Ф. Энгельс «Анти- Дюринг» атты еңбегінде: «Еркіндік əлдебір нəрседен тəуелсіздік
нышаны емес, керісінше, ол адамның жаратылыс күштеріне, қоғамдық қарым-
қатынастарға жəне өз болмысына үстемдігі» деп жазумен қатар, ол Гегельдің еркіндік
теориясы жайлы былай тұжырымдайды: – Гегель алғашқы болып еркіндік пен
қажеттілік арасындағы қарым-қатынасты дұрыс көре білді, өйткені қажеттілікті
білмейінше, адам соқыр болады. Еркіндік табиғат заңдарынан тəуелсіздігінде тұрған
жоқ, қайта еркіндіктің негіздері оны танып, өз мақсаттарына бағындыруда жатыр».
Фейербах еркіндіктің түп негізін дінге тəуелсіздіктен көреді. Фейербахтың
ойынша: «Еркіндік – бастау мүмкіншілігінде емес, керісінше аяқтау қабілетінде жатыр,
бірақ бұл еркіндіктің мүмкіншілігі мен шарты уақыт болып табылады».
Тарихи зерттеулерден белгілі болғанындай, табиғатынан адамдар тең болып
жаратылады, бірақ олар сол теңдікті өмір бойы ұстап тұра алмайды; қоғам олардан
бастапқы теңдікті тартып алады. Адамдар тек заңдардың арқасында ғана жоғалған тепе-
теңдігіне қайтадан қол жеткізе алады. «Еркіндік» сөзі сияқты көптеген мағынаға ие
болған жəне де ақылға соншама түрліше əсер ететін, сірə, сөз болмаған болар, – дейді
Ш.Монтескье. Біреулер еркіндік деп өздері тирандық билік беріп қойған адамды жеңіл
жамандауды атайды; келесілері - өздерінің бағынышты болар адамын сайлау құқығын
айтады; үшіншілері – қару-жарақ асыну құқығын жəне озбырлық жасау құқығын
айтады; төртіншілері – одан өз заңдарына бағынып, өз ұлтынан шыққан адамның
қарамағында болу артықшылығын көреді. Бір халық ұзақ уақыт бойы еркіндікті ұзын
сақал қою салты деп қабылдады. Кейбіреулер, басқаның бəрін итеріп тастап, бұл атауды
басқарудың белгілі түрімен байланыстырады».
Бенжамен Анри Констан де Ребектің пікірінше, жеке бостандық – осы заманға
қажет бостандық, «саяси бостандық оның кепілі».
