Нұрмұратов с нұрекеева С. С., Сағымбаев Е. Оқырмандарға ұсынылып отырылған бұл антологияның ерекшелігі «Өзін-өзі тану»
жүктеу/скачать 6,93 Mb.
|
| ҚОНАҚЖАЙЛЫҚ БЕЛГІСІ
Сырттан келген мейманға, Сәлем беріп, қол алсаң – Бірінші еткен құрметің. «Түсіңіз» деп түс беріп Шылбырына оралсаң, Екінші еткен қызметің. Есік ашып енгізіп, Көрпе төсеп құп алсаң – Үшінші еткен құрметің. Мейман риза болмағы Құрметпен үйге қонғаны. Кешіктірмей шай берсең, Ұмыт болар тоңғаны. Тысқа шықса қария, Қолында болсын құмғаны. Ірікпесең барыңды, Қонақжайлық сол-дағы. (Ел аузынан: Шешендік сөздер, ақындық толғамдар, аңыз әңгімелер. Құраст. Б. Адамбаев, Т. Жарқынбекова.- Алматы: Жазушы, 1989.-368 бет. 84 - бет.) БАЛА БИ Сонымен бұл жолғы Төбе би Тоғастың өз адамы Сасан болды. Жиын тым-тырыс. Төбе би айтарын жалғай түсті: - Қызыл тіл қыршын басты сергелдеңге салады. Дүниені бүтіндейтін де, бүлдіретін де – тіл. Тиексіз тіліңе, тізілген тісіңді қамал етсең осы бәле шықпас еді. Жоқ, олай етпейсің, жарты ауыз сөзден есең кетсе, кегің, құның кеткендей боласың. Жесір әйел жүз қой айдап, жетім қыз жез түйме қадап, қотыр қыз қола қоза тағынған мына тыныш, беқұт заманыңның қадірін білмейсің, жақсылығын көтере алмайсың. Қашан айттың деме, нені қорласаң, ненің бағасын білмесең, соның зарын тартасың. Жан-жағыңда ойық тұмақ орысың, қиық тұмақ қытайың аман болса, әлі бұл күніңе де зар боларсың, - дей келе тізе бүгіп орнына қонды. Ал енді екі би осы дауды әділдікпен шешіңдер. Ең бірінші өзімшілдікке салма, өзімшілдіктің аяғынан бұзақылық шығады. Екінші күншілдік, іштарлыққа салма, күншіл мен іші тар адамды көр ғана түзейді. Күншілдіктен жек көрушілік, одан қаскөйлік туады. Үшіншіден, пайдакүнемдікке салма. Пайдакүнемдіктен ашкөз, арсыздық шығады. Нәпсіқорлық шығады. Иттей нәпсі айдай ажарыңды тоздырады. Төртіншіден, сөзуарлық, мылжыңдыққа салма. Көп сөздіге, артық сөздіге құрмет болмайды. Бесінші, менмендікке, тәкаппарлыққа салма. Ашу меңдеген жерде ақылың ғайып болады. Ашушаң адамның ант-серті бұзылады. Оны «ант ұрған» дейді. Соңғы айтарым – мына отырған ел-жұртыңды сыйласаң, есерлікке, есірік-тентектікке салма. «Екі есер бір кетсе, есен барып, сау қайтпас» деген. Ал «есірікке есе берсең, ойнап жүріп кісі өлтіреді» дегенді де атаң қазақ айтқан. Енді тентекке келсең, екі тентек бір келсе, бірінен-бірі аса алмай, саудай болады. Бір тентекпен бір ақылды қосылса, ымыраға келе алмай жаудай болады. Ал енді даугер мен жауапкер бидің екеуінен бұрын ел ағасы Ұлтарақ бидің де көпке айтар нақылы болса, алдымен оны да тыңдайық, - деді. Сасанның маңайында отырған Ұлтарақ жауапкер жақтың ел ағасы ретінде қазылық айтып: - О-оу, жарандар! Сасан би айтқандай, кеңесті жерде кемдік жоқ, кеңессіз жерде теңдік жоқ. Мен көз құнына құныкер адаммын. Қазақ атаң айтқан жолмен «жаман құл жазар, жақсы би кешер» дер едім. Бірақ қарсы жақтан соған лайықты жақсы би табылса. Құлдың тапқаны – бидікі, біздің тапқанымыз - айыптылығымыз үшін сенікі дер едім, сол сөзіме тоқтауы бар әділ би табылса. Кінәлінің тілі қысқа – тілім қырқылып отыр, дер едім, мойным бар, құшағың болса, қойным бар, деп мойнымды алдыңа тосар едім, соған тұрарлық рақымы бар би болса. «Иілген басты қылыш кеспейді» деп сөзімді сыйлап азат етер би болса. Ашуыңды көтере алмасаң - әділ бола алмайсың, дер едім, ашуынан ақылы көп би болса. «Құс жаңылып торға түседі, адам жаңылып қолға түседі», не істесең де қолыңдамын дер едім. Қолымда екенсің деп білгенін істемейтін би болса. «Қойныңа кірген киікті өлтірмес болар», пананы өз қойныңнан іздедім, дер едім, соныма сай шапағаты түсер би болса. Қолы қанды ұры жоқ емес, аузы қанды бөрі жоқ емес, соның бәрін жау етіп, өлімге қисаң, тірі адам қалмас, дер едім, онымды ұғар би болса. Жазығым үшін алсаң міне бас, алмасаң алдияр бас, дер едім, шаш ал десең, бас алмайтын, байырқалы би болса. Жүйрік шабан болады, мойынына жалы кетсе, жақсы жаман болады, қолайынан елі кетсе, дер едім, қолайымды сақтар би болса. Сойып жесең – бір күндік, сауып ішсең – мың күндік болатын ағайыныңмын дер едім, сонымды бағалай білер ер болса. Менің айтарым осы,- деп тоқтағанда отырған қауым гуілдесіп: - Ой, бәрекелді! Осыдан артық не десін! - Береке тап, десеңші. Көздің құны емес, ердің құнын кешіретін сөз айтты емес пе, мың жасағыр. - Апырмай десеңші ... Бірақ, жан ашуы – мал ашуы емес қой. Жай сөз жыртық жамар деймісің? - Е, жәбірлі жақ жан ашуын айтпай тоқтар дейсің бе? Тыңдайық, қызығы енді болады, - десіп жатты. (Ахмади Ж. Бала би /Жалын, № 4, 2011. 38-39 беттер) жүктеу/скачать 6,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|