Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 88 5. ―Ён бермоқ‖, ―Паст кетмоқ‖ маъноларини ифода- лаб келади: 大家都中五百万了，下一个 应该 是我了吧 ( 大家都中五百万了，下一个 应该是我了吧 ) – Ҳамма беш милли- ондан ютди, кейингиси албатта мен бўлиш им керак. 6. ―Ўхшамоқ‖ маъносини ифодалаб келади, бунда гапларда метафорик ўхшатиш усулидан фойдаланила- ди. Масалан, 她是夜明珠，暗夜里，放射出 灿烂的光芒 – У тунги марвариддир, қоронғуда ҳам ѐруғ нур таратади; 村 长是我们的领头羊 ， 带领大家奔小康 – Қишлоқ оқсоқали биз- нинг йўлбошчимиз, у бизни фаровон ҳаѐт томон бошлайди. VI. ― 是 ‖ ѐрдамчи сўз бўлиб ҳам келади, тўлди- рувчини кесимдан олдин келишига замин яратади. Ма- салан, 唯利是 图 (фақат фойдага интилмоқ), бу ерда 唯 (фақат) – равиш, 利 (фойда) – тўлдирувчи, 图 (интил- моқ) – кесим ҳисобланади. Эътиборлиси, хитой тили гап структурасида аввал кесим кейин эса тўлдирувчи келади, яъни гап шакли аслида 唯 图利 бўлиши керак, лекин 是 орқали тўлдирувчи кесимдан олдин келаяпти. Бошқа бир мисол, 唯命是从 (фақат буйруққа бўйсуниш) олайлик. Бу ерда 唯 (фақат) – равиш, 命 (буйруқ) – тўл- дирувчи, 从 (бўйсуниш) – кесим. Гапнинг асл шакли 唯从命 деб олсак, 是 орқали 命 从 дан олдин келаяпти. Бу ҳолат асосан қадимги хитой тилида учраган, ҳозирги замонавий хитой тилида бунақа ҳолат деярли учрамайди. Хитой тилидаги ― 是 ‖ боғламаси синтантик жиҳатдан ранг-баранг қўлланилади. Жумладан, у эга, кесим, тўлдирувчи, аниқловчи, ҳол каби гап бўлаклари вазифасида кела олади. ― 是 ‖ [shì] боғламасининг синтактик сатҳда қўлланилиши. Хитой тилида сўзлар турли гап бўлаги вазифасини бажариб келади, уларнинг қайси гап бўлади вазифасида келишига қараб, маънолари ҳам турлича бўлади. Қуйида биз ― 是 ‖ боғламасинингнинг турли гап бўлаклари вазифасида келиши ҳақида фикр юритамиз. I. ― 是 ‖ боғламасининг эга ( 主 语 ) вазифасида қўлланилиши: Қадимги хитой тилида ― 是 ‖ боғламаси гапда кўрса- тиш олмоши вазифасида қўлланилган, ― 此 ‖ (ўқилиши - ―cǐ‖, таржимаси - ―бу‖) билан бир хил маънони англат- ган. Одатда ― 是 ‖ дарак гапларда боғлама бўлиб келиб, эга вазифасида келади. Масалан, 1. 是社稷之臣也 [shì shèjì zhī chén yě] - Бу давлат амалдори. Чин сулоласи давридан олдин ― 是 ‖ дарак гапларда боғлама сифатида қўлланмаган. Баъзида боғламага жуда ўхшаш ҳолда учраган бўлса-да, лекин у аслида кўрсатиш олмоши вазифасида ишлатилган. ― 是 ‖ қачон боғлама сифатида шаклланган деган саволга тўхталадиган бўлсак, бизнингча ― 是 ‖ Чин сулоласи давридан олдинги даврда боғлама сифатида сифатида шакллана бошлаган, Хан сулоласи даврига келиб еса тўлиқ шаклланган. ― 是 ‖ нинг боғлама сифатида ишлатилиши, унинг кўрсатиш олмоши сифатида қўлланилишидан келиб чиққан [1:56]. 2. 此必是豫 让也 [cǐ bì shì yù ràng yě] - Бу албатта Ю ранг. Қадимги хитой тилида ― 是 ‖ боғлама сифатида деяр- ли ишлатилмаган, буни қадимги ва замонавий хитой тилининг бир-биридан фарқ қилувчи томони десак адашмаган бўламиз. Хитой тили ривожланиб борган сари ― 是 ‖ нинг кўрсатиш олмоши сифатида қўлланили- ши йўқолиб борган, ва аксинча, унинг боғлама сифати- да қўлланилиши сезиларли даражада кўпайиб борган. II. ― 是 ‖ боғламасининг кесим ( 谓语 ) вазифасида қўлланилиши. Гарчи ― 是 ‖ гапда кесим вазифасида қўлланса-да, ле- кин боғламани ифодалаб келади. Эга ва тўлдирувчи ўртасидаги боғловчи компонент бўлиб хизмат қилади. Бундай гапларда эга ва тўлдирувчи икки хил усулда боғланади. 1. O‗zaro bog‗lashuv: 哈 尔 滨是黑龙江省会 [Hā'ěrbīn shì hēilóngjiāng shěnghuì] Ҳарбин Ҳейлонгжианг провинси- ясининг пойтахти; 我是 这篇论文的作者 [Wǒ shì zhè piān lùnwén de zuòzhě.] - Мен ушбу мақоланинг муаллифиман. Боғлама иштирок этган бундай гапларда одатда от, олмош, сон, отли бирикма эга ва тўлдирувчи вазифаси- ни бажариб келади, эга ва тўлдирувчи бир хил харак- терга эга бўлади. Бир-бири билан тенг муносабатда боғланганлиги боис, ўзаро тенг компонент ҳисобланади. 2. Тобе боғланиш (эга тўлдирувчининг бир тури ѐки қисми бўлиб келади): a) 我是恒星学院的学生 [Wǒ shì hé- ngxīng xuéyuàn de xuéshēng] - Мен Ҳенгсинг институ- тининг талабасиман; б) 哈 尔 滨是省会城市 [Hā'ěrbīn shì shěnghuì chéngshì] - Ҳарбин провинциянинг пойтахт шаҳри. Боғлама иштирок этган бундай гапларда одатда от, отли бирикма эга вазифасида келиб, эга ва тўлдирувчи тобе боғланади, улар тенг компонент ҳисобланмайди. Бундан ташқари ― 是 ‖ боғламаси қуйидаги ҳолатлар- да ҳам учрайди: 3. ―Бор бўлмоқ‖ (― 存在 ‖) маъносини ифодалайди. Гапда шахс ѐки предметнинг мавжуд эканлигини билдиради: а) 门外全是等着答辩的人 [Mén wài quán shì děngzhe dábiàn de rén] - Эшик олди диплом ҳимоя қилувчи одамлар билан тўла; б) 动物园展出的都是日常生活中少见的动物 [Dòngwùyuán zhǎn chū de dōu shì rìcháng shēnghuó zhōng shào jiàn de dòngwù] - Ҳайвонот боғида кўрсатилган барча ҳайвонлар ҳаѐтда кам учрайдиган ҳайвонлардир. 4. ―Кўринмоқ‖, ―бўлмоқ‖ (― 呈 现 ‖) маъноларини ифо- далайди: а) 广 场上是一片欢腾的气氛 [Guǎngchǎng shàng shì yīpiàn huānténg de qìfēn] - Майдонда шодлик муҳити ҳукмрондек кўринмоқда; б) 新年里是一片祥和喜 庆的气氛 [Xīnnián lǐ shì yīpiàn xiánghé xǐqìng de qìfēn] - Янги йил- да байрамона кайфият бўлмоқда. III. ― 是 ‖ боғламаси гапда сифат бўлиб келиб, ― 正确 ‖- ―тўғри‖, ―ҳақиқий‖; ― 对 ‖- ―тўғри‖ (― 错 ‖- ―хато‖нинг ан- тоними) маъноларини ифодалаб келади. Бундай ҳолда ― 是 ‖ гапда тўлдирувчи, аниқловчи ва бошқа гап бўла- клари вазифасида келади: а) 这件事你做得是 [Zhè jiàn shì nǐ zuò dé shì] - Сен бу ишни тўғри бажаргансан; б) 他 说的很是 [Tā shuō de hěn shì] -Сен жуда тўғри гапир- динг; c) 你也 该向他赔个不是 [Nǐ yě gāi xiàng tā péi gè bùshì] - Сен хатойинг учун ундан кечирим сўрашинг керак. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, асрлар давомида ― 是 ‖ боғламасининг узлуксиз ривожланиб бориши унинг қадимги ва замонавий хитой тилида қўллани- лиши борасида тавофутлар келтириб чиқарди. Яъни унинг қадимги хитой тилидаги синтактик вазифаси замонавий хитой тилида йўқолиб кетган, ѐки аксинча, замонавий хитой тилида учрайдиган айрим синтактик вазифалари қадимги хитой тилида учрамайди. ― 是 ‖ боғламасини ўрганиш жараѐнида биз нафақат унинг қадимги ва замонавий хитой тилидаги қўлланилишини тўлиқ англашимиз, балки нотўғри қўлламаслик учун фарқларини ҳам яхши билишимиз зарур. жүктеу/скачать 4,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|