Нұргүл ЖӘнібекова, қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 1-курс магистранты

Сыр сүлейлері қалыптастырған жазба айтысы ұлттық болмыс, бітіміміз, діліміз бен тілімізді тануға мүмкіндік береді. Жазба айтысының талабы басым, айтыскер ақындардың сауаты, білімі, жан-жақты болуы шарт. Сыр елінде ХІХ-ХХ ғасырда қалыптасып, дамыған жазба айтысы мазмұны мен стилі жағынан бірнеше топқа бөлінеді: жұмбақ, мысал, дастан, көңіл қосу айту. Сыр сүлейлерінің ауызекі айтылған мұраларынан гөрі жазба нұсқалары көп сақталған. Осы тұрғыда Сыр сүлейлері қалдырған мысал айтыстары көлемі шағын, тілі өткір болып келеді. Мысалда аң, хайуанаттар, өсімдіктер, адам бойындағы кейбір жағымсыз әрекеттер сыналады, адамгершілік уағыздалады, ғибрат айтылады. Біз сөз етіп отырған Сыр сүлейлерінің әдеби ортасында ерекше сипатқа ие – мысал айтыстары. Бұл әсіресе ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Сыр сүлейлері шығармашылығынан анық байқалады. Т.Ізтілеуовтің «Көкқұтан мен шымшық», Шораяқтың Омарының «Қара шекпен мен қасқыр», Жұманазардың «Жұманазар мен домбыра», «Темірбай жырау мен сиыр», «Бұдабайдың атымен айтысқаны» шығармалары мысал үлгісінде жазылған. Тіпті осы ақындық ортада мысал айтысы дәстүрінің қалыптасқанын айта кетуіміз керек. Оның жақсы үлгісін «Кете Жүсіптің етігімен айтысы», Жұманазар Үрімқұловтың «Жұманазар мен домбыра», «Бұдабай мен аты», Т.Ізтілеуовтің «Дарақ пен сая», «Өгіз бен есек» сияқты мысал айтыстың тамаша үлгісін жасаған.

Сыр сүлейлерінің мысал айтысы жазба айтысына жатады. Бұл өнердің бір қиын саласы онда сөз саптау, ойды нақты жеткізу, қиялмен жарысу, пернелеп сөйлеу барлығы сараланады. Сыр сүлейлерінің мысал айтыстары – мәні, мазмұны, түрі жағынан да ерекше.

Мысал айтыс – жазба айтыстың бір саласы болғандықтан, ақындар кейде өмірдегі оқиға, жаңалықтарды мысал етіп жеткізіп отырады. «Айтыс» жинағында «Қара шекпен мен қасқыр» (авторы Шораяқтың Омары 1878-1924), «Жұманазар мен домбыра», «Тоқты мен қасқыр» (авторы Жұманазар Үрімқұлов 1890-1958), «Темірбай жырау мен сиыр» (авторы Біржан сал Қожағұлұлы), «Салпық пен ат», «Ыдырыс пен Тайлақ» деген мысал айтыстар бар. Зерделеп, зерттей бастасақ, Сыр сүлейлерінің мысал айтыстары әлі де толық зерттеуін күтіп тұр.

Мысал айтысының ерекшелігі автор өз ойын персонаждар арқылы жеткізуінде. Мұнда ақындар жануарлар мен құстардың атынан сөйлеп, ойын тұспалдап, мысал арқылы береді. Кейде төрт түлік мал мен жануарларды айтыстырады. Мысал айтысының тамаша үлгілері қазақ фольклорында көп. Бұл айтыстың табиғатына үңілсек, өте ерте заманнан бар екені дәлел. Ғалым М.Ғабдуллин: «мысал айтысында адам мен хайуанат, құстар арасындағы қарым-қатынас, тіршілік жайы әңгіме етіледі», - дейді[2].

Мысал айтыста авторлар адам тіршілігінде кездесетін әртүрлі жағдайлардағы адамгершілік, досқа адалдық, қайырымдылық, мейірімділік т.б. жақсы қасиеттердің үстем болуын сөз етіп, кедергілерді салыстыра сипаттайды. Жақсылыққа жаманшылық жасаушыларды әжуалайды, келемеждейді. Жалпы әрқашан әділдік пен шындық жолынан асқан тазалық жоқ екенін ұғындырады.

Мысал айтыстардың көлемі кең емес, әрі сюжеті де қарапайым, тақырып аясы әртүрлі болып келеді. Мәселен, Сыр еліне кең тараған мысал айтыстардың бірі – Омар Шораяқұлының (1878-1924) «Қара шекпен мен қасқыры». «Дүр» атанған Омар ақынның бұл мысалын Сыр халқы айтыс деп емес, шағын дастан ретінде қабылдайды. Оны шығарма деп біледі. Олай болуының себебі де жоқ емес. «Айтыс» жинағында алғаш жарияланғаны бұл шығарманың мәтіні емес. Екіншіден, мұнда тікелей айтыс нормативті сақталмай, баяндау түрінде жазылған. Сондай-ақ онда «Қара шекпен мен қасқыр» деп аталса, кей әдебиетте «Қара шекпен» дастаны деп беріледі. Дегенмен шығарма негізінен мысал түріндегі қара шекпен мен қасқыр, түлкі арасындағы әрекет пен диалог болып өрбігендіктен, біз мұны мысал айтыс жанрына қосамыз.

Жазбаша айтыста сөз болып жатқан жағдайға байланысты мысал келтіріледі, сол арқылы ақын өз ойын салмақтай жеткізеді. Тек оның ұйқасы, сөз қолданысы ақынның өз шеберлігіне байланысты және ол ақындардың ойы мен өрісін таныту үшін қолданылатын әдісі. Бұл туралы ғалым Т.Тебегеновтің «Мысал-хикаятты сөз арқауына алу – жазбаша айтыс жанрының дидактикалық насихатты қуатын күшейте түсетін эстететикалық, сыншылдық, тәрбиешілдік мұрат бағдарындағы көркемдік тәсіл...»[1, 301б.] деген пікірі бар. Әдетте ақындар жазбаша айтыстарда өз дүниетанымын, тереңдігін таластырса, оның айбаты – осы мысал. Әрине, ол мысал айтыстан бөлек.

Әдебиет зерттеуші ғалым Өтеген Күмісбаев: «Жазбаша айтысу дәстүрі жазу сауаттылығы, хат танумен байланысты айтыс жанрының жаңарған түрі. Яғни, жанры бір түрі – дәстүр жаңашылдығы жазба әдебиетіміздің ауыз әдебиеті дәстүрін дамыта отырып жаңаруы, жалғастық табуы. Бұл дәстүр қазақ поэзиясында ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қалыптаса бастады, оның ішінде Сыр бойы ақындар арасында ерекше сипатқа ие болды. Ендеше жаңара отырып жалғастық тапқан, сол арқылы телегей теңіздей қазақ әдебиетінің үлкен бір арналарының бірі – Сыр бойындағы ақындық мектеп дәстүр еткен ұлттық төл өнерімізді өзгеге апарып телудің еш қисыны жоқ», - деп пікірі айтқан[3, 64б].

Мысал айтысын кеңінен сипаттап, тілдік ерекшелігіне көңіл аудару үшін жоғарыда айтылған Ө.Күмісбаевтың жаңара отырып, жалғастығын тапқан мысал айтыстарына дәлел ретінде Б.Қабылұлының «Бұдабайдың сиырымен айтысы», «Бұдабайдың атымен айтысы» айтыс өнеріндегі өмір шындығын мысалмен, пернелеп өрген айтыстары деуге болады.

Айтысқа қатысқан ақындар көркемдік нақыш, ұйқас пен ырғаққа мән береді. «Бұдабай мен аттың» айтысында сиыр иесі Бұдабайды қу кедей деп кемітеді:

Бұдабай:
Сиырым, мұнша қашып не қылғаның?

Білмедім еліңізді сағынғанын,

Шамасы, бес-алты айдан бері қарай

Батты ғой атша байлап бағылғаның.

Обығып суға-дағы кетеді-ау деп,

Сандалып, сені іздеп сабылсам да,

Ақыры болды қайыр табылғаның.

Қасында тыңдап тұр ғой ана сиыр.

Кем емес бізге берген от пен суық,

Әйтеуір жаман емес сенің үйің.

Ұрғаның қабырғама жаман батты,

Көңіліме содан беру болды түйін.

Дағдысына келмейтін мал бола ма,

Жыршым-ау, қайда кеткен сенің миың?

Тамсанып тағы бір сөз айтайын деп

Тұрсың-ау, күні қараң «қу кедейім?»[4, 75-77бб].

«Темірбайдың сиырымен айтысы» да жоғалып кеткен сиырын іздеп табуына байланысты шыққан екен. Сиырын сөйлету арқылы авторлық байыпты баяндауға құрылған. Айтыста малдың күнкөріс үшін пайдалы екенін диалог арқылы береді. Ақын өз басының кемшіліктерін сиырды сөйлету арқылы әшкерелейді. Қандай мысал айтысын алып қарасаңыз да, оның тәлімдік, тәрбиелік үні бар. Мысал айтысында ешқандай кейіпкер дәйекті талдауды керек етпейді.

Мысал айтысындағы тағы бір ерекшелік – бұл айтыста көбінесе сатиралық әрекеттер үлкен философиялық ой-түйіндеулер жасайды.
Бұдабайдың атымен айтысында:
Ей, құла та, ілген жемді жемеймісің,

Иә, жеймін, иә жемеймін демеймісің?

Саламын тағы торы ат дорбаңа,

Босатып ат дорбамды бермеймісіз?

Аты:

Бұдеке, маған сірә, сенбеймісің,

Дедің де «домбырамды бер» дірілдедің,

Тұрғаның жегім келмей көрмеймісің?
Айтыста айтарлықтай көркемдік жоқ, дегенмен халықтық ұғымға жақын сөздермен поэзиялық туынды жасайды.

Жұманазар Үрімқұловтың «Тоқты мен қасқыр» мысал айтысында қасқыр сияқты қара жүрек, залымдардың соңында пәлеге жолығатынын, момын тоқтының дегеніне жететінін мысалға айналдырып, сөйлеу мәнерімен де өзгеден дара көрсеткен. Мысалды оқи отырып, кейіпкерлер ісінен де, мінезінен де хабардар боласың.

Жол таппай қараңғыда тұрсам жаман.

Ер болсаң, тайлақ пенен тайда жеші,

Тоқтының несін жейсің тырбаңдаған.

Ішінде шым қораның құтымдайсың.

Әдейі сені жеймін, сонсоң тайды,

Ешбірің біздің ойдан ұтылмайсың.

Қаршығамды көрсетіп аламын-ақ.

Қалың қара шеңкеге кіргеніңмен,

Қаныңды судай ағызып аламын-ақ, -

Қызыққаның терім бе үстімдегі.

Ішімде жеті қоян көжегім бар,

Мен өлсем ол да өледі-ау ішімдегі[4,12б].

Сонымен айтыс соңында автордың қорытындысы арқылы жамандықтың, залымдықтың да өз жазасы бар екендігін әркім өз істеген ісіне жауапты болатындығын суреттейді. Аш қасқыр ештеңені пайымдамай, қораға секіре бергенде, құрылып тұрған қақпанға аяғы сарт етіп түседі де қалады.

Қасқырды қумай адам жай қала ма?

Залымды соғып алды қуып жетіп,

Сатса да ықтияры қай қалаға, -

Қасқырдың зұлымдығы өзіне ажал боп келген оқиғаны баяндау арқылы ақын:

Бағасын білмейтұғын жез бен мысты.

Олар да «өліп қалам» деп ойламас,

Етсе де жүрек айныр небір істі.

Есепші Телпекбай Торайғырмен қыс айында түлкі қуамын деп, атын болдыртып алады. Ашу мен ызаға булыққан Торайғыр бар наласын жайып салады:

Мал біткен мінезіңе таң қалады.

Қоян қас қасқырдан кем соқпайсың,

Көпшілік сені кім деп аңғарам?

Көптен сенің сырың маған мәлім,

Қит етсе сабалайсың келгенше әлің.

Маңдайдан тұрған жерде тебейін бе?

Татар су сонда, бәлем, таяқ дәмін!

Тепкілеп бүйіріңді тесейін бе?

Ұялмай адамзатқа сөз айтасың,

Жауырыңнан таспа тіліп есейін бе?!

Кәрі ит жақсылықты біле алмайсың...
Айтысқа түскен басты нысана – орамды ой, ұтымды дәлел, бұлтартпас шындықтан тыс, тыңдаушының жүрегіне жол табатындай кестелі сөз, суретті образ да қажет. Бұл – мысал айтыс өнерінің ауытқымас басты шарты болып табылады. Сөйтіп поэзиядағы қарапайым сөз жарысының келе-келе ақындық үлкен өнер бәсекесіне ұласып, халықтың ғасырлар бойғы эстетикалық талғамын тәрбиелеуде елеулі қызмет атқарып келгенін көреміз.

Көркемдік ерекшелігі жағынан ауызша айтысқа қарағанда, жазба айтыста өлеңнің ұйқасы мен ырғағы қатаң бірқалыпты сақталады. Бұдабайдың жауабында тиісе сөйлеген, қуақы астармен қапталған «қызық» оралым, тіркес мол. Берекесіз тіршілігін, кедейлігін Бұдабай осылайша сиыр болып сөйлеп көрсетеді. Бұл - сатиралық сарында жазылған мысал айтысы.

Айтыстың 11 буынды қара өлеңге құрылған, ұйқасы қара өлең ұйқасы.

1 жол – а

2 жол – а

3 жол – б

4 жол – а

Айтыста ауызекі сөйлеу тілінің көрінісі де байқалып тұр. Мысалы, сабылу – іздеп шаршау, қайыр – шүкірлік ету т.б.

Ақынның сөзі орынды, салмақты сыпайы, өлшеп-пішілген. Бір желіден аумайды, ауызша айтыстағыдай ауа жайылып, әр жайды өлең қылмайды. Жазба айтыс адамның ой-өрісін кеңітерлік тарихи, мәдени мағлұматтарды да ала келеді. Ауызша айтыста екі адам қастысса, жазбаша айтыста екі немесе бірнеше адам қатысып, мысал ретінде жан-жануарлармен өнер жарысына түседі.

Мысал айтысындағы тағы бір ерекшелік – бұл айтыста көбінесе сатиралық әрекеттер үлкен философиялық ой-түйіндеулер жасайды. Мысал айтысы Сыр сүлейлерінде кеңінен орын алған Төлеубай Үркімбаевтың «Ат пен трактор» атты мысал айтысында трактор мен атты айтыстыра отырып, техника мен ат күшін салыстырады.

Тракторым қалайсың?

Па, күшіңе жарайсың!

Күннен-күнге үдей түс,

Бізден бейнет азайсын!
Трактор:

Сөзің болса, жүріп айт,

Жылап айтпа, күліп айт!

Менің пайдам тиді ма?

Өтірік айтпа, шынын айт, - дейді[4, 195-196бб].
Айтыс 7-буынды жыр үлгісінде жазылған.

1 жол – а

2 жол – а

3 жол – б

4 жол – а

Айтыстың көркемдігі анау айтқан мықты емес, десек те трактор мен атқа тіл бітіру арқылы кеңес дәуіріндегі техниканың өсуіне үн қосқан.

Жұмыстардың қолдайын.

Атқаратын аппарат,

Келіп жатыр дап-дайын, - деп тракторды сөйлету арқылы елдің жетістіктерін, техниканың алып күшін көрсетеді.

1. 
   Тебегенов Т. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор. – Алматы: Жазушы, 2001. -288б.
   
2. 
   Ғабдуллин М. Халық ауыз әдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1974. -215б.
   
3. 
   ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті. –Алматы: Әдебиет және өнер институты. -2005. 84б.
   
4. 
   Айтыс. - Алматы: Жазушы, 1988. 1-том / жауапты шығ. Ә.Алманов./ - 288б.