«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| Жүгері..
Жҥгері дәнді дақылдар тобына жатады. Тамыр жҥйесі шашақты, ҧзын, торкӛзді, 3 метр тереңдікке дейін, ал жан-жағына бір метрге дейін жайылып ӛседі. Тамыр системасының 60 проценті топырақтың ӛңделетін қабатында болады. Жҥгері тамыры топырақтың терең аумағынан қоректік заттар мен ылғал әкеліп жатады. Жҥгері топырақтағы қоректік элементтерді басқа дәнді дақылдардан гӛрі жақсырақ пайдаланады. Басқа дақылдардан айырмашылығы жҥгері ӛсімдігінің 4 тҥрлі тамыры болады. Олар: ҧрық тамыры, алғашқы буын тамыр, негізгі тамыр және тіреуіш тамыр. Кейінгі қосымша тіреуіш тамыры топырақтан жер бетіне шығып тҧрады. Жҥгерінің алғашқы даму кезінде тамыр жҥйесі ӛте тез ӛседі, кӛгеріп шыққаннан кейін 7 – 8 кҥнде жҥгері тамыры 25 см тереңдікке дейін барады. Ал гҥлдегеннен кейін ӛсуі тоқтайды. Шашақтану кезінде он кҥннен кейін гҥлдену дәуірінде жҥгері ӛзінің жалпы органикалық массасының 75 % жинақтайды. Жҥгерінің басқа дәнді дақылдардан ерекшелігі сол сабағы біреу болады да, сорт ӛзгешеліктеріне қарай биіктігі 0,6 – 6 м-ге жетеді. Жҥгері – бір ҧялы және қос жынысты ӛсімдік.Аталығы тҥбірінің жоғары жағында шашағында орналасқан, аналық жынысы собығында, жапырақтар қабығымен қоршалған. Шыққан сабағы жуан, цилиндр тәрізді, қалыңдығы 2 – 7 см, жақсы жапырақтанады, жапырақтарының саны 13 пен 28 арасында болады. Жҥгері жер шарының солтҥстік ендігінің 58 градусынан оңтҥстік ендіктің 40 градусына дейінгі аралықта – ойпатта да, қыратта да, тіпті тау бӛктерлерінде де ӛсіріледі. Мҧның ӛзі жҥгерінің топырақ климат жағдайлары әр тҥрлі жерге ӛсуге бейімділігін, ӛміршеңдігін кӛрсетеді. Жҥгері жылылықты сҥйетін дақылдар қатарына жатады. Осыған байланысты ол ӛте сезімтал, ӛзін қоршаған ортаға (жарыққа, жылуға, қорекке) талап қойғыш. Жҥгері егістігінен алынатын ӛнімдер топырақтың физикалық және химиялық қасиетттерімен қатар топырақтың органикалық және қоректік заттарға бай болуына байланысты. Топырақтың қышқылды ортасы 5,5 – 7 аралығында болса жақсы ӛнім алынады, егер қышқылды ортасы рН – 5-тен тӛмен болса, ондай топырақтарда жҥгері ӛспейді. Жҥгері дәні топыраққа тҥскеннен бастап, оттегін кӛп керек етеді. Жақсы ӛнім алу ҥшін топырақ қҧрамында 18 – 20 % оттегі болуға тиісті, егер ол 10 %-ке тҥсіп кетсе жҥгерінің тамыры ӛсуін баяулатады, 5 %-ке тӛмендесе тіпті ӛспейді. Топырақ тығыздығы 1,1 – 1,3 г/см 3 аспау керек. Мҧның бәрі міндетті тҥрде жҥзеге асырылуға тиісті агротехникалық шаралар қатарына жатады. Жҥгері -тамақ ӛнеркәсібі ҥшін аса маңызды дақыл, ӛйткені оның дәнінде 60-80% -ға дейін крахмал, 10-40% ақуыз және 6-8% майлы заттар (ҧрығында 40%) бар. Жҥгерінің дәнінен ҧн, сапасы жоғары жарма, қауыз дайындалады. Жҥгері ҧнын нан пісіргенде бидай мен қара бидайдың ҧнына қосып пайдаланады. Жҥгерінің қантты сорттарын сҥттену кезеңінде жинап, консерві жасайды.Жҥгерінің дәнімен қатар кӛк балаусасы да -малдарға қҧнарлы жем, оның 1 кг-да 1,34 малазықтық ӛлшем бар, ал сҥрлемінің әрбір килограмында 0,20-0,25 малазықтық ӛлшем болады. Сондықтан оны егіншілікте дән және сҥрлем алу мақсатында ӛсіреді. Сҥрлемдік жҥгері республиканың барлық аймағында ӛсірілсе, дәндік жҥгері Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Оңтҥстік Қазақстан облыстарының суармалы жерлерінде егіледі.Жҥгері - техникалық дақыл, оның дәнінен спирт, сірке қышқылы, ацетон, глицерин, тҥрлі бояғыш заттар алынады. Сыртқы ортаның факторларына қойылатын талаптар. Жҥгері - жылу сҥйгіш ӛсімдік. Сондықтан тҧқымды жақсы қызған топыраққа себу қажет. Жҥгері тҧқымының ӛніп шығуы ҥшін топырақтың сіңіру тереңдігіндегі температурасы кем дегенде 8-10 0 С болуы керек, ал жер бетіне тегіс және тез кӛктеп шығуы ҥшін оған 10 -12 0 С температура қажет. Кӛктеп шығу-шашақбас шығару кезеңдерінде қолайлы орташа тәуліктік температура 20-23°С шамасында. Егер осы кезеңдерде ауаның температурасы 14-15 0 С болса, жҥгерінің ӛсуі баяуланады, ал температура 10 градусқа дейін тӛмендесе, оның ӛсуі мҥлде тоқтайды. Кӛктемгі 2-3°С температураға жҥгері тӛзімді, ал –минус 4 °С болса, ҥсіп кетеді. Пісу мерзімі әр тҥрлі жҥгері сорттарының ӛсіп дамуына керекті температура да әртҥрлі болады. Мысалы, ерте пісетін жҥгері будандары ҥшін белсенді температура жиынтығы 2100-2200°С, тиімді температура жиынтығы 850-1000 0 С. Жҥгері ылғалды тиімді пайдаланатын ӛсімдіктер тобына жатқанымен ылғалды кӛп керек етеді. Ӛсу кезеңінде жҥгерінің 1 га егісіне 3000-6000 текше метр су керек. Жҥгері 15-ші жапырақ жайғанға дейін барлық қажетті судың 10 пайызын, шашақбас жарғаннан дәнінің сҥттену кезеңіне дейінгі аралықта барлық керекті су қорының 70%-ын, ал қалған 20% -ын толық пісіп жетілгенше пайдаланылады. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|