Микроскоппен көруге арналған және зерттелетін препараратты дайындау. Заттық шыныға 0,5 мм болатын 8-10 дана жүн кесінділерін глицерин тамшысын тамызамыз да жабын шынысымен жабамыз. Жүн талшықтарын зерттеу алдында эфирде жуамыз. Препаратты микроскоптың заттық үстелшесіне орналастырамыз.
3 - тапсырма. Қылшықтың және өлі түк өзектік қабатынан ауаны жою керек және осы түрлердің талшықтарының өзектік қабатының құрылысының микроскоптық суретін салу керек (3.13 - кесте).
3.13 - кесте – Қылшықтың және өлі жүннің өзектік қабаты
Препаратты дайындау техникасы. Өзегі жақсы дамыған ақ қылтықтың немесе өлі түктерді ұзындығы 0,3-0,5 см 10-15 дана талшықтарды кесу. Осы қималарды дистиллирленген су тамшысы бар заттық шыныға салу және жаппа шынымен жабу.
Содан кейін жаппа шынының бір жақ шетіне араластырылмаған этил спиртінің (95-96%) бірнеше тамшысын жағып, ал жаппа шынының қарама-қарсы жағынан сүзгіш қағаздың жолақтары арқылы суды сорып алу керек. Осындай сорып алуды спирттің бірнеше өлшемін енгізе отыра 5-6 рет қайталау керек, осылайша кесілген ұштарының өзектерінің ақшылданғаның көруге болады. Препаратты микроскоп арқылы көріп қарастырады.
Жұмыс үшін қажеттілер: 1) микроскоп; 2) заттық шынылар; 3)жаппа шынылар; 4) глицерин; 5)препаттық инелер; 6) қайшылар; 7) эфир; 8) жүнді шаюға арналған қақпақтары бар банкалар; 9)сүзгі қағаз; 10) ақ түсті қылшық жүн үлгісі; 11) мақта; 12)жасанды және синтетикалық талшықтар (штапельдік және т.б.); 13) «Жүн талшықтарының негізгі түрлерінің гистологиялық құрылысы» суреті; 14) тамызғыштағы дистиллирленген су; 15) өзегі жақсы дамыған ақ қылтық немесе өлі түк.
4 Жүннің физика-техникалық негізгі қасиеттері
Жүннің физика-техникалық негізгі қасиеттеріне жататындар: ұзындығы, қалыңдығы, бұйралылығы, беріктілігі, созылғыштығы, қаттылығы, икемділігі, түсі және жылтырылығы. Техникалық қасиеттерінен ылғалдылығын және таза (жуылған) жүн шығымын, шайырының болуы және сапасын есепке алады.
Сабақтың мақсаты: өндірістік және зертханалық жағдайда жүннің үзындығын, беріктігін, бұйралығын анықтауды үйрену. Сараптамалық жолмен жүннің қалыңдығын анықтауды үйрену.
1-тапсырма. Оқулықты және практикумды қолдана отыра, жүннің техникалық негізгі қасиеттерімен танысу және жұмыс дәптерлеріне оларды анықтау әдістерін қысқаша жазу.
2-тапсырма. Біртектес жүн үлгілерінің бір тектес емес жүн үлгілеріне табиғи және шынайы ұзындықтарын өлшеу.
4. 14 - кесте – Жүннің табиғи және шынайы ұзындығы (см)
Жүн үлгілері
|
0,5см-ге дейінгі табиғи ұзындығы
|
0,1см-ге дейінгі шынайы ұзындығы
|
Биязы
|
|
|
Жартылай биязы
|
|
|
Жартылай қылшық
|
|
|
Қылшық
|
|
|
4.15 - кесте – Бір тектес жүннің нақты ұзындығы (см)
Көрсеткіш
|
Класстық (топтық) аралық
|
6,0-6,4
|
6,5-6,9
|
7,0-7,4
|
7,5-7,9
|
8,0-8,4
|
8,5-8,9
|
9,0-9,4
|
9,5-9,9
|
10,0-10,4
|
10,5-10,9
|
11,0-11,4
|
11,5-11,9
|
12,0-12,4
|
12,5-12,9
|
13,0-13,4
|
Кластардың ортасы
|
6,2
|
6,7
|
7,2
|
7,7
|
8,2
|
8,7
|
9,2
|
9,7
|
10,2
|
10,7
|
11,2
|
11,7
|
12,2
|
12,7
|
13,2
|
Жағдайлар санының белгісі
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Жағдайлар саны
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Класс (топ) ортасына жағдайлар саның шығару
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 - тапсырма. Әрбір студент 50 талшықтар арқылы бір тектес жүннің шынайы ұзындығын анықтау. Нәтижелерін 4.15-ші кестеге жазу және өңдеу.
4 - тапсырма. Жүннің әр түрлі топтарының үлгілерінен жүннің 1 см ұзындығындағы бұйралық сандарын есептеп бұйралық түрін және жүннің тобын анықтау. Нәтижелерін 4.16-ші кестеге жазу.
4.16 - кесте – Жүннің бұйралығының түрлері
№
р/с
|
Бұйралық түрлері және оның суреті
|
1см ұзындық тағы бұйра саны
|
Жүн тобы
|
Сапасы (жіңішкелік классы)
|
1
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
4
|
|
|
|
|
5 - Тапсырма. Жүннің жіңішкелігін өндірістік жіктеудің үлгісін қолдана отыра, сараптамалық жолмен жүннің қалыңдығын анықтау.
4.17 - кесте – Жүн әр түрлі топтарындағы бұйралық түрлері
Үлгінің
№
|
Жүннің бұйралығы ның түрі
|
1 см ұзын дықтағы бұйра саны
|
Жүн жіңішкелігі
|
Жүн нің тобы
|
Ескерту
|
сапасы
|
мкм
|
1
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
|
|
4.18 - кесте – Бір текті жүнді жіңішкелігі бойынша жіктеу
Сапасы
(жіңішкелік классы)
|
Жүн жіңішкелігі, мкм
|
Сапасы
(жіңішкелік классы)
|
Жүн жіңішкелігі, мкм
|
басы
|
соңы
|
басы
|
соңы
|
80
|
14,5
|
18,0
|
48
|
31,1
|
34,0
|
70
|
18,1
|
20,5
|
46
|
34,1
|
37,0
|
64
|
20,6
|
23,0
|
44
|
37,1
|
40,0
|
60
|
23,1
|
25,0
|
40
|
40,1
|
43,0
|
58
|
25,1
|
27,0
|
36
|
43,1
|
55,0
|
56
|
27,1
|
29,0
|
32
|
55,1
|
67,0
|
50
|
29,1
|
31,0
|
|
|
|
Жүннің беріктілігін буда бойынша анықтау
Жүннің беріктілігін талшықтарын буда қылып органолептикалық құралмен анықтайды.
Органолептикалық әдістің мәні қолмен күш салып отыра, жүн талшықтарының буда үзіп сынауда.
Жүннен немесе жалпы сынамадан алынған жүннің әрбір будадан сараптап алысымен сынайды. Қалыңдығы 5-6 см шоғын екі қолдың сұқ саусақтарының арасына қысады, содан кейін тартылған шоққа серіппей –ақ оң жақ қолдың орта саусағымен ұрады. Егер осы соққыдан кейін будасы үзілмесе жүн берік, мықты деп есептелінеді. Жүн будасының бірдей жерден үзілуі қандайда бір ақаудың бар екендігін білдіреді.
6 - тапсырма. Жүннің беріктігін сараптамалық жолмен анықтау (4.19-кесте).
4.19 - кесте – Жүннің беріктілігі
Үлгі
№
|
Сапасы бойынша жіңішкелік
|
Үзуге беріктігі (өте берік, орташа, әлсіз)
|
Дыбысқа беріктігі (тоғы жоғары, орташа, төмен)
|
Ескерту (шоғының белгілі бір аумағын да жүннің беріктігі нің әлсіздігі бай қалады ма екен)
|
|
|
|
|
|
Жүннің беріктігін зертханалық әдіспен өлшеуге талшық будасының үзілу жүктемелегін динамометрлерде анықтау енеді.
Жүннің беріктілігіне сипаттама беру үшін, сонымен бірге шақырыммен берілетін оның үзілу ұзындығы да анықталады. Үзілу ұзындығы деп бір ұшынан ұстап тұрған кезде асылып тұрған қалыпында талшықтың өз салмағын көтере алмай үзіліп кетуін атайды.
Сынаманы таңдау. Жүннің нақты бір учаскесіндегі, сонымен қатар жуылған немесе жуылмаған жүн сұрыпының талшық будасының беріктігін анықтау үшін, жуылмаған жүннің жалпы сынамасын таңдап алады – ол 200 г аз болмауы қажет, ал жуылған жүннен 100 г аз болмауы қажет. Жалпы сынаманы әрбірінің салмағы 10-15 г сынама құрайды, оны жүн түбітінің учаскесінен трафарет – торкөз принципі бойынша таңдап алады.
Сынаманы жуады және кептіреді. Содан кейін оны жекелеген штапелькаларға немесе өрімдерге бөледі.
Беріктігін ДШ-ЗМ және ДШ-ЗМ-1 динамометрлерінде сынау үшін, әрбір штапелекті немесе өрімді талшықтарын параллельді орналастыру үшін темір тырмамен тарайды. Таралған штапелкаларды немесе өрімдерді кескіш немесе шаблонға (үлгі, қалып) салады және ұзындығы 25 мм шоғырларға кеседі.
Барлығы 30 шоғыр дайындайды, олардың 5 қосалқы болып есептелінеді. Әрбір шоғырдың салмағы 3-4 мг болуы қажет.
Үзгіш жүктемелікті талшықтардың 25 шоғырын нөлдік қысу қашықтығында үзу арқылы анықтайды. Буданың бір үшін (оның ұзындығының жартысына дейін) құралдан алынған үстіңгі қысқышқа бекітеді. Содан кейін қысқышты орнына орнатады. Буданың екіншісі үшін, қысылған шоғырдағы барлық талшықтар бірдей болып түзелгендей етіп төменгі қысқышқа бекітеді.
Талшықтардың шоғырын бекіткеннен кейін сабын бұрап жетекші механизмді іске қосады.
Үзік жүктемелегінің көлемін құралдың шкаласы бойынша анықтайды.
Талшықтың барлық 25 шоғыры үзілгеннен кейін, олардың барлығын пинцетпен бюкске жинайды және қателігі ± 0,1 мг аналитикалық таразыда өлшейді.
Нәтижелерді өңдеу. Киллограммен - күшпен берілетін Р1 үзу жүктемелігін мына формула бойынша есептейді:
Р1 = ΣР
n
мұнда ΣР – шоғырлардың үзілу жүктемелігін көрсету шкаласының сомасы, кгс; n – шоғырлар саны.
Километрмен берілген Lp үзілу ұзындығын мына формула бойынша есептейді:
Lp = Р1 * l * n
М
мұнда l – 25мм-ге тең талшық шоғыраларының ұзындығы; М – үзілген шоғырлардың салмағы, мг
7-тапсырма. Динамометрде жүннің үзілу ұзындығын (беріктігін) анықтау (4.20- кесте).
4.20 - кесте – Жүннің беріктігін анықтау
№
р/с
|
Буданың ұзындығы, мм
|
Жүн буданың үзілгеннен кейінгі салмағы, мг
|
Үзілу жүктемелігі, кгс
|
Нұсқалар
|
1
|
2
|
3
|
1
|
2
|
3
|
1
|
25
|
|
|
|
|
|
|
2
|
25
|
|
|
|
|
|
|
3
|
25
|
|
|
|
|
|
|
4
|
25
|
|
|
|
|
|
|
5
|
25
|
|
|
|
|
|
|
6
|
25
|
|
|
|
|
|
|
7
|
25
|
|
|
|
|
|
|
8
|
25
|
|
|
|
|
|
|
9
|
25
|
|
|
|
|
|
|
10
|
25
|
|
|
|
|
|
|
11
|
25
|
|
|
|
|
|
|
12
|
25
|
|
|
|
|
|
|
13
|
25
|
|
|
|
|
|
|
14
|
25
|
|
|
|
|
|
|
15
|
25
|
|
|
|
|
|
|
16
|
25
|
|
|
|
|
|
|
17
|
25
|
|
|
|
|
|
|
18
|
25
|
|
|
|
|
|
|
19
|
25
|
|
|
|
|
|
|
20
|
25
|
|
|
|
|
|
|
21
|
25
|
|
|
|
|
|
|
22
|
25
|
|
|
|
|
|
|
23
|
25
|
|
|
|
|
|
|
24
|
25
|
|
|
|
|
|
|
25
|
25
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Барлық буданың жалпы салмағы, мг
|
Жүктемелік сомасы, кг
|
5 Жүннің жіңішкелігін өлшеудің микроскопиялық әдісі.
Сандық көрсеткіштерді өңдеу
Жүннің жіңішкелігі екі тәсілмен анықталады: зертханалық (микроскоп, данаметрдің көмегімен) және сараптамалық (көз мөлшерімен).
Зертханалық әдістің мәні, жүннің құрамына енетін жекелеген талшықтардың диаметрін өлшеуде және микрометрлерде жүннің жіңішкелігінің орташа көрсеткіштерін есептеуде.
Окулярлы микрометрдің ауыспалы коэффициентін анықтау. Зертханалық әдіспен жүннің жіңішкелігін өлшеу кезіңде, микроскопты дөңгелек шыны сияқты болып келетін, оған бөлінген шкала жасалынған окулярлы микрометрмен жабдықтайды. Объективтің нөміріне, окулярдың нөміріне және микроскоптың тубусының биіктігіне байланысты, окулярлы микрометрдің шкаласындағы бір бөлімнің «құны» өзгереді. Сондықтанда жұмысты бастамас бұрын, бөлімнің «құның», немесе ауыспалы коэффициент деп аталатын бөлігін алдын-ала анықтау қажет.
Окулярлы микрометрдің бөлімдерінің «құның» (ауыспалы коэффиентін) бекіту үшін, микроскоптың ортасында бөлімдері металл сопақша тәріздес заттық үстеліне объективті микрометрді салады. Объективті микрометрдің бір бөлімінің құны 0,01 мм яғни 10 мкм-ды құрайды.
Микроскоппен шағындап үлкейте отыра, объективті микрометрдің шкаласын табады, содан кейін микрометрді жүннің қалыңдығын өлшейтін өлшемге келтіреді. Осыдан кейін микроскоптың окулярына окулярлы микрометрді қояды. Микроскоптан көлемі бойынша айырмашылықтары бар екі шкаланы табады (объективті және окулярлы микрометрлерді).
Окулярды аудару және объективті микрометрдің орынын ауыстыру жолымен окулярлы шкала көзге түсетіндей етіп шкалаларын орналастырады . Әр түрлі екі учаскеден екі шкаланың да бөлім сызықтарының қатаң сәйкестігін табады, екі шкаладағы сәйкес келген шкалалар арасындағы бөлімдер санын және окулярлы микрометрдің (Х) «құнын» санайды мына формула бойынша анықтайды:
Х = Объективті микрометрдің бөлімдерінің саны
Окулярлы микрометрдің бөлімдерінің саны * 10мкм
Мысалға микроскоппен қатты үлкейткен жағдайда окулярлы 41 бөлім 10 объективті бөліммен сәйкес келеді.
Х = 10*10 = 2,44мкм
41
Демек осындай ұлғайту кезіңдегі окулярлы микрометрдің бір бөлімі 2,44мкм тең.
Окулярлы шкаланың бір бөлімінің нақты өлшемін анықтау үшін берілген тәсілмен окулярлы және объективті шкалалардың сәйкес келетін учаскелерінің екі анықтамасын жүргізу керек және орташа арифметикалығын табу қажет. Алынған өлшемдер осы объективте, окулярда және тубус ұзындығында берілген микроскоп үшін тұрақты болып енеді.
1 - тапсырма. Қатты ұлғайту кезіңде осы микроскоп үшін, ауыспалы коэффициентін (окулярлы микрометрдің бөлімдерінің «құнын») табу керек (5.21-5.22 кесте ).
5.21 - кесте – Ауыспалы коэффициентті анықтау
Микроскоптың
№
|
Объективтің
№
|
Окулярдің
№
|
Микроскоптың бір-біріне сәйкес келетін бөлімдерінің саны
|
Орташа есеппен екі анықтама бойынша
|
Ауыспалы коэффициент, мкм
|
1-ші анықтама
|
2-ші анықтама
|
объективті
|
окулярлы
|
объективті
|
окулярлы
|
объективті
|
окулярлы
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Жұмыс үшін қажеттілер: 1) микроскоп; 2) окулярлы микрометр; 3)объективті микрометр.
Препаратты дайындау және жүн талшықтарының қалыңдығын өлшеу. Жуылған жүннің 20 г-нан кем емес зертханалық сынамасын үстелдің үстіне төсейді және әр түрлі жерден жекелеген штапелькалармен әр қайсысының салмағы 3-5г үш аспалар дайындайды, екеуі – параллельдік анықтамалар үшін және біреуі – бақылау (қорытынды).
Талшық штапелькасын тартып ала отыра, әрбір аспаны орталайды және оларды біреуінің жоғары жағын екіншісінің ұшымен түйісетіндей етіп салады, содан кейін саусақтармен олар тығыздалып шоғыр қалыптасатындай етіп қысады. Осындай шоғырдан оның кез-келген ұшынан бастап әрбір сантиметрден кейін оның жалпы ұзындығы бойынша қайшымен немесе ұстаралық пышақпен талшық қиындыларының ұзындығы 1мм –ден аспайтындай етіп кеседі және әрбір аспаны глицериннің бірнеше тамшысы жағылған заттық шыныға орналастырады, оларды инемен біртектес етіп араластырады. Алынған массасын бір-екі тамшысын шыны таяқшамен екінші бір заттық шыныға ауыстырады және оның астында ауа қалмайтындай етіп жаппа шынымен жабады.
Дайындалған препаратты микроскоптың заттық үстеліне немесе микроскоп-ланаметрге орналастырады.
Окулярмикрометр шкаласын өлшеу үшін талшықтардың осьтерін перпендикулярлы, ал шкала бөліктерін талшықтардың шеттеріне параллель бекітеді және оның бейнесін жауып тұратын бөліктер санын есептейді.
Препаратта барлық талшықтарды таңдаусыз қатарынан барлығын өлшейді, ал бір бөліктерді қайта өлшеудің алдын алу үшін, микроскоптың көру түтігін белгілі тәртіпте ирек түрінде орналастыру қажет. Талшықтың өлшенетін бөлігінің шеттері жіңішке айқын болу керек, оған микровинтті реттеу арқылы жетуге болады.
Біртекті жүннің әр сынамасында 200 талшықты (барлығы 400), біртекті емес жүннің әр сынамасында 300 талшықты (барлығы 600) өлшейді. Жақсы сұрыпталған табын қойларында зерттелетін талшықтар санын біртекті жүн үшін 200 және біртекті емес жүн үшін 300 дейін қысқартуға болады.
Егер екі параллельді анықтама нәтижелерінің арасындағы айырмашылық жіңішке жүн үшін 1,0 мкм, жартылай жіңішке жүн үшін 2,0 мкм, ал біртекті емес жүн үшін 2,5 мкм құрайды, ол үшінші, бақылаушы ілмек талшықтарының қалыңдығын анықтайды және соңғы нәтиже ретінде үш анықтама нәтижелерінің орташа арифметикалық нәтижесін табады.
Кескінді микроскопта (ланаметр) жүн талшықтарының бейнесі үлкен экранда жобаланады. Мысалы, «Метримпэкс» микроскопында 500 – еселі үлкейткенде (№1 объектив) шкала бөлік бағасы 2 мкм, ал 250 – еселі (№2 объектив) – 4 мкм тең.
2 - тапсырма. Микроскоп көмегімен жіңішке жүннің 100 кесіндісінің қалыңдығын анықтау. Алынған мәліметтерді варияциялық статистика әдісімен өндеу (5.22 - кесте).
Нәтижелерді өндеу. Алынған жеке талшықтар қалыңдықтар мәндерін класстар бойынша бөледі. Класстар мәндерін окуляр – микрометр шкаласы бөліктерінде көрсетеді. Класстар арасындағы интервал шкаланың бір бөлігіне тең.
Варияциялық статистика әдісімен өндегенде келесілер анықталады:
М – жүннің орташа арифметикалық қалыңдығы
М = (А+S1 ). K
S2
δ – орташа шаршы қатынас
δ = ±√2. S3 - S2 . (S2 + 1) . K;
S1 S1 S1
5.22 - кесте – Жүн жіңішкелігін өлшеудің нәтижелері
Окулярмикрометрдің бөлімдеріндегі жіңішкелік классы (тобы)
|
Жағдайлар санының белгіленуі
|
Класстағы (топтағы) өлшенген талшықтар саны
|
Көмекші көлемдер
|
Есептеу үшін
|
S1
|
S2
|
S3
|
3,1 – 4,0
|
|
|
|
|
|
4,1 – 5,0
|
|
|
|
|
|
5,1 – 6,0
|
|
|
|
|
|
6,1 – 7,0
|
|
|
|
|
|
7,1 – 8,0
|
|
|
|
|
|
8,1 – 9,0
|
|
|
|
|
|
9,1 – 10,0
|
|
|
|
|
|
10,1 – 11,0
|
|
|
|
|
|
11,1 – 12,0
|
|
|
|
|
|
12,1 – 13,0
|
|
|
|
|
|
13,1 – 14,0
|
|
|
|
|
|
14,1 – 15,0
|
|
|
|
|
|
15,1 – 16,0
|
|
|
|
|
|
16,1 – 17,0
|
|
|
|
|
|
17,1 – 18,0
|
|
|
|
|
|
18,1 – 19,0
|
|
|
|
|
|
19,1 – 20,0
|
|
|
|
|
|
20,1 – 21,0
|
|
Σ=
|
Σ=
|
Σ=
|
|
m – орташа арифметикалық қате
m=±δ ;
√n
С – варияция коэффициенті
Сv= δ . 100 ,
М
Мұндағы А – айтарлықтай жіңішке талшықтарының окуляр – микрометр бөліктеріндегі класстар шекараларының жартылай жиынтығы минус, окуляр – микрометр бөліктеріндегі класстық аралық;
S1 – барлық класстардың өлшенген талшықтарының жиынтығы;
S2, S3 – қосалқы шама жиынтығы;
К – «баға» окуляр – микрометр бөліктері (аударма коэффициент), мкм;
n - өлшенген кескінднр саны.
Жұмыс үшін қажет заттар: 1) микроскоп; 2) окулярлы - микрометр; 3) объективті микрометр; 4) заттық шынылар; 5) жабын шынылар; 6) препаратты инелер; 7) қайшы; 8) глицерин; 9) жуылған жүн үлгілері.
Достарыңызбен бөлісу: |