Қожа мұхтар баһадырұлы ортағасырлық Отырар: тарихи-археологиялық деректер негізінде
«VІІІ ғ. ортасы- ХІІІ ғ. басы аралығындағы Отырар»
жүктеу/скачать 1,05 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 4.1 «Мұсылман әскерлерінің Тарбанд-Отырар иелігін басып алуы»
| 4. «VІІІ ғ. ортасы- ХІІІ ғ. басы аралығындағы Отырар» атты тарауда араб әскерлерінің Фараб-Отырар иелігін басып алудан бастап ХІІІ ғ. басында дербестігінен айырылып Хорезмшах мемлекетіне бағынуы арасындағы тарих баяндалды. 4.1 «Мұсылман әскерлерінің Тарбанд-Отырар иелігін басып алуы» деп аталатын бөлімде негізінен қожалардың шежіресі мен археологиялық деректер негізінде қарастырылады. «Насаб–нама» нұсқаларында Шаш пен оларға көршілес аймақтарға ислам дінін кіргізу мақсатында жорыққа шығу мәселесімен һижраның 150 ж. / 766-767 ж. [25], немесе һижраның 100 ж./ 718-719 ж. мәжіліс өткені туралы хабарлар бар [26]. Соғысқа дайындық пен ұзақ жол барын ескерсек, соңғы мезгіл шамамен Г. Гоибовтың Сырдария бағытында арабтардың жорығының уақытына – 737 ж. және 739 ж. жақындайды [27, с. 52]. Сондықтан біз соғыс жөніндегі мәжіліс һижраның 100 ж. өтті деген хабарды шындыққа жақындау деп санаймыз. Шаш иелігін басып алған соң Абд ар-Рахим бастаған араб әскерлерінің бір бөлігі Сырдария бойы жүріп отырып, Сүткент пен Зарнұқты басып алады. Сүткент тұсында Сырдариядан өтіп Отырарды басып алады. Отырар ауданында 1994 ж. «Қазақстанның тарихи және мәдени ескерткіштер жиынтығы. Оңтүстік Қазақстан облысы» атты басылым бойынша 49 қалашық пен елді мекен бар. Олардың 16-нда тіршілік VIII ғ. тоқтапты. Қазба жүргізілген ескерткіштердегі VIII ғ. өрт қабаттары бірнешесінде байқалады. Күйікмардан қалашығының цитаделі орнындағы қазбалар VІІ- VІІІ ғғ. жататын 2-құрылыс қабаты бетінде күшті өрт іздері барын көрсетті [23, с. 71]. Өрт қабатында алма, қоймада бидаймен қоса шиті ажыратылмаған мақтаның болғанына қарағанда өртке себеп болған соғыс Отырарда күз айында болған.
Құйрықтөбе цитаделіндегі өрт қай мезгілде болды деген сұраққа бірнеше пікір бар. К.М. Байпақов Құйрықтөбе цитаделіндегі өртті ІХ ғ. бірінші жартысында Отырарға Фадл ибн Сахляның жазалау жорығымен немесе ІХ ғ. екінші жартысында болған саманилік І Наср ибн Ахмедтің Шауғарға жасаған жорығымен байланыстырады. Алайда өрт шалған Құйрықтөбе цитаделінде табылған керамика мен тиындар VI–VIII ғғ. жатады [12, с. 56-58]. Сондықтан біз осы мәселеде Е.А. Смағұловтың пікіріне [28, с. 109] келісе отырып, Құйрықтөбе цитаделіндегі сарай VIII ғ. аяғы - IХ ғ. бірінші жартысы болса онда түргеш немесе омеядтық немесе саманилік тыйындар табылуы керек еді деп санаймыз. Ал өрт қабатынан тек жергілікті арыстан бейнелі қола теңгелердің ғана табылуы оның уақыты VІІІ ғ. бірінші жартысы екенін айғақтап тұр. Стратиграфиялық қазба Қайнартөбе ескерткішінің де үстіңгі қабаты VІІІ ғ. тіршілік тоқтағанын көрсетіп тұр [6, 124]. Сонымен Отырар елді мекендерінің 1/3 араб әскерлерінің келуінен зардап шекті.Енді астаналық дәрежеде болған Отырартөбедегі VІІІ ғ. мәдени қабатына назар салайық. Отырартөбенің стратиграфиялық кесіндісінде Х-ХІ ғғ. қабаты мен VІІ-VІІІ ғғ. қабаттары анықталып жеке-дара суреттеледі. Олардың ортасындағы ІХ ғ. жоқ болып шығады. Нақтырақ айтсақ, керамика бойынша Х-ХІ ғғ. жатқызылған мәдени қабатқа ІХ құрылыс қабаты, 13 еден жатады. Тыйындар мен керамика бойынша VІІ-VІІІ ғғ. Х, ХІ, ХІІ, ХІІІ құрылыс қабатттары, 14-19 едендер жатқызылды. 13 және 14 едендер арасы аса борпылдақ 30-40 см лесс топырығымен толтырылған. Бұған қоса 14 еденмен байланысты үйлердің қабырғаларынан бұзылу барысында пайда болған таза топырақтар байқалады [4, с. 73]. Осы белгілер төменгі қабат үйлердің біраз уақыт бос иесіз тұрғанын көрсетеді. Х-ХІ ғғ. жатқызылған мәдени қабат үйлері мен VІІ-VІІІ ғғ. қабат үйлері арасында бір-бірінің жоспарларын қайталау немесе басқаша айтқанда сабақтастық байқалмайды, қам кесектің форматы да ерекше. Х-ХІ ғғ. жатқызылған мәдени қабаттың 13-еденіне байланысты 3-бөлмесінің батыс қабырғасында бір жерге жинала салынған 18 адамның бас сүйегі мен ұзын сүйектері табылды. Осы сүйектер арасында адам мүшелерінің сүйектері жоқ, басқа жоғарыда аталған сүйектерден тыс тек жалғыз жақ, 3 жанбас сүйек қана бар. Адамның бас сүйектерінде қару пайдаланудан қалған іздер байқалады. Қазба жүргізушілердің пікірінше, бұл сүйектер жақын жерде қөмусіз қалып шіріген мәйіттерден жинап алынған болса керек. 13- еденге жатқызылған 3- бөлме ішін тазалау барысында садақ оғының темір ұшы – «трехлепестковый черешковый наконечник стрелы» табылса, көрші 1 бөлмеден ұзындығы 31 см ірі темір семсер бөлігі табылды. Сонымен Отырартөбенің осы шағын шеткі бөлігіндегі қазбаға іліккен үйлердің бос, иесіз қалып қаңырап қалуы, 18 адамның сүйектерінің бөлшектеніп, бір жерге жинала салуы, онда қару-жарақтың табылуы үлкен жойқын соғыс болғанының айғағы деп тануымыз керек. Оның мезгілін астыңғы құрылыс қабаты көрсете алады. Керамика және теңге негізінде қабаттың үстіңгі бөлігі VІІІ ғ. шектелген болатын. ХІ құрылыс қабатына жататын 15-еденнен табылған тыйын бастапқыда VІІІ ғ. Түргеш - соғды теңгелері деп анықталған болатын [4, с. 75-76]. Кейін бұл теңгелерді Р.З. Бурнашеваның зерттеулерінің негізінде жергілікті Отырар билеушілерінің VІІ-VІІІ ғғ. ортасына дейін соққан теңгелері деп санауға болады деген пікір айтты. Сондықтан осы қабаттың жоғары шекарасы VІІІ ғ. ортасы деп айтуға толық негіз бар. Бұл қабаттан мезгілі кейіндеу, шын мәніндегі түргештік теңгелер табылмаған. Ал VІІІ ғ. ортасында арабтардың Оңтүстік Қазақстан аумағын жаулап алу соғыстары жүріп жатқаны белгілі болғандықтан және олардың әскері Отырарды басып алды деген хабар бар болғандықтан біз археологиялық материалдарда көрініс тапқан соғысты осы арабтар әскерінің жорығымен байланыстырамыз. жүктеу/скачать 1,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|