Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық
Білге Қаған ескерткішінің тарихи маңыздылығы
жүктеу/скачать 64,58 Kb.
|
БӨЖ ТАРИХ[1] Бескен Аяулым[1]
| 2.Білге Қаған ескерткішінің тарихи маңыздылығы
Білге қаған – көне түркі жазба ескерткіштеріндегі аты жиі аталатын Құтлығ/Ілтеріс қағанның үлкен ұлы, даңқы дүние жүзіне әйгілі түркі әскер қолбасшысы Күлтегіннің ағасы. Кейбір тарихи деректерде ол Могилян деп те аталады. Білге қаған 683 жылдың аяғында дүниеге келіп, 734 жылдың аяғында не 735 жылдың басында қайтыс болған. Ескерткішті алғаш рет 1889 жылы тауып, оны жұртшылыққа таныстырған қазақ ғалымы Шоқан Уәлихановтың ең жақын досы, орыстың белгілі ақыны әрі ғалымы Н.М.Ядринцев болды. Білге қаған ескерткішінің кейбір ерекшеліктері туралы Ғ.Айдаров былай дейді: «Ескерткіштегі баяндалатын оқиға, оның мәні, көркемдік жағы Күлтегіндегі айтылатын оқиғаларға жақын, бірақ бұған қарап екі ескерткішті бір ғана мұра деп қарауға мүлде болмайды, екеуі екі басқа жәдігерлік. Ескерткіштің жан-жағы түгелдей дерлік көне түркі жазуларымен безендірілген. Оның бір бүйіріндегі жазу уақыттың өтуімен, табиғат құбылыстарының көп жылдар ішіндегі әсерінен көнерген, азып-тозған, өте нашар сақталған. Мұнда жазу онша көп емес, небәрі 78 таңбадан құралған 20 ғана сөз бар. Сол жазудың қасында табғаш жазуы бар. Табғаш жазуында Білге қаған ескерткішінің қысқаша тарихи мәні, ескерткіштің қай кезде қойылғаны көрсетілген. Білге қаған ескерткішіндегі қытай жазуы иеороглифтері 26 бағаннан тұратын 39 жолға орналасқан. Бұларда мыңға жуық сөз (иеороглиф) болу керек еді, соның төрттен үші, немесе 75 пайыздайы сынған, өшірілген бүгінгі күнге жеткені 281 ғана, яғни 25 пайызы сақталған. Сондықтан бүкіл мәтінді біршама мағынасын толық сақтап оқып шығу өте қиын. Тек кейбір 5-10 сөздері сақталған бағандардан аз-кем мағына табуға болады. Ол 735 жылы қытай елшілігінің қатысуымен салынып, шамамен 745 жылы құлатылған. Дуалмен қоршалып, ор қазылған ормен кірпіш төселген алаңқайдың (95×60 м) кіре берісі шығысқа қарап тұр, сол бағытта 3,2 шақырымға дейін балбалдар тізіліп тұр. Ішкі жағында ұзына бойы қойлар мен мәртебелі адамдардың жұптасқан тас мүсіндері, тақта тас павильоны, жабынқышпен жабылған шаршы кірпіш храм, ол жерде Білге қаған мен жұбайының отырған мәрмәр мүсіндері және тас текше мехраб бар. Сонымен бірге 2000-дай асыл бұйым қоймасы табылған: Білге қағанның тәжі, әшекей бұйымдар, кішкене ыдыстар және т.б. Ескерткішке қарай Цайдам тұзды көлінен бастап 3 шақырым бойына балбалдар тізбегі созылып жатыр. Біздің кезімізге дейін 169 балбал бүтін жеткен, бірақ бұрын одан да көп болғанға ұқсайды. Кей мүсіндер дөрекі соғылған, адамға ұқсайтын денесі, қолы жасалған және белі білінеді. XXI ғасырдың басында Білге қағанға арналған тақта тас сақтау үшін ескерткішке жақын орналасқан «Орхон» музейіне апарып қойды; оның бұрынғы орнына бетоннан жасалған көшірмесі қойылды. Моңғолия мен Түркияның біріккен «Моңғолиядағы кейбір көне түрік ескерткіштерін сақтау, реставрациялау және зерттеу» деп аталатын жобасы аясында жасалған консервация сәтсіз болып шықты: мәрмәр ескерткіштер қайта бұған дейін 1300 жыл бойы сақтап келген түрін жоғалтты.[4] Бұл ескерткіштерде Білге қағанның саяси позициясы анық білінеді. Сөйтіп Білге қаған билеушілерді дана және надан, қорқақ деп бөледі: «Біліксіз қаған отырған екен. Нашар қаған отырған екен». Тек билеушілері ғана емес, олардың кеңесшілері де біліксіз екен: «Бұйрығы және біліксіз екен. Жаман болған еді» : «Бектерінің, халқының түзу еместігі үшін, табғаш халқының алдауына иланғаны үшін, өтірігіне көнгені үшін, Інілі-ағаның дауласқанынан, бекті халықтың жауласқанынан түрік халқы елдігінен айрылды.Қағандық қағанынан айрылды». Табғаш деп бұл жерде қытайлықтар, дұрысын айтқанда, Қытай империясының басында тұрған қытайланған түріктерді айтып отыр. Билеушілердің даналығы, кеңесшілерінің даналығы, билеуші мен халық арасындағы өзара түсіністік – міне, осылар табысқа жеткізеді деген тұжырым жасайды Білге қаған. Ол Бірінші Түрік қағанатының негізін қалаушылардың бойынан осы қасиеттерді көреді: «Білгіш қаған еді, алып қаған еді. Бұйрықтары да білгір еді, өздері ер болған екен. Бектері және халқы түзу еді. Сол үшін елін осынша билеген екен. Елді ұстап, заңды жасаған». Орхон бойында бүгінгі күнге дейін табылып жария болған 25-тен астам көне түркі руна жазба ескерткіштері бар. Кейбір зерттеушілердің биік тастардағы көне түркі жазбаларын: құлпытастарға түсіріп, қабыр басына қойылған жоқтау жыр деп ұйғарым жасағаны сондай сәуегейлік болжамнан туындаған. Сонда көз алдымызда жай жаназада айтылған сөздер емес, мемлекет қалай құрылу керек, қалай басқарылу керек екені туралы айшықталған түсінік беріліп тұрғанын байқаймыз. Мүмкін бұл жерде тұлғалық қасиеттерге, субъективті факторға баса мән беріліп тұрған шығар. Алайда тақта тас жазуы халық үшін, қалың бұқара үшін жазылғанын да ескеру керек. Және бұл насихат қана болып қалған жоқ. Білге қағанның өзі державаны билеуде осы қағидатты ұстанды. Мемлекетті билеу онда әскери билік пен кеңесші білігімен астасып жатты. Әскери және басқа да күштерді інісі қолында ұстап тұрды. Ал білік, бұқарамен арақатынас, саясат пен өсиет, ақылақ Тоныкөктің қолында болды. Мемлекетті басқаруды Білге қаған өзі жүзеге асырды.[5] жүктеу/скачать 64,58 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|