Нұрмұратов с нұрекеева С. С., Сағымбаев Е. Оқырмандарға ұсынылып отырылған бұл антологияның ерекшелігі «Өзін-өзі тану»
АСПАН, ЖЕР ЖӘНЕ АДАМ ЖАРАТЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ
жүктеу/скачать 6,93 Mb.
|
| АСПАН, ЖЕР ЖӘНЕ АДАМ ЖАРАТЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ
ЕЛ АУЗЫНАН ЖИНАҒАН ӘДЕБИЕТ ҮЛГІЛЕРІНЕН (Үзінділер) Кімде-кім болсын туа болмайды, жүре болады. Баз-баз жандар болады: ұрлық қылған емес, қарлық қылған емес, кісі өлтірген емес, мехнат-машақатты басынан көп кешіріп, қайғының қалың ортасында жүріп, табиғат жазасымен жазаланып, жәбір-жапаны көп көріп, қорытылуы жеткен соң, алтын болып тазарып шығады. Мұны бізге бұрынғылар оқыттырып кеткен. «Жердің кені қазса шығады; адам кені жүрсе шығады» деген. Және айтқаны: «Жігіт күнінде «өлсең — өлесің, кісі болып шығасың», «Үйде өскен бұзау өгіз болмайды!» деген. Бір ақыл деген: айтуға аты бар да, өзінің бар-жоғы белгісіз сәуле бар. Мөлшерсіз нәрсе жоқ. «Қаралдысы тарыдай» — деп сөйленеді. Біреуде тарыдай ақыл бар болса, өзін-өзі бейнеттен, зорлықтан құтқаруға тырысуды біледі. Кім болсын, ол болсын, тарыдай ақылы жоқтықтан, өзін-өзі бейнетте, қорлықта қалдырады. Мұны қайдан біліп отырсың десең, қазақтың айтқан сөзінен аңғарып отырмын. Жақтырмаған біреуді: «Осы шіркіннің тарыдай ақылы жоқ», — деседі. Осы тарыдай өз бойына өзі егін өсіріп, өндіріп молайтып алушылар болады. Ондай болған жандардың ақылы көк пен жердің арасы толарлықтай тары болуға тиіс. «Ақылды өзің білмесең, сатып ал!»— дейді. «Ақыл — ауыс, ырыс — жұғыс», — дейді. Не нәрсе адамның өз талабымен болатұғын болады. «Жорға жүрісінен пұл болады, жаман жүрісінен құл болады». Өзгем өтірік болса да, осы сөзім — шын, сен бұған иманыңдай иланып сен! «Ақылсыз бас-аяқтың әлегі». Сол ақыл деген нәрсенің өз бойымызда барлығын, қаралдасын көрумен біліп, қарасын танып тұрғанымыз жоқ. Өзімізге қалдырған жұмысынан, істеткен ісінен барлығын біліп тұрмыз. «Ақылдың тұрағы — баста, баста болса, мида болады-ау!» — деп ойлаймыз. ...Егер біреу бақытсыздыққа душар болса, екіншісі оған көңіл айтып, қайғысын бөліседі. Ал қуаныш пен шаттыққа кенелген кісі дәл қайғыға ортақтасқандай болмайды. Өзгенің қайғы-қасіретіне шын мәнісінде ортақтаса білу тәрбие барысында біртіндеп қалыптасқан адамгершілік қасиет. ...Дене — бір қараңғы үй. Жан — сол үйдегі жарық қылып тұрған бір сәуле. Әркімнің жаны бір қалыпта, бір түрде болмайды. Сондай болғаны үшін айтылады: «Арық пен семіздің басы бір ме, жақсы мен жаманның жаны бір ме?» — дейді... Алайда жан бар, дене бар. Екеуі бірінен-бірі жасырын емес, бірақ жан деген нәрсені ешкім көрген емес. Адамның денесі өзіне де, басқаға да көріністе тұр. Жанның өзі көрінбейді, бірақ белгісі көрінеді (автордың жанның барлық белгісі деп отырғаны ойлау, сөйлеу, қиял, зейін және т.б.), жанның барлығы сонан танылады. Барлық белгісі — адамда бір нәрсені ойына салып ойлау бар, сезу бар. Ойланып сезген бір нәрсені орындап, келтіру керек. Міне, осындайлар — жанның барлық белгісі. ...Денедегі жанға серік болуға жарайтұғын нәрсе — қан. ...Жүрек — күшті машинаның түп тұрағы. Өкпе мен бауыр — жүректің қызметкерлері. Қан жүректе қайнайды, жан деген — сол қайнаған қанның буы. Бу болғанда жай бу емес, күшті, қайратты, қызулы бу. Бұл будың қайнауының қызулы, күштілігімен электр сықылды жарық сәуле болуға жарайтыны — миға қарай барып, ақыл атанады. Жүректе қайнап тұрған бу «жан» атанады. Тіршіліктің түп-тамыры, қазығы — жүрек. Неше мүше, неше дене болса — бәріне қызу күш, қайрат жүректен бармақ. Жүректен соңғы қайратты машина — бауыр. Барша дененің тірлігі — осы бауыр жұмысы... Бір денеде екі жан болмақшы емес, бір-ақ жан. Миға барғаны ақыл атанды, бауырға барғаны қан аталды. Жүректің өзінде тұрып қалғаны көңіл атанады, бауырға барғаны қан аталады. Жүректің өзінде тұрып қалғаны көңіл атанды. Ақыл, сезім, қайрат, жігер — көңілдің жұмысы... Көңіл бәрінің үстінен билейтұғын патшасы. Бұл сөз білімі бар, сезімі бар жанға айтылатын сөз. Білімі, сезімі жоқтық — ит жүрек, жаман ой. Мұндайлардың жанын «жабайы жан» дейді. Тар ауданды, соқыр сезімді жабайы жаннан не шықты?... Адам танымы бес бастаудан нәр алатын асау өзен іспеттес. Оның бірі — көру, екіншісі — есту, үшіншісі — түйсіну, төртіншісі — иіс сезу, бесіншісі — дәм. Сезім органдарына тек тап-таза бейнелер ғана келіп түспейді, сонымен бірге бұған ескі-құсқысы аралас, тіпті лас нәрселер де келеді. Ойлау оларды сұрыптай отыра, жарамдыларын ғана қабылдап, жарамсызын шығарып тастайды. Тіл — ой маржаны, ойсыз тіл жоқ. Арман — сөздің қаймағы, нәр-тұзы. Қиял — өмірдің гүлі, әдеміліктің мәйегі. Қиялсыз адам — дәрменсіз. (Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Аспан, жер, және адам жаратылысы туралы / Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10-том.- Алматы: «Таймас» баспа үйі, 2006.-480 бет. 160-162- беттер) жүктеу/скачать 6,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|