Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 21 ABU RAYXAN BERUNIY HÁM HÁZIRGI ZAMAN MATEMATIKASÍ B.Prenov – fizika-matematika ilimleriniń doktorı, docent E.Oteniyazov – assistent oqıtıwshı Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tayanch s o„ zlar: matematika, geometriya, arifmetika, astronomiya, geometrik jismlar, sferik shakllar, trigonometriya. Ключевые слова: математика, геометрия, арифметика, астрономия, геометрические фигуры, сферические формы, тригонометрия. Key words: mathematics, geometry, arithmetic, astronomy, geometric figures, spherical shapes, trigonometry. Abu Rayxan Beruniy orta asirlerde jasap ótken alımlardıń biri bolıp, ol 973-jıldıń 4-sentyabrinde Xorezmnıń ayyemgi Kat (házirgi Beruniy) qalasında tuwılǵan. Beruniy jas waqtınan baslap bilim alıwǵa qızıǵa baslaydı sonlıqtan, Xorezmli ataqli matematik hám astronom Abu-Nasr Ibn Iraq óz tarbiyasina aladı hám oǵan astronomiya hámde matematikani úyretedi. Abu-Nasr Ibn Iraq, Menelaydıń «Sferik» atlı shıǵarmasin grek tilinen arab tiline awdarmaladi, sferik úshmúyeshlikler ushın sinuslar teoremasın birinshi bólıp dálillegen alım esaplanadı. Beruniy jasap ótken dáwirde ilimde jańalıqlar ashıw júda awır bolǵan. Soǵan qaramay ol óziniń bar kushin hám omırın ilim pán jolında xizmet qılıwǵa arnaydı. Ol 160 tan artıq aslam kitaplar jazıp qaldırdı hám solardan bizge 35 ǵe jaqını jetip kelgen [4], [5]. Ol ilimiy jumislariniń kópshilik bólegin astronomiya, matematika, materologiya hám mineralogiya, tariyx hám etnografiya, adebiyatǵa arnap jazǵan, bul mıynetlerdiń ayırımları usı kunge shekem paydalanılmaqta. 1022-1024- jılları Beruniy Mahmud Ǵaznaviy Hindistanǵa qilǵan jurisinde oǵan joldas bolǵan hám Panjobdaǵı Nandna qalasi jaqınında jer shari meridianınıń bir gradusqa sáykes uzinliǵin olshegen hám onı 55,887 milge teń ekenligin tapqan. Oni metrlerge aylandırsaq 112 194,5 metrge teń boladı. Beruniy uzaq jıllar dawamında Hindistanda jasap, 1031- jılda adamlardıń turmısı tárzi, úrp-ádetleri haqqındaǵı maǵlıwmatlar tiykarında ―Hindistan‖ atlı kitaptı jazadı. Bul kitap hind alımlari tárepinen matematika hám astronomiya bóyınsha ilimiy-izleniwshiler ushın áhmiyetli kitap dep qaralǵan [2], [5]. Onıń matematikaǵa baylanisli bolǵan tómendegi ilimiy miynetleri jetip kelgen: - ―Xordalar‖-Dongelek xordasın oǵan ishley sızılǵan ishki sızıqlardıń qásiyetleri járdeminde anıqlaw haqqında shıǵarma; - ―Rashika‖-Hind rashiklari (arifmetikalıq ámeller) haqqında qollanba; - ―Proeksiyalaw‖- juldızlardı tegislikde proeksiyalaw haqqında; - ―Sfera‖- sfera betin bóleklegende payda bolatúgin fig- uralarǵa baylanisli; - Abu Rayhonnıń Abu Saidǵa xatı; - Sfera beti haqqında altin kitabı; - ―At-tafhim‖; - ―Qonuni Másudiy‖; - Pikir hám aqıl ushın shınıǵıw; Beruniydıń «At-tafhim» atlı kitabı soraw-juwap kórinisinde jazılǵan bolıp, berilgen 533 dana sorawdıń 119 matematikaǵa baylanisli dúzilgen. Sorawlardıń 1-37 ge deyin planimetriyaǵa, 38-56 teoriyalıq, 57-71 stereometriya, 96-108 arifmetika, 109-119 algebra hám esaplawlarǵa tiyisli sorawlar keltirilgen. Sorawlar nátiyjesinde insanlarda geometriya hám algebra, arifmetika elementleri, logikalıq oylawdı, Arifmetika elementlerdiń tiykarǵı anıqlamalari, bólshek sanlardı súwretlew, jup-taq sanlar, kompleks sanlar, kvadrat hám kub sanlar, ólshew birlikleri haqqında bilimler payda bola baslaǵan [3]. Algebraǵa tiyisli soraw-juwaplarda «Al-jabr val- muqobala» miynetinde belgisiz hám onıń dárejeleri, sızıqlı hám kvadrat teńlemeler olardı sheshiw haqqında sóz baradi. Ol «Qonuni Másudiy» atlı qollanbası geometriyalıq figuralardan sheńber, diametr, xorda, úshmúyeshlik hám onıń turleri hám elementleri, múyesh hám olardıń turleri, parallel tuwrı sızıqlardıń anıqlamalari, sheńberge ishley hám sirtlay kópmúyeshlik sızıw, duris kópmúyeshliklerdiń táreplerin esaplaw qaǵiydalari, qálegen múyeshti teń úsh bólekke bólıw sıyaqlı máselelerge arnap jazılǵan. «Qonuni Másudiy» atlı qollanbasınınıń 3-bóliminde kórinisindegi kublıq teńlemeni sheshedi. Bul teńleme 18 múyeshten ibarat teń qaptallı úshmúyeshlerdıń tárepin esaplaw arqali juzege keledi (2-suwret). 2-suwret Bunda birlik sheńber berilgen bolıp, onıń oraylıq múyeshi bolsın. Demek, 2-súwrettegi belgilewlerge muwapıq: hám úshmúyeshlikleriniń uqsaslıgınan paydalanıp tómendegi teńlik kelip shıǵadı. (1) demek, kelip shıǵadı.* Endi hám úshmúyeshlikleri uqsaslıǵınan paydalansaq . (2) (2) teńliktegi táreplerdi tárep boyınsha tapsaq, tómendegi teńlikke kelemiz Nátiyjede teńlik kelip shıǵadı [1]. Ulli babamizdiń bul jumısın mektep kursında tanıstırıp ótiwge boladı. Kub teńlemeni ulıwma kórinistegi sheshimi XVI ásrde Italiyali matematika Djerolamo Kardona tárepinen tabılǵan. Trigonometriyaǵa baylanisli túsiniklerdi trigono- metriyalıq funksiyalarǵa anıqlamalardı «At-Taftim» atli qollanbasında, «Soyalar» qollanbasında trigonometriyalıq funksiyalar arasındaǵı qatnaslar, «Qonuni Másudiy» qollanbasında bolsa eki argument qosındısı hám ayırmasınıń sinusi, eki eselengen múyesh sinusi, yarim múyesh sinusin anıqlaw, tegis hám sferalıq úshmúyeshlikler ushın sinuslar teoremasi keltirip ótilgen. Bul túsiniklerdiń barlıǵı házirgi zaman matematikasınıń tiykarın quraydı. Abu Rayxan Beruniy tárepinen jaratilǵanı ilim pándegi óylap tabıwlari, jańalıqlari aradan sonsha asrler ótsede óz ahmiyetin joytpay kelmekte. Beruniy orta shiǵis alimlari arasinda birinshi bolıp jerdiń domalaq koriniste ekenligin, jer quyash atirapinda aylanıwın dálillegen alim esaplanadi. Ol jer shari ólshemin anıqladı hám diametri 5 metrli globus jasap, dunya kartasın jarattı. Beruniydiń dunya ilmi aldindaǵı ulli xizmetleri mamleketimiz tárepinen úlken itibarǵa alınıp, ulli babamizdi házirgi jas áwlad biliwi ushın onıń tuwılǵanına 1050 jıl tolıw múnasibeti menen elimizde kóplegen ushırasıwlar, ilimiy-teoriyalıq konferensiyalar ótkerilmekte. 3 1 3 x x 0 20 AHB , AB x , . BH AR AH GT BAC AHB BC AB AB AH 2 BC x ARH GTH HR HT AH GH AB 2 1 1 2 2 x x x 3 1 3 x x |