Оразбаев Қ. И. О-65 Жалпы топырақтану

тым жақын жатқан жұқа қабатты шымды қарашірікті орман 
асты төсеніш қабатын құрайды да 30-50 см тереңдікте бұл 
горизонт күрең немесе күңгірт күрең иллювийлік горизонтқа 
ауысып кетеді. Карбонатты горизонт 70-100 см тереңдікте 
жатады. Топырақтың көлденең қимасынан артық ылғалдану із-
дерін (көкшіл сұр және тат басқан дақтарды, темірлі конкре-
цияларды) байқауға болады. Ылғалды кебірлер қарашіріктің 
сипатына қарай жер асты суы 1,5 м, 1 м және 0,5 м тереңдікте 
жатқан жағдайда дамитын нағыз шымды-глейлі (шалғындық) 
және шалғынды батпақты топырақ түрлеріне ажыратылады. 
Ылғалды сортаң топырақты зона мал жайылымына және ша-
бындыққа пайдаланады. 
Орманды – сұр топырақ – Қазақстанның қиыр солтүстігін-
де орналасқан топырақ түрі. Бұл зона республиканың солтүсті-
гіндегі көктеректі-қайыңды орман астында қалыптасатын шағын 
аудандарды қамтиды. 
Жоғарыда аталғандай Қазақстанның жазық аймақтарында 
солтүстіктен оңтүстікке қарай мынадай топырақ зоналары 
жатыр: 1) республиканың қиыр солтүстігінде орманды дала 
зонасы таралған. Негiзiнен бұл жерлер Батыс Сiбiр ойпатында 
орналасқандықтан жер бетi жазық, ойпатты, сондықтан орман-
ның шайылған сұр топырағы мен сiлтiсiзденген қара топырағы 
тән. Бұл аймақтың топырақтары құнарлы, негiзiнен жаздық би-
дай егiледi. Қалған жерлерiн орман, шабындық пен жайылымдар 
алып жатыр. Көлемі 400 мың га; 2) осы зонадан оңтүстікке 
қарай даланың қара топырақты зоналары көлемі 25,7 млн. га, 
оның 15 млн. га жыртылған жерлер, негiзiнен астық дақылдары 
егiледi. Қара топырақты зона солтүстіктен оңтүстікке қарай 2 
аймақ аралығына бөлiнедi: кәдiмгi қара топырақты аймақ ара-
лығы Батыс Сiбiр ойпатының оңтүстігін Сарыарқа өңiрiнiң және 
Жайық биiк шығыс жазығының солтүстік бөлiктерiн қамтып 
(енi 100-140 км-дей), батыстан шығысқа созылып жатыр. Кө-
лемі 11,8 млн. га. Жер бетi жазық, топырағы құнарлы, негiзiнен 
астық дақылдары егiлiп, еттi-сүттi мал өсiрiледi; оңтүстiктiк 
қара топырақты аймақ аралығы — кәдiмгi қара топырақты 
аймақ аралығының оңтүстігін бойлап батыстан шығысқа созы-
лып жатыр, енi 50-125 км-дей, аум. 13,9 млн. га. Жер бетi жазық, 

топырағы құнарлы. Бұл негiзiнен ылғалы жеткiлiктi, дәндi 
дақылдар егуге қолайлы жерлер. Құрғақшылық әрбiр 7-8 жылда 
бiр-екi рет қайталанады. 
3) Республиканың оңтүстік бөлiгiндегi шөлдi аймаққа 
дейiнгi орта аймақты құрғақ-далалы және шөлдi-далалы күңгірт 
топырақты аймақ алып жатыр. Көлемі 90,5 млн. га, яғни 
республика жерiнiң 33,2%-ын қамтиды. Мұнда солтүстіктен 
оңттүстікке қарай 3 (үш) аймақ аралығына бөлiнедi: күңгiрт 
күрең топырақты аймақ аралығы – қоңыржай қуаң дала, мұнда 
жыл сайын егiннен тұрақты өнiм алынбайды. Топырақтағы қара-
шiрiк мөлшері 3-4%-дай. Көлемі 27,7 млн. га. Топырақ құнары 
жақсы болғанымен құрғақшылық әрбiр 3-4 жылда бiр қайта-
ланып тұрады. Соңғы 10 жылда бұл аймақ аралығындағы жыр-
тылған жер көлемi оларды пайдаланудың тиiмсiздiгiнен, 
бұрынғы 10 млн. га-дан 3-4 млн. га-ға азайтылған; жай күрең 
топырақ орын алған алқаптың көлемі 24,4 млн. га. Топырақтың 
беткi қабатындағы қарашiрiк мөлшері 2-3%. Құрғақшылық 1-2 
жылда бiр рет қайталанады, сондықтан суарылмайтын егiншi-
лiкпен айналысу тиiмсiз, ал суару үшiн тұрақты су көздерi жоқ. 
Тың игеру кезiндегi асыра сiлтеушiлiкпен бұл аймақ аралы-
ғында астық үшiн игерiлген 4-5 млн. га жерге соңғы 10-12 жыл-
да егiс егiлмейтiн болды, тек аз ғана малазықтық дақылдар егi-
летiн жерлер қалдырылды. Мұнда соңғы жылдары тек мал өсi-
рiледi; ашық күңгірт топырақты белдем аралығы – өте қуаң шөл 
(шөлейт) дала, негiзiнен мал шаруашылығына жарамды. Көлемі 
38,4 млн. га. 
4) Шөл дала аймақтың көлемі 119,4 млн. га, немесе рес-
публика аумағының 44%-ы. Мұнда 2 аймақ аралығы орын алған. 
Құба топырақты аймақ аралығы – шөлдi аймақ, оның жусаны 
мол, жайылымы жұтаң жерлер. Көлемі. 57,4 млн. га. Жылдық 
жауын-шашын мөлшері 120-150 мм. Топырақтың беткi қабатын-
дағы қарашiрiк мөлшері 1-1,5%. Сұр құба топырақты аймақ 
аралығы шөлдi аймақ, жусан мен эфемерлi өсiмдiктер басым. 
Көлемі 61,8 млн. га. Жылына түсетiн жауын-шашын мөлшері 
80-130 мм. Топырақта қарашiрiк мөлшері. 1%-дай. Аймақта 
құмды, тақыр, сор жерлер жиi кездеседi. Бұл жерлерде мал 

шаруашылығы дамыған, егiншiлiк суармалы жерлерде ғана 
игерілген. 
Биiк таулы аймақтың топырағы республиканың оңүстік-
шығысын алып жатыр. Көлемі 37 млн. га, республика жерiнiң 
14%-ын құрайды. Қазақстанда топырағы мен климаты жағынан 
ерекшеленетiн 4 биiктiк белдеу бар: 1) тау етегiндегi шөлдi-
далалы белдеу теңiз деңгейiнен 450-750 м (кейбiр аймақтарда 
300-1000 м) биiктiкте орналасқан. Тянь-Шань тау етектерiнде 
негiзiнен сұр, Батыс Тянь-Шань тау етегiнде сұр-құба, Солтүстік 
Тянь-Шань мен Алтай таулары етектерiнде ашық күрең топырақ 
таралған. Бұл жерлер суармалы, тәлiмi егiншiлiк және мал шар-
уашылығы дамыған. 2) Аласа таулы дала белдеуi – әртүрлi 
таулы аймақта 600-2200 м биiктiкте орналасқан алқап. Алтай 
мен Солтүстік Тянь-Шаньда таудың күңгiрт күрең және қара то-
пырағы таралған. Ал Батыс Тянь-Шаньда (Оңтүстік Қазақстанда)
сұр құба және таудың құба топырағы басым. Жайылымы жақсы, 
ағашы қалың алқап, мал шаруашылығы жақсы дамыған.
3) Орташа таулы орманды-далалы және шалғынды-орманды 
аймақтар әртүрлi таулы алқаптарда 1000-2500 м-ге дейiнгi 
деңгейдi қамтиды. Негiзiнен таудың шайылған, сiлтiсiз қара 
топырақтары мен орманның сұр топырақтары және таулы-
шалғынды топырақ таралған. Батыс Тянь-Шаньда таудың құба, 
Алтайда күлгiн топырақтар түзiлген. Жайылымы — шүйгiн, 
орман ш. жақсы дамыған. 4) Биiк таулы альпiлiк, субальпiлiк 
шалғынды және қарлы-мұзды белдеулерi Батыс Тянь-Шань мен 
Алтай аралығындағы биiк таулы аумақтардың 1800-3800 м 
кейде одан да биiк деңгейлердi алып жатыр. Топырағы альпiлiк, 
субальпiлiк, шалғынды-шымды. Көпшiлiк жерi топырақсыз 
тасты шыңдар мен мәңгi мұз, қар басқан шыңдардың үлесiне 
тиедi. Шалғынды жерлерi жазғы жайлау ретiнде пайдаланы-
лады. 

жүктеу/скачать 2,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: