovchi xalqlarning tarixi, madaniyati, kelib chiqishini o‗rganish, milliyligini saqlash, chuqur tadqiq etish masalasi yuzaga keldi. Boshqa xalqlar bilan bir qatorda qoraqalpoq xalqi etnologiyasi tizimida qoraqalpoq xalqining kelib chiqishi, yashash tarzi, madaniyati, kiyim-kechak, uy-joy qurilishi bilan bog‗liq jihatlar, o‗zgachaliklari, marosim va urf-odatlarini o‗rganish borasida o‗ziga xos yo‗nalishlar shakllandi. O‗zbekiston hududida, xususan Xorazm vohasi va Qoraqalpog‗iston yerlarida XX asrning boshlarida tashkil etilgan etnografik ekspeditsiyalarda, xususan, 1945- yilda yangidan boshlangan T.A.Jdanko rahbarligidagi qoraqalpoq etnografik otryadining tadqiqotlarida, 80-90- yillarda A.S.Morozova, N.P.Lobacheva, Yu.V.Knorozov, Kubel, I.M.Sadgyan, I.V.Bogoslovskaya va boshqalar ishtirokida katta hajmli ishlar amalga oshirildi. Mahalliy etnograf-olimlar S.K.Kamalov, A.T.Bekmuratova, X.Ye.Yesbergenov, K.Ayimbetov, A.Utemisov R.S.Kamalova, shuningdek, yosh olimalar T.X.Yesbergenova, N.A.Tleubergenova, E.E.Kalbanova, А.Е.Bijanova, Z.I.Kurbanova, S.Х.Yesbergenovalar mazkur ekspeditsiya va etnografik otryadlarda faoliyat yuritishi natijasida qoraqalpoqlar etnologiyasi, turmush- tarzi, etnomadaniy aloqalar masalalari borasida ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Ular jamlagan qimmatli maʼlumotlar, aniq faktlar va dalillarga asoslanib chiqarilgan ilmiy- nazariy xulosalar asosida qator maqolalarda yoritib borildi, dissertatsiyalar tadqiq qilindi. Chop etilgan maqolalarda bildirilgan fikrlar o‗ziga xosligi bilan bir qatorda qoraqalpoqlar turmush tarzi, diniy eʼtiqod bilan bog‗liq anʼana va dasturlar, urf-odatlar hamda ularning zamonaviy jarayonlar bilan uyg‗unlashuvi bo‗yicha ilgari surilgan fikrlar, xulosa va yechimlar muhim ahamiyatga ega. Qoraqalpoqlarning kundalik turmush tarzi, milliy kiyim-kechak, nikoh va oila qurishning zamonaviy shakllariga bag‗ishlangan sermazmun risola va maqolalar muallifi, dastlabki qoraqalpoq etnograf-olimlardan biri sanalgan X.Ye.Yesbergenovning etnografik ekspeditsiyalari va tadqiqotlarida zikr qilingan. XX asrning 90-yillarida I.M.Sadgyanning etnografik ekspeditsiyalari natijasida tadqiq qilingan qoraqalpoq oilalari, zamonaviy oilada bola tarbiyasi kabi masalalarga bag‗ishlangan maqolalarini, san‘atshunos olima I.V.Bogoslovskaya [1] ning qoraqalpoq milliy kiyimlari, naqqoshlik sanʼati kabi mavzulardagi risolalarini ham tadqiqot mavzuiga oid manba sifatida ko‗rsatish mumkin. Umuman olganda, mustaqillik davrigacha nashr etilgan adabiyotlarni, maqolalarni tahlil qilar ekanmiz, mazkur davr mualliflari sotsialistik qurilish sharoitida O‗rta Osiyo xalqlari turmush tarzi va yashash sharoitida bo‗lib o‗tgan o‗zgarishlarni, turkiy xalqlar tarixiy anʼnalarining ayrim o‗xshashlik jihatlarini ko‗rsatib berishni o‗z oldilariga maqsad qilib qo‗yganlar. Maʼlumki, O‗zbekiston mustaqillikka erishganidan so‗ng, milliy o‗zlikni anglash, tarixiylik, milliy anʼana, urf- odatlar va qadriyatlarimizni, jumladan, diniy qadriyatlarni qayta tiklash hamda o‗rganishga katta eʼtibor qaratila boshlandi. O‗tgan davr mobaynida etnolog-tadqiqotchilar maʼnaviyat, madaniyat, madaniy meros, mentalitet, milliy kolorit, an‘ana, qadriyat kabi tushunchalarning milliy shakliga va mazmuniga qaytdilar hamda etnologiyaga tegishli etnos nazariyasi, etnogenez va etnik tarixga oid yangi nazariy-metodologik konsepsiyalar va qarashlar yaratildi, xalqning turmush tarzidagi o‗rni masalasiga zamonaviy qarashlar asosida yondashuvning paydo bo‗lishi ko‗zga tashlana boshladi. Istiqlolning dastlabki yillarida etnograf-olim va tadqiqotchilar tomonidan qoraqalpoq xalqining kelib chiqish muammolari, turmush tarzidagi o‗zgarishlar, taʼlim- tarbiya muammolari va islom dini, oilaviy marosim va urf- odatlarda islomiy anʼanalar, turli xil urf-odatlar, marosimlar va qadriyatlar tizimi, milliy kiyim-kechaklar, nikoh va oila qurish masalalari, qoraqalpoqlarning anʼanaviy to‗y marosimlaridagi qadimdan qo‗llanib kelayotgan ijtimoiy- axloqiy jihatlar, qoraqalpoqlarning anʼanaviy ijtimoiy institutlari kabi mavzularda qator ilmiy risola va maqolalar nashr etildi. Mazkur tadqiqotlar qatoriga X.Ye.Esbergenov, J.Xoshniyazov, R.S.Kamalova, R.Balliyeva, M.A.Qarlibayev, Z.I.Kurbanova, T.X.Yesbergenova, N.A.Tleubergenova, S.X.Yesbergenova, shuningdek, 2001- 2020-yillar davomida I.V.Bogoslovskaya, A.X.Doniyorov [2], M.A.Karlibayev, Z.I.Kurbanova, I.V.Piskunova, S.X.Yesbergenova, M.M.Davletiyarov, M.B.Utebayev, Q.J.Turekeyev, A.Saytov, rus etnograf-olimasi E.L.Kubel kabi qator tadqiqotchilarning ishlarini misol tariqasida keltirish mumkin. Qoraqalpoq etnogenezi masalasi tarixshunosligi bo‗yicha qator yirik tadqiqotlar olib borgan, qoraqalpoq xalqining kelib chiqishi masalasi o‗rganilishini keng tahlil etgan olim S.P.Tolstovning ―K voprosu o proisxojdenii karakalpakskogo naroda‖, Osnovniye problemi etnogeneza narodov Sredney Azii‖ nomli keng ko‗lamli ishlari, T.A.Jdankoning ―Ocherki istoricheskoy etnografii karakalpakov‖, ―Problemi etnogeneza karakalpakov‖ asarlari, L.S.Tolstovaning ―Utochneniye voprosov etnogeneza karakalpakov‖ kabi yirik tadqiqotlari mazkur masala rivojlanishining asosiy bosqichlari, qoraqalpoq xalqining kelib chiqish muammosining o‗rganilishi keng tahlil etilgan. Mustaqillik yillarida S.K.Kamalov, J.Xoshniyazov, M.Karlibaev rahbarligida amalga oshirilgan tarixiy-etnografik ekspeditsiyalar, yosh etnograflar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida ko‗plab savollar ilmiy jihatdan asoslandi. M.A.Karlibayevning tarixiy etnografik tadqiqotlarida qoraqalpoq xalqining ijtimoiy hayotida maktab, madrasa, taʼlim va tarbiya masalalari, insonning maʼnaviy-axloqiy fazilatlari shakllanishida musulmon ruhoniylari, kundalik turmush-tarzida ziyoratlarning roli, ijtimoiy faoliyat va boshqa masalalar bilan bog‗liq jihatlar haqida so‗z yuritilgan bo‗lib, ularda savodxonlikka oid eʼtiborga molik maʼlumotlar mavjud [3]. Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida xalq maʼnaviyatini, diniy savodxonligini oshirish jarayoni ijtimoiy zaruriyatga aylanayotgani hech kimga sir emas. Bu esa, o‗z navbatida qoraqalpoq xalqi turmush tarzida islom dini, shariat meʼyorlarida qay darajada aks etganligini o‗rganish muhim ekanligini anglatadi. |