Орынбай Бертағыұлы
Ыбырай Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясы»оқулығы және оның тарихи, әдеби мәнін ашып беріңіз
жүктеу/скачать 157,63 Kb.
|
19 ғ әдебиет жауаптары
| 86. Ыбырай Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясы»оқулығы және оның тарихи, әдеби мәнін ашып беріңіз.
«Қазақ хрестоматиясы» орыс хрестоматияларының үлгісімен жасалды. 1876 жылдың 3 желтоқсанында Н.И.Ильминскийге жазған хатында былай дейді: «Бірінші кітабымды Паульсон кітабының құрастырылу тәртібімен жазып шыққалы отырмын. Әрине, мұны қазақ балаларына лайықтап жазамын»(210). Ы.Алтынсарин сол кездегі қазақ жазбасында тұрақталып қалыптасқан араб жазуын емес, орыс алфавитін пайдаланды. Ыбырай қазақ әліппесін ұлттық ерекшеліктерге сәйкес құрып қалыптастыруды арман етті. Кирилица нұсқасына қазақи дыбыстардың әріптерін белгілп қосуды ойлады. Сөйтіп, 1879 жылы алғашқы «Қазақ хрестоматиясын» шығарды. Өйткені араб әліппесі қазақтың ұлттық фонемасына сәйкестендірілмеді. Оның фонетикалық жағынан күрмеу бола бастағанын Ы.Алтынсарин бала оқыту кезінде байыптады. Бұл жайды А.Байтұрсынов та кейін кеңінен зерттеп, төте оқу әліппесін түзген болатын. «Қазақ хрестоматиясы» төрт бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім «Ұсақ әңгіме–ертегілер(балалар турасында)», екінші бөлім «Үлкен кісілер турасындағы әңгімелер», үшінші бөлім «Әр түрлі өлең-жырлар», төртінші бөлім «Мақалдар» деп аталады. Хрестоматияға енгізген шығармаларды іріктеуде, біріншіден, әр халықтың тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүрлерінен хабардар ету принципін көздеді. Екіншіден, оқушылардың бойына адамгершілік қасиеттерді дарытуды көздеді. Үшіншіден, бастауыш сынып оқушыларының түсінігіне жеңіл, тілі жатық әңгімелерді беруге тырысты. Ол өз шығармаларында халықтық тілдің негізгі сөздік қорын шебер пайдалана білді. Әдеби тіл принциптерін қатаң сақтады. Оқушылардың ұғымына жеңіл етіп қарапайым тілмен жазды. Ағартушының Н.И.Ильминскийге, В.В.Катаринскийге жазған хаттарынан Ы.Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясын» екі кітап етіп шығаруды жобалағанын байқаймыз. 1876 жылы 3 желтоқсанда Н.И.Ильминскийге жазған хатында былай дейді: «Бірінші кітабымды Паульсон кітабының құрастырылу тәртібімен жазып шыққалы отырмын. [...] Екінші кітабымды мен балаларға қызғылықты етіп, табиғат құбылыстары, табиғат күштері туралы, тарихи және географиялық-ғылыми әңгімелер келтірмекпін»[1;210]. 1880 жылдың 4 сәуірінде В.В.Катаринскийге жазған хатында былай дейді: «Декабрь айындағы қиын сапардан кейін аяғымның сырқырап ауыра беруінің салдарынан қыстың денін сырқаттанумен өткіздім, сол мезгіл-мезгіл ауырған сырқатымның ара-арасында хрестоматияның екінші бөлімін құрастыра бастадым. Мұны бір-екі жылда аяқтайтын болармын. Хрестоматияның бұл бөлімінде мен мүмкін болғанынша толық түрде жаратылыс тарихы туралы, география, тарих туралы, аздап химиядан, физикадан, техникалық өндірістен түсінік бергім келеді. Қазақ халқының қазіргі жағдайында маңызы күшті болатын бұл еңбекті ойдағыдай орындап шығуыма құдай тек өмір мен күш беретін болсын, - мұны жақсылап қолдана білсек, бұл қазақ даласына көп өзгеріс енгізеді»[1;229]. Хрестоматияның құрастырылу үстінде екендігін 1883 жылғы хатында тағы хабарлайды. Әрі оқулықтың араб әрпімен терілуіне байланысты ойынан хабар береді. «Хрестоматияның екінші бөлімін жазып жатырмын, жаратылыс тарихы бөлімін аяқтадым, енді географиялық суреттеме бөліміне кірісіп отырмын. Бірақ, тағы да бұл хрестоматияны араб әрпімен бастыру керек-ау деген ойдамын. Өткен жолы алфавит мәселесі жөнінде, попечительге көрсетсе керек болар деген оймен, Сізге ресми түрде хат жазған едім. Осы жөнінде өз пікіріңізді хабарласаңыз жақсы болар еді» деп жазады[1;256] 1883 жылдың 4 ақпанында В.В.Катаринскийге. Демек, 1879-1884 жылдар ішінде Ы.Алтынсарин хрестоматияның екінші кітабын құрастыру үстінде болған. Ыбырайдың шәкірті Ғ.Балғынбаевтың естелігі бойынша, хрестоматияның баспаға дайын екінші бөлімін Алтынсариннен кейін инспектор болған А.В.Васильев өз қолымен қайта көшірген. Ғ.Балғынбаев «... тарату мақсатын көздеп мен арқылы беріп жіберді» дейді де[2;369] қайда, кімге беріп жібергендігі турасында да және қолжазбаның одан кейінгі тағдыры жайында да ештеңе жазбайды. 1886 жылы 2 сәуірде В.В.Катаринскийге «Мен қазір өте жабырқау, өте көңілсізбін, өйткені, мен көмектеседі, қолдайды деп үміт еткен өкімет орындарының өзі ақырында келіп, мені заңды және тіпті заңсыз жолдармен қудалап отырады» деп жазған[1;281] Ы.Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясының» «қазақ даласына көп өзгеріс енгізетін» бөлімін жалғастыру жолындағы еңбегінің еш кеткендігі таңқаларлық жайт емес. жүктеу/скачать 157,63 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|